Γράφει ο δρ Αντώνιος Μιχαηλάκης*
Τα κουνούπια, αρσενικά και θηλυκά, χρειάζονται για τις δραστηριότητες που επιτελούν (όπως πτήση, σύζευξη, κ.ά.) ενέργεια, την οποία λαμβάνουν από το νέκταρ των λουλουδιών, τις εκκρίσεις εντόμων (π.χ. αφίδες) και τα ώριμα φρούτα. Τα θηλυκά κουνούπια χρειάζονται επιπλέον και αίμα, ως πηγή πρωτεϊνών, για την παραγωγή των ωών τους. Η μέση ποσότητα του αίματος που απομυζά ένα θηλυκό κουνούπι κυμαίνεται από 2 έως 5 mg.
Κουνούπια και δημόσια υγεία
Τα κουνούπια εκτός της όχλησης που προκαλούν στον άνθρωπο μπορούν και να μεταφέρουν σοβαρότατες ασθένειες. Η σημασία των κουνουπιών ως φορέων παθογόνων μικροοργανισμών δεν οφείλεται μόνο στη σοβαρότητα των προκαλούμενων ασθενειών, που πολλές φορές είναι θανατηφόρες, αλλά και στο γεγονός ότι οι ασθένειες αυτές εμφανίζονται με τη μορφή επιδημιών ή πανδημιών.
Με αφορμή την καλοκαιρινή επιδημία του ιού του Δυτικού Νείλου στη Βόρεια Ελλάδα, το 2010 γράφτηκαν και ειπώθηκαν πολλά, έγιναν κάποιες ελάχιστες ενέργειες, όμως αναρωτιόμαστε τι θα γίνει στο μέλλον. Άραγε στην Ελλάδα του 2011 γιατί δεν υπάρχει κάποιος φορέα υπεύθυνος για την καταπολέμηση των κουνουπιών;
Όλοι σχεδόν οι Ελληνες έμαθαν τον ιό του Δυτικού Νείλου, έκτακτα κονδύλια δόθηκαν για καταπολέμηση αλλά οι «υπεύθυνοι» (;) δεν έμαθαν τίποτα για το σχεδιασμό προγραμμάτων καταπολέμησης.
Η περίπτωση της Β. Ελλάδας και ο ιός του Δυτικού Νείλου
Είναι αξιοσημείωτο ότι τα τελευταία χρόνια έχει «εγκριθεί» ένας αρκετά μεγάλος αριθμός προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών σε αρκετές περιοχές της χώρας μας (έγκριση όχι από έναν υπεύθυνο φορέα που να ασχολείται με κουνούπια). Ειδικά για τη Β. Ελλάδα, όπου και εμφανίστηκε το πρόβλημα δημόσιας υγείας, τα τελευταία 10 χρόνια εγκρίνονται (!) κονδύλια για την καταπολέμηση των κουνουπιών. Γιατί όμως φτάσαμε ως εδώ; Γιατί πέθαναν άνθρωποι και νόσησαν κάποιο άλλοι;
Πολλοί, μεσούσης της κρίσης, έσπευσαν να δικαιολογήσουν «γιατί συνέβη». Φυσικά έφταιγαν πάντα οι «άλλοι» (τα κουνούπια, ο καιρός… κ.λπ.). Αν ρωτήσεις όμως κάποιον ειδικό (που σπάνια ρωτώνται) σίγουρα θα πάρεις διαφορετική απάντηση: η απουσία εντομολογικής έρευνας και γνώσης βασικών στοιχείων που αφορούν ακόμα και στα είδη των κουνουπιών που υπάρχουν στις περιοχές ενδιαφέροντος αλλά κυρίως η μη διενέργεια ελέγχου αποτελεσματικότητας των προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών από ανεξάρτητο φορέα (διαφορετικό από εκείνον που προκηρύσσει ή υλοποιεί το πρόγραμμα) καθιστά την αξιολόγηση όλων των ενεργειών μη έγκυρη.
Απλοποιώντας τα παραπάνω: δεν είναι δυνατό να ξέρουμε γιατί συνέβη, γιατί πολύ απλά κανείς δεν αξιολογεί τα προγράμματα καταπολέμησης με διαφάνεια και νόμιμο τρόπο (αν και τυπικά είναι νόμιμος ο τρόπος ή τουλάχιστον δεν υπάρχει παρανομία). Ίσως να μην αποτελεί πρωτοτυπία. Όπως σε όλη μας τη κοινωνία, έτσι και σε αυτή την περίπτωση, δίνονται δημόσια χρήματα χωρίς να γίνεται ο απαραίτητος έλεγχος.
Προτάσεις
Πρόσφατα η Εντομολογική Εταιρεία Ελλάδος ανέθεσε το θέμα σε μία ομάδα εργασίας που συστήθηκε από εντομολόγους – μέλη της, εξειδικευμένους στα κουνούπια, προκειμένου να αποφανθούν σχετικά. Η ομάδα εργασίας μεταξύ άλλων θεωρεί απαραίτητο τον επανασχεδιασμό των προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών εφαρμόζοντας σύγχρονες πρακτικές και πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα. Επίσης, αναγκαία βήματα θεωρούνται τόσο η συγκέντρωση και αξιολόγηση στοιχείων (εντομολογικά, κτηνιατρικά, ιατρικά) όσο και ο έλεγχος της επιστημονικής ορθότητας των προκηρύξεων που αφορούν στην αντιμετώπιση των κουνουπιών.
Αναλυτικότερα, απαιτείται επανασχεδιασμός των προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών με βασικούς άξονες τους παρακάτω:
1. Δημιουργία ή σύσταση σε κάθε Διοικητική Περιφέρεια (με Νόμο του Κράτους) υποχρεωτικά για όλες τις Περιφέρειες), Φορέα με αποκλειστικό αντικείμενο την αντιμετώπιση του προβλήματος των κουνουπιών. Εναλλακτικά, ο φορέας μπορεί να έχει στην αρμοδιότητά του και γενικότερα θέματα αντιμετώπισης προβλημάτων από αιμομυζητικά δίπτερα ή και άλλα αρθρόποδα υγειονομικής σημασίας (π.χ. φλεβοτόμους, μύγες, ψύλλους κ.ά.).
2. Ο Φορέας αυτός θα πρέπει να είναι μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και στον πυρήνα του ή την απλούστερη δομή του θα πρέπει να είναι ολιγομελής και να απαρτίζεται από δημόσιους λειτουργούς όπως: Εναν (1) εκπρόσωπο της περιφέρειας, έναν (1) τοπικό εκπρόσωπο του Υπ. Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, έναν (1) γεωπόνο τοπικό εκπρόσωπο του Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και άλλους (αλλά λίγοι σε αριθμό), ενώ μόνιμα ή έστω συμβουλευτικά κατά περίσταση θα πρέπει να συμμετέχουν ειδικοί επιστήμονες για συγκεκριμένα θέματα (π.χ. βιολογίας, αντιμετώπιση κουνουπιών, αποτελεσματικότητα χρησιμοποιούμενων εντομοκτόνων – βιοκτόνων, επίδραση των χρησιμοποιούμενων δραστικών ουσιών και σκευασμάτων στους ορυζώνες και το περιβάλλον γενικότερα).
3. Σκοπός του φορέα θα πρέπει να είναι η πραγματοποίηση και διαχείριση σε σταθερή βάση ενός προγράμματος ολοκληρωμένης αντιμετώπισης κουνουπιών στην περιφέρεια αυτή με όλες τις σχετικές παραμέτρους που θα το καταστήσουν αποτελεσματικό και επαρκές.
Τα αντικείμενα ενασχόλησης του Φορέα αυτού θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα ακόλουθα:
1. Καταγραφή και ανάδειξη του προβλήματος των κουνουπιών στην εν λόγω Περιφέρεια και των αναγκών που υπάρχουν ως προς τη λήψη μέτρων γενικά στην Περιφέρεια αλλά και σε συγκεκριμένες περιοχές.
2. Σχεδιασμός του προγράμματος καταπολέμησης κουνουπιών σύμφωνα με τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περιοχής, τις σύγχρονες πρακτικές και τα πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα ή εξελίξεις.
3. Την έγκαιρη εξασφάλιση των πόρων από την πολιτεία και τους δημόσιους φορείς της συγκεκριμένης Περιφέρειας που μπορούν να συνεισφέρουν οικονομικά.
4. Την έγκαιρη εφαρμογή των προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών. Τα προγράμματα πρέπει να είναι ενεργά καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και όχι μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα.
5. Την ανάθεση σε ιδιωτικό ή δημόσιο φορέα του έργου ή των έργων της καταπολέμησης.
6. Την ανάθεση σε ανεξάρτητο επιστημονικό φορέα, δημόσιου χαρακτήρα, του ελέγχου του έργου ή των έργων της καταπολέμησης που διενεργούνται στην Περιφέρεια και την αξιολόγησή τους με σκοπό την περαιτέρω βελτίωσή τους.
7. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του τοπικού πληθυσμού.
Ο φορέας θα έχει την οικονομική διαχείριση του συνολικού προγράμματος και θα μπορεί (ή θα επιβάλλεται) να κατανέμει το συνολικό ποσό με συγκεκριμένο τρόπο στα επιμέρους αντικείμενα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των χρημάτων θα κατευθύνεται στην καταπολέμηση (αντικείμενο υπ’ αριθμ. 4) αλλά οπωσδήποτε θα πρέπει να διατίθεται επαρκές ποσό και για τα υπόλοιπα αντικείμενα.
Τα υπόλοιπα αντικείμενα θα πρέπει να ανατίθενται με συμβάσεις σε ειδικευμένους για το κάθε αντικείμενο τεχνικούς ή επιστημονικούς φορείς, ενώ τα αποτελέσματα θα συγκεντρώνονται κεντρικά, θα αξιολογούνται και θα είναι άμεσα διαθέσιμα στην Πολιτεία και τα όργανά της.
Η υποθετική περίπτωση του Ν. Χανίων….
Αν υποθετικά αποφασίζαμε να εφαρμόσουμε πιστά όλες τις βασικές αρχές για την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση κουνουπιών στον Ν. Χανίων τότε θα είχαμε τα εξής παρακάτω βήματα – ενέργειες προκειμένου να είχαμε μια αποτελεσματική και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος των κουνουπιών.
1. Αρχικά θα είχαμε τον καθορισμό του Φορέα ή των Φορέων που θα αναλάβουν να υλοποιήσουν το όλο έργο (βλ. παραπάνω αναλυτικά για το φορέα και το αντικείμενο ενασχόλησής του).
2. Επόμενο σημαντικό βήμα είναι να μάθουμε τι κουνούπια έχει ο Νομός (προσδιορισμός των ειδών κουνουπιών) αλλά και όλα εκείνα τα σημεία για πιθανή εισαγωγή νέων ειδών.
3. Αυτό σημαίνει πολύ απλά ότι αν δεν ξέρεις τον εχθρό σου δεν θα καταφέρεις ποτέ να τον νικήσεις. Η μελέτη και γνώση της βιολογίας και οικολογίας τους θα μας βοηθήσει να τα αντιμετωπίσουμε. Υπάρχουν κουνούπια που απαιτούν διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης από άλλα είδη.
4. Ολοκληρώνοντας τη γνώση μας για τα κουνούπια θα χρειαστεί να τα «παρακολουθήσουμε» σε ετήσια βάση (monitoring) εξάγοντας σημαντικά συμπεράσματα των πληθυσμιακών πυκνοτήτων τους χρησιμοποιώντας κατάλληλες μεθόδους δειγματοληψίας και παγίδευσης.
5. Επόμενος στόχος μας να γνωρίσουμε το περιβάλλον που δραστηριοποιούνται. Η μελέτη των χαρακτηριστικών της περιοχής προκειμένου να χαρτογραφηθούν οι εστίες ανάπτυξης κουνουπιών και να προσδιοριστούν τα σημεία εφαρμογής των χημικών ή άλλων μεθόδων καταπολέμησης αποτελεί το επόμενο στάδιο μας.
6. Έπειτα από όλα τα παραπάνω αρχίζουμε την καταγραφή των μέτρων που μπορούν να συμβάλλουν στον περιορισμό της πυκνότητας του προς καταπολέμηση είδους. Έπειτα από την καταγραφή κάνουμε την επιλογή του μέτρου ή του συνδυασμού των μέτρων που θα εφαρμοστούν, με σκοπό την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος με τους μικρότερους κινδύνους για τον άνθρωπο και το περιβάλλον και αν είναι δυνατό, με τη μικρότερη οικονομική επιβάρυνση.
7. Και αφού επιλέξαμε τα μέτρα σειρά έχει ο καθορισμός του χρόνου επέμβασης. Ο προσδιορισμός του πλέον κατάλληλου χρόνου επέμβασης αποτελεί βασικό παράγοντα για την επιτυχία της καταπολέμησης μεγιστοποιώντας το αποτέλεσμα και παράλληλα μειώνοντας τον απαιτούμενο αριθμό επεμβάσεων.
Πριν προχωρήσουμε στις παρακάτω ενέργειες ας γνωρίσουμε δύο είδη κουνουπιών και πως οι «συνήθειές τους» μας δείχνουν τον δρόμο της καταπολέμησής τους.
Κουνούπια του γένους Aedes
Κουνούπια αυτού του είδους έχουν τη δυνατότητα να αναπαράγονται σε υφάλμυρα νερά και προκειμένου να τραφούν με αίμα μπορεί να «ταξιδέψουν» έως και 10 χλμ! Αυτό σημαίνει ότι ένα κουνούπι του γένους Aedes από μία εστία στο νησί Θοδωρού μπορεί να προκαλεί ενόχληση από την πόλη των Χανίων και μέχρι τον Βατόλακκο (το παράδειγμα είναι υποθετικό αφού δεν γνωρίζουμε τι συμβαίνει με τα κουνούπια του Ν. Χανίων).
Συνήθως είναι έντονη η παρουσία τους το απόγευμα όταν δύει ο ήλιος αλλά και την αυγή) και σπάνια εισέρχονται μέσα στις οικίες. Με βάση τα παραπάνω πιθανότατα όλα τα βράχια που μαζεύουν νερό, αλυκές και βάλτοι δίπλα σε θάλασσα με λιγοστή αλατότητα αποτελούν ιδανικά σημεία για πολλαπλασιασμό του συγκεκριμένου εντόμου. Αν όμως ψεκάσεις άλλες επιφάνειες νερού (πχ με βρόχινο νερό) το συγκεκριμένο είδος δεν το καταπολεμάς. Μία επιπλέον χρήσιμη κτηνιατρική πληροφορία είναι ότι το συγκεκριμένο είδος μπορεί να μεταδώσει τη φιλαρίαση Dirofilaria repens που επηρεάζει τα σκυλιά και τις γάτες.
Κουνούπια του γένους Culex
Τα είδη του γένους αυτού είναι κουνούπια που συναντάμε κυρίως σε αστικού τύπου περιβάλλοντα (με κυριότερο αντιπρόσωπο το Culex pipiens γνωστό και ως κοινό Ελληνικό κουνούπι, ο ´γνωστός – άγνωστος´ που έχουμε στο σπίτι μας κάθε βράδυ). Τα πιο συνηθισμένα του είδη θέλουν εστίες νερού με πλούσια οργανική ύλη (π.χ. βόθροι). Εδώ θα κάνουμε κάποιες υποθέσεις αλλά δυστυχώς δεν θα απέχουν και πολύ από την πραγματικότητα: στο Ν. Χανίων θα πρέπει να υπάρχουν βόθροι (ανοικτοί), πηγάδια αλλά και άλλες υδατοσυλλογές βρόχινου νερού. Όλα αυτά είναι ιδανικοί χώροι για ανάπτυξη του συγκεκριμένου γένους. Θεωρούμε ότι πολύ μεγάλο μέρος του προβλήματος σε όλη τη διάρκεια του έτους θα προέρχεται απ’ αυτά. Τους αρέσει να είναι μέσα στο σπίτι και δραστηριοποιούνται στο σκοτάδι. Όπως γίνεται κατανοητό οποιαδήποτε εταιρεία που έχει αναλάβει το έργο δε μπορεί να ψεκάσει μέσα στα σπίτια μας… Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να μάθουν οι ίδιοι οι πολίτες να μη δημιουργούν εστίες, όπου πολλαπλασιάζονται κουνούπια (βλέπε ενημέρωση πολιτών).
Τα κουνούπια αυτά είναι φορείς πολλών ασθενειών αλλά η πιο πρόσφατη είναι αυτή του ιού του Δυτικού Νείλου. Αν στον Ν. Χανίων υπάρχουν εστίες νερού όπου παρατηρούνται μεταναστευτικά πουλιά τότε αυξάνει σημαντικά ο κίνδυνος εμφάνισης του ιού αυτού.
Συνεχίζουμε με τα βήματα – ενέργειες για την αποτελεσματική και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος των κουνουπιών και το υποθετικό σενάριό μας…
8. Καθορισμός του Φορέα που θα διενεργεί τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας του έργου και ο οποίος πρέπει να είναι διαφορετικός από εκείνον που υλοποιεί το έργο…
9. Ενημέρωση και εκπαίδευση του κοινού για τις δυνατότητες της δικής του συμβολής στην πρόληψη και αντιμετώπιση τέτοιων προβλημάτων. Ό,τι μέτρα και να πάρουμε, ό,τι και να κάνουμε η ελλιπής ενημέρωση πολιτών μπορεί να καταστρέψει οποιοδήποτε σχέδιο καταπολέμησης. Αναρωτηθείτε πόσοι από εσάς γνωρίζεται ότι το κουνούπι είναι και εκείνο στις εικόνες (προνύμφες και νύμφες όπως έχουν όλα τα έντομα).
10. Τέλος απαιτείται η συνεχής επιστημονική έρευνα για τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των χρησιμοποιούμενων σκευασμάτων και τυχόν ανάπτυξης ανθεκτικότητας. Το κεφάλαιο αυτό είναι πολύ μεγάλο. Εν συντομία και πολύ απλά δεν μπορούμε να ψεκάζουμε κάθε 15 ημέρες με το ίδιο σκεύασμα για ένα ολόκληρο καλοκαίρι όπου υπάρχει νερό…..
Αντί επιλόγου…
Τέλος, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι σε θέματα όπως η αντιμετώπιση των αρθροπόδων υγειονομικής σημασίας, η απουσία της ανεξάρτητης αρχής ελέγχου και σε συνδυασμό με τα ελλιπή επιστημονικά δεδομένα μπορεί να οδηγήσει
1. σε σημαντικούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον (π.χ. άσκοπη χρήση βιοκτόνων),
2. σπατάλη δημόσιου χρήματος και
3. αναποτελεσματικότητα των μέτρων κυρίως λόγω του γεγονότος ότι λαμβάνονται υπό καθεστώς πίεσης.
Σημείωση: Την ομάδα εργασίας για την Εντομολογική Εταιρεία Ελλάδος εκτός από τον συγγραφέα του παρόντος άρθρου αποτελούσαν επίσης οι: Εμμανουήλ Νικόλαος, Σαββοπούλου-Σουλτάνη Ματθίλδη, Βόντας Γιάννης, Κολιόπουλος Γιώργος, Ανδρεάδης Στέφανος, Κιούλος Ηλίας, Ζούνος Αθανάσιος, Γιατρόπουλος Αθανάσιος και Λύτρα Ιωάννα. Το σχετικό κείμενο με τις προτάσεις εστάλη τέλη Ιανουαρίου, πολύ νωρίτερα από τις πρώτες πτήσεις των κουνουπιών αλλά και τον σχεδιασμό των προκηρύξεων, μεταξύ άλλων και στους υπουργούς Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων καθώς και στον πρωθυπουργό.
* ερευνητής Μπενάκειου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου
Τμήμα Εντομολογίας και Γεωργικής Ζωολογίας
