«Αν δεν μπορούμε να βλέπουμε αστέρια τη νύχτα, θα καθόμαστε και θα κοιτάμε τα φανάρια στους δρόμους»
Ray Davies, του ροκ συγκροτήματος «The Kinks» από το τραγούδι «Underneath the neon sign»
Όταν οι πρόγονοί μας έστρεφαν το βλέμμα τους στον ουρανό κάποια ξάστερη νύχτα, μπορούσαν να διακρίνουν κάπου 14.000 αστέρια. Σήμερα οι κάτοικοι των πόλεων είναι τυχεροί αν καταφέρουν να δουν 100. Σε ορισμένα μέρη του κόσμου, οι «φωτοθάλασσες» του σύγχρονου πολιτισμού έχουν «σκεπάσει» όλα τα ουράνια σώματα. Την εικόνα του Γαλαξία που, σαν φωτεινή ζώνη, απλώνεται από τη μια άκρη του ουρανού στην άλλη, πολλοί τη γνωρίζουν σήμερα μόνο από μακρινές εκδρομές στην ύπαιθρο.
Η αιτία είναι η φωτορρύπανση, φαινόμενο που εδώ και καιρό απασχολεί τους αστρονόμους, αλλά που αποτελεί επίσης ένα όλο και μεγαλύτερο πρόβλημα για πολλούς ανθρώπους και για τα ζώα. Ο όρος φωτορρύπανση καλύπτει μια σειρά ακούσιες επιπτώσεις από τον τεχνητό φωτισμό των εξωτερικών χώρων. Αν βρεθεί κανείς στην ύπαιθρο κάποιο σκοτεινό βράδυ και κοιτάξει από μακριά μια μεγάλη πόλη, θα διαπιστώσει ότι πάνω από την πόλη υψώνεται ένας «θόλος» από συγκεχυμένο φως, που κάνει το σκούρο του ουρανού να ξεθωριάζει. Αυτή η λάμψη είναι γνωστή ως φωτονέφος και δημιουργείται όταν το φως που εκπέμπεται προς την ατμόσφαιρα διαθλάται σε μόρια σκόνης και σταγονίδια νερού. Η φωτορρύπανση δυσκολεύει τις αστρονομικές παρατηρήσεις σε μεγάλες περιοχές της Γης. Μια άλλη μορφή φωτορρύπανσης είναι το ιδιαίτερα αστραφτερό φως, που μας θαμπώνει τα μάτια, καθώς η αντίθεση ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι γίνεται πολύ έντονη. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν ισχυρές πηγές φωτός -μεταξύ άλλων, προβολείς σε οικοδομές ή γήπεδα- μας κάνουν να χάνουμε τον προσανατολισμό μας καθώς τα μάτια μας δεν μπορούν να προσαρμοστούν από το σκοτάδι στο έντονο φως. Φωτορρύπανση θεωρείται και το «φωτοχάος», που δημιουργείται όταν πολλές πηγές φωτός ανταγωνίζονται να τραβήξουν την προσοχή μας και δημιουργούν σύγχυση. Στις μεγάλες πόλεις είναι συνηθισμένα τα συμπλέγματα από διαφημίσεις neon που αναβοσβήνουν, τα φωτεινά διακοσμητικά που κρέμονται πάνω από τα κεφάλια μας, και όλα αυτά σε συνδυασμό με τον έντονο φωτισμό των δρόμων.
Οι αντιδράσεις των αστρονόμων για την αυξανόμενη φωτορρύπανση έχουν ξεκινήσει εδώ και πάνω από 50 χρόνια. Καθώς τα άστρα, οι κομήτες και άλλα ουράνια φαινόμενα έχαναν τη λάμψη τους εξαιτίας της φωτορρύπανσης, τα αστεροσκοπεία άρχισαν να εγκαταλείπουν τις πόλεις. Τη δεκαετία του 1950, το βρετανικό αστεροσκοπείο Royal Observatory του Greenwich μεταφέρθηκε από το Λονδίνο στο επαρχιακό Sussex, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ένα τηλεσκόπιό του μεταφέρθηκε στα Κανάρια νησιά της Ισπανίας. Πολλά άλλα αστεροσκοπεία στον κόσμο υποχρεώθηκαν σε παρόμοιες μετακινήσεις.
Η φωτορρύπανση δε δημιουργεί προβλήματα μόνο στους αστρονόμους. Ψυχολόγοι που έχουν μελετήσει το φαινόμενο υποστηρίζουν ότι η ποιότητα της ζωής χειροτερεύει όταν δεν μπορούμε να νιώσουμε το φυσικό φως της νύχτας και να απολαύσουμε τον όμορφο έναστρο ουρανό. Θα έλεγε κανείς ίσως ότι αυτό είναι ένα πρόβλημα για τις ποιητικές ψυχές, η έλλειψη όμως αυτή έχει και πρακτικές επιπτώσεις στην υγεία μας. Μεγάλη έρευνα σε 100.000 Αμερικανίδες νοσοκόμες (Nurses’ Health Study) έδειξε ότι ο κίνδυνος καρκίνου του στήθους αυξάνεται σε γυναίκες που το βράδυ δουλεύουν σε χώρους με τεχνητό φωτισμό. Ο αυξανόμενος κίνδυνος καρκίνου ίσως οφείλεται στη μείωση της παραγωγής μελατονίνης. Η μελατονίνη είναι μια ορμόνη που, σύμφωνα με πειράματα που έχουν γίνει σε ζώα, διαθέτει ιδιότητες που καταπολεμούν τον καρκίνο. Η παραγωγή μελατονίνης είναι μεγαλύτερη στο σκοτάδι, ενώ μειώνεται όταν τα μάτια μας δέχονται φως.
Η σχέση μεταξύ φωτορρύπανσης και ασθενειών αποτελεί ένα νέο ερευνητικό πεδίο, στο οποίο δεν έχει δοθεί μέχρι σήμερα ιδιαίτερη προσοχή. Γι’ αυτό δεν υπάρχουν ακόμη τελικά πορίσματα για τις επιπτώσεις που έχει στην υγεία μας ο έντονος τεχνητός φωτισμός.
Αντίθετα, είναι βέβαιο ότι ορισμένα ζώα αναγκάζονται να ζουν με -και πεθαίνουν από- τη φωτορρύπανση, που μετατρέπει τη νύχτα σε μέρα. Ακόμη κι αν οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν επακριβώς πώς τα διάφορα ζώα χαράζουν πορεία στο σκοτάδι, δεν αμφιβάλλουν καθόλου ότι το ισχυρό φως σε εξωτερικούς χώρους έχει σαν αποτέλεσμα τα ζώα να χάνουν συχνά τον προσανατολισμό τους.
