ΦΩΤΟΑΝΔΡΟΜΕΣ ΣΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΑΝΙΑ

Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Οπως γράψαμε και την προηγούμενη βδομάδα, οι Στέρνες αποτελούν έναν απ’ τους χαρακτηριστικούς μεσαιωνικούς οικισμούς του Ακρωτηρίου, με πλήθος παλιές εκκλησίες, οι οποίες αναφέρονται στις απογραφές ήδη απ’ τις αρχές του 17ου αιώνα. Αυτή η εκκλησιαστική πυκνότητα, σε συνδυασμό με την καλοδιατηρημένη μέχρι πρότινος παραδοσιακή αρχιτεκτονική, έδιναν στο χωριό την όψη νησιώτικου οικισμού του Αιγαίου (με εξαίρεση το υπερβολικό ασβέστωμα, αφού στ’ Ακρωτήρι κυριαρχούσε το χρώμα της πέτρας). Δυστυχώς, απ’ τη δεκαετία του ’90 η «Κίρκη» της παρεξηγημένης κι απρογραμμάτιστης ανάπτυξης «άγγιξε» με το μαγικό ραβδί της κι αυτό το σπάνιας ομορφιάς σύνολο, όχι μόνο στην περιοχή που επεκτάθηκε (στη δυτική του είσοδο όπου παρατηρείται και η μεγαλύτερη επέκταση κι ανοικοδόμηση) αλλά και στον παλιό του πυρήνα, παρόλο που υπόκειται σε καθεστώς προστασίας. Πολλές φορές θυμώνω μ’ όλα αυτά τα απρόσωπα κι αλαζονικά κτήρια που κτίστηκαν την τελευταία εικοσαετία στην Κρήτη -και όχι μόνο βέβαια- και που αποτελούν σχεδόν τη μοναδική «επένδυση» που επιβίωσε έπειτα από μια εικοσιπενταετία, προφανούς για τα ελληνικά δεδομένα ευμάρειας και οικονομικής άνεσης. Απ’ την άλλη μεριά, στο συγκεκριμένο χωριό υπάρχουν και κάμποσα παραδείγματα επιτυχούς αποκατάστασης παλιών σπιτιών (να σημειωθεί ότι τα περισσότερα παλιά σπίτια του χωριού έχουν θόλους, η καθαίρεση των οποίων απαγορεύεται) ή ένταξης νέων κτηρίων με σεβασμό στο παραδοσιακό περιβάλλον. Δεν αποτελούν όμως την πλειοψηφία.
Από τους παλιούς ναούς της απογραφής του 1637 που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο άρθρο (από παραδρομή παραλήφθηκαν 2 ναοί της Παναγίας), σώζονται οι εξής:
Ευαγγελίστρια-Αγ. Γεώργιος (διμάρτυρη), απέναντι απ’ την οποία υπήρχε μετόχι του Γουβερνέτου, Αγ. Αντώνιος (εκτός από εκείνο στη Λίμνη), Αγ. Ιωάννης θεολόγος, Χριστός παντοκράτορας (τώρα λέγεται και Αγ. Τριάς), Μεταμόρφωση του Σωτήρα, Αγ. Ελευθέριος, Αγ. Δημήτριος στο Πρινόδασο, Αγ. Νικόλαος στο Δοράχι και Αγ. Νικόλαος στις Καμάρες, 5-6 χλμ. βορειοανατολικά του χωριού.
Υπάρχουν ακόμα όμως οι παλιές εκκλησίες της Αγ. Σοφίας, του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και του Αγ. Πνεύματος που δεν υπάρχουν στις απογραφές (ο τελευταίος είναι πιθανώς ο Αγ. Σπυρίδωνας της απογραφής – λόγω παρόμοιας γραφής στα Ιταλικά), ενώ δεν υπάρχουν οι ναοί της Αγ. Τριάδας, του Αγ. Σπυρίδωνα και ο πιθανά 2ος Αγ. Ελευθέριος, που έχουν καταγραφεί. Ο Εσταυρωμένος «στη Μεγάλη Βίγλα», είναι αμφίβολο αν ταυτίζεται με τον ναό του Τιμίου Σταυρού στο ομώνυμο φαράγγι με την κατακόμβη (βρέθηκε γύρω στο 1940) ενώ νεότερος ναός του Αγ. Σπυρίδωνα διασώζει τη μνήμη του παλιού. Υπάρχει και 2ος Αγ. Αντώνιος, σπηλαιώδης, 2 περίπου χλμ. βόρεια του χωριού και ναός των Εισοδίων στη θέση Λαζαρέτο, κοντά στη «Λίμνη». Υπάρχουν και κάμποσοι σύγχρονοι ναοί. Στα ανατολικά του παλιού πυρήνα, σώζεται ένα επιβλητικό διώροφο πυργοειδές κτήριο -2 κατοικίες σήμερα- που συνοδεύεται απ’ ένα μεσαιωνικό ναΐσκο, του Αγ. Πνεύματος. Φαίνεται κτίσμα του 18ου αιώνα με προσθήκες του β’ μισού του 19ου, δεν αποκλείεται όμως να είναι παλαιότερο. Χαρακτηριστικά είναι τα ανάγλυφα πλαίσια γύρω στα παράθυρα του ορόφου, με ασυνήθιστη κυματοειδή διακόσμηση και τα πυκνά λίθινα φουρούσια στην πρόσοψη, που θυμίζουν βενετσιάνικη κατασκευή. Πρόσφατα ατυχείς επισκευές αλλοίωσαν την εμφάνισή του, καταστρέφοντας την «πατίνα» του χρόνου, τα βασικά όμως στοιχεία διατηρούνται αλώβητα. Τα παράθυρα του ισογείου είναι νεοκλασικά. Την τουρκοκρατία κατοικούσαν εκεί μουσουλμάνοι. Ο ναΐσκος είναι κτίσμα της βενετοκρατίας, όπως δείχνει και η πρόσοψή του αλλά και η επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο, που αναφέρει ότι κτίστηκε από τους μοναχούς αδελφούς Τζαγκαρόλα στις αρχές του 17ου αιώνα (υπάρχει μάλιστα η πιθανότητα να είναι ο αναγραφόμενος ως «Αγ. Σπυρίδωνας» στην απογραφή του 1637).
Στις απογραφές της τουρκοκρατίας, και μάλιστα το1881 (το 1834 αναφέρονται όλα μαζί τα χωριά του Ακρωτηρίου), αναφέρεται ότι στο χωριό υπήρχαν 435 χριστιανοί και 47 μουσουλμάνοι. Μάλιστα σ’ αυτή την απογραφή το χωριό ονομάζεται «Στέρναις και Αγ. Δημήτριος», τονίζοντας τη διαφοροποίηση της γειτονιάς του Αγ. Δημητρίου στο Πρινόδασο που βρίσκεται 500 περίπου μέτρα βορειότερα του κυρίως χωριού. Για τους ναούς γύρω απ’ το χωριό και τα τοπωνύμια που αναφέρονται στην απογραφή του 1637, έχει γράψει ένα άρθρο στο Λεύκωμα του Δήμου Χανίων το 1987 η κα Δήμητρα Σπίθα-Πιμπλή. Γράφοντας για το Δοράχι -ονομασία που σώζεται και σήμερα- και το ναό του Αγ. Νικολάου, αναφέρει το ασυμβίβαστο τσιμεντένιο στέγαστρο στα νότια του ναού κι επισημαίνει την ύπαρξη ερειπίων παλιών σπιτιών στην περιοχή  και μάλιστα σωρών από πέτρες παλιών κτισμάτων μέσα στον περίβολο του ναού. Η περιοχή απέχει περίπου 1 χιλιόμετρο απ’ το χωριό. Για τον Αγ. Δημήτριο στο Πρινόδασο, αναφέρει ότι το τοπωνύμιο είναι και σήμερα γνωστό και επισημαίνει το ερειπωμένο παλιό μετόχι, κτίσμα πιθανά της βενετοκρατίας με αξιόλογα αρχιτεκτονικά στοιχεία (σ’ αυτά θ’ αναφερθούμε στο επόμενο άρθρο) και το μικρό δασάκι της περιοχής. Αναφέρει και την παράδοση ότι το ναό τον έκτισε κάποιος Δημήτριος Καλλέργης απ’ τις Στέρνες, ο οποίος είχε ξενιτευτεί μετά από φιλονικία που είχε με τον αδερφό του Μανώλη. Ο Μανώλης αργότερα τον συγχώρεσε και του έστειλε μήνυμα να γυρίσει πίσω, αλλά να κατοικήσει 500 μέτρα μακρύτερα απ’ το χωριό. Αυτός λοιπόν έκτισε και την κατοικία του δίπλα στο ναό, σύμφωνα πάντα με την παράδοση.
Αξιοπερίεργο είναι το αγιοθυρίδιο στο ιερό της εκκλησίας, που έχει σκαλιστεί σε σχήμα που θυμίζει αγκυλωτό σταυρό, αρχαιότατο βέβαια σύμβολο.
Για το ναό του Σωτήρα στο «Φραδελάκηδω», επισημαίνει τη μη διατήρηση του παλιού τοπωνυμίου που δηλώνει την ιδιοκτησία της οικογένειας των Φραδελάκηδων στα χρόνια της βενετοκρατίας, στους οποίους πιθανότατα ανήκε κι ο ναός. Πάντως όπως παρατήρησα κοντά στην εκκλησία σώζεται μισοερειπωμένο κτηριακό συγκρότημα της περιόδου της βενετοκρατίας.
Θα πρέπει να φανταστούμε ότι πολλοί απ’ τους σωζόμενους και σήμερα ναΐσκους, ήταν αρχικά ιδιόκτητοι, οικογενειακά παρεκκλήσια όπως φαίνεται και στην απογραφή του 1637. Θα ολοκληρώσουμε την επόμενη βδομάδα.
Στην πρώτη φωτογραφία, το επιβλητικό πυργοειδές κτίσμα με τα παλιά φουρούσια και το ναΐσκο στα ανατολικά του. Δυστυχώς το σύγχρονο βάψιμο αφαιρεί την πατίνα κι αλλοιώνει την εικόνα του. Προσέξτε τον ιδιαίτερο διάκοσμο στα πίλαστρα (πλαίσια) των παραθύρων του ορόφου, που είναι από λαξευτούς λίθους.
Στη δεύτερη, ο ναός του Αγ. Πνεύματος, που όπως δείχνει το θύρωμά του είναι κτίσμα της βενετοκρατίας. Συνοδεύει το προηγούμενο κτίσμα, αυξάνοντας την πιθανότητα να πρόκειται για μεσαιωνικό συγκρότημα. Υπάρχουν και άλλα αξιόλογα κτίσματα στο χωριό, κάποια σπίτια με έντονη τη σφραγίδα της βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής και άλλα με κυρίαρχα τα νεοκλασικά στοιχεία.
Στην τρίτη, παραδοσιακό διώροφο σπίτι με βουκαμβίλια που το «χρωματίζει χωρίς μπογιά», απ’ τα λίγα που διασώζουν τη λαϊκή μορφή τους στον παλιό πυρήνα του χωριού.
Στην τέταρτη, μεσαιωνικό κτίσμα στα βόρεια του χωριού με σκαρπωτό τοίχο, πρόσφατα αποκαταστημένα.
Στην πέμπτη, είσοδος κλειστού σήμερα σπιτιού, με χαρακτηριστικό οξυκόρυφο αψιδωτό υπέρθυρο που σίγουρα ανάγεται στη βενετοκρατία. Ο πίσω τοίχος αυτού του σπιτιού διασώζει σήμερα καλύτερα τη μεσαιωνική του όψη και τα πλαίσια των μικρών ανοιγμάτων του.
Στην έκτη, διώροφο παλιό αρχοντικό πίσω απ’ το προαναφερόμενο σπίτι. Η αψιδωτή σκάλα προσθέτει μια επιβλητική καμάρα στην πρόσοψη του σπιτιού κι οδηγεί στα καλά δωμάτια του οντά. Στο ισόγειο οδηγούν 2 μικρότερες αψιδωτές πόρτες. Δεξιά, ίχνη πεσμένου θόλου.
Στην έβδομη τέλος, τοίχος παλιού κτηρίου απέναντι απ’ τους Αγ. Πάντες.
Εκτός απ’ το χαρακτηριστικό χρώμα και τις παλιές υδρορροές με τις «αναγλυφάδες», αξιοπρόσεκτο είναι το ανάγλυφο μύστρισμα του σοβά, καμωμένο με τη μύτη του μυστριού. Αυτό εκτός από πλαστικότητα κι ομορφιά, χαρίζει στο κτίσμα κάποια δροσιά λόγω των μικρών σκιάσεων, μα πιο πολύ ακόμα, εμποδίζει το νερό να τρέχει «κουτσουναριστό» ανεμπόδιστα στους τοίχους κατά τη διάρκεια δυνατών βροχών, με αποτέλεσμα στην αντοχή του κονιάματος.
Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική μας δίνει πάντα μαθήματα υψηλής αισθητικής, που εκπορεύεται απ’ το συνδυασμό των καιρικών και οικολογικών δεδομένων και των πρακτικών αναγκών των απλών ανθρώπων.