Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Tην προηγούμενη βδομάδα ασχοληθήκαμε με τη μεσαιωνική κυρίως ιστορία του χωριού Γκαλαγκάδω ή Παζινός στο Ακρωτήρι, την ερμηνεία του ονόματος και τους θρύλους που συνδέονται με την ίδρυσή του. Το χωριό και σήμερα διατηρεί τη μεσαιωνική του δομή και σε μεγάλο βαθμό τη μορφή των κατοικιών του, παρόλο που στο μεγαλύτερο μέρος του έχει ανακαινιστεί. Αυτό οφείλεται και στη στέρεη κατασκευή των περισσοτέρων κτισμάτων, πολλά από τα οποία έχουν θόλους. Λίγα χρόνια πριν, κυριαρχούσε στο χωριό το χρώμα της ντόπιας ροδόχρωμης πέτρας με τον ασβέστη να λειτουργεί συμπληρωματικά, σήμερα όμως κυριαρχούν τα πολύχρωμα κονιάματα των ´αναπαλαιώσεων´ και τα πλαστικά χρώματα.
Τα κτήρια είναι στην πλειοψηφία τους ισόγεια, υπάρχουν όμως και διώροφα, μάλιστα είναι χαρακτηριστικά δύο αρχοντικά της πρώιμης τουρκοκρατίας, ένα στη κεντρική πλατεία, με τα χαρακτηριστικά παράθυρα της εποχής κι ένα άλλο στη δυτική πλευρά του χωριού, το πρώην αρχοντικό των Πιστολάκηδων που έχει αποκατασταθεί. Εξαιτίας αυτής της παραδοσιακής μεσαιωνικής μορφής του χωριού, θυμάμαι πριν τριάντα χρόνια περίπου τον αείμνηστο Λεωνίδα Μανωλικάκη (Διευθυντή της Δημοτ. Βιβλιοθήκης και με ρίζα από το Γκαλαγκάδω) να προτείνει τη μετατροπή του σε ζωντανό λαογραφικό μουσείο, με τις παραδοσιακές ασχολίες και τα στοιχεία του αγροτοποιμενικού βίου αποκαταστημένα όπως τους άξιζε. Βέβαια όλα αυτά ακούγονται εντελώς ουτοπικά στην εποχή μας, είναι όμως δείγμα του πόσο αγάπησαν τον τόπο κάποιοι παλιοί ´ρομαντικοί´ που έχουν φύγει πια… Απ’ τα μεσαιωνικά χρόνια σώζονται και κάποια νταμάρια γύρω στο χωριό, απέναντι από το στρατόπεδο του Πεδίου Βολής Κρήτης και στο μετόχι του ´Πουλιάνου´. Το σημαντικότερο όμως μεσαιωνικό μνημείο είναι το μέχρι πρότινος εγκαταλελειμμένο μοναστήρι του Αγ. Ιωάννη του Ελεήμονα. Η ιδιόρρυθμη για Ορθόδοξη μονή δομή του, συνήθης όμως σε μονές Ρωμαιοκαθολικών, καθώς και η μη αναφορά του με αυτό το όνομα στις βενετσιάνικες απογραφές, καθιστούν πιθανή την αρχική του κατασκευή για χρήση Καθολικών μοναχών και στη συνέχεια (για άγνωστο λόγο σε μας) τη μεταστροφή του στην ορθοδοξία. Η εκκλησία, μια κάπως μεγάλη για τα τοπικά δεδομένα βασιλική, έχει υστερογοτθικά στοιχεία στα θυρώματα της κι έχει χωριστή είσοδο και αυλή από το χώρο με τα κελιά και το ´κιόστρο´ (τοξοστοιχία). Στη νότια πλευρά της μικρής αυτής αυλής, δεσπόζει χαρακτηριστικό βενετσιάνικο αρκοσόλιο (τάφος με αψίδα) με αναγεννησιακά μοτίβα, που ασφαλώς κατασκευάστηκε για τον κτήτορα της μονής. Απ’ την απέναντι πλευρά δεσπόζει το παλιό διώροφο ηγουμενείο που θύμιζε πύργο, καθώς έχει ισχυρή σκαρπωτή αντηρίδα απ’ την εξωτερική πλευρά του ενώ στο ισόγειό του σώζεται καλοδιατηρημένο το παλιό ελαιοτριβείο. Στη νότια πλευρά υπάρχει η τοξοστοιχία με την αυλή και τα κελιά, καθώς και η τράπεζα της Μονής.
Ολο το συγκρότημα θυμίζει φρούριο, με τις αντηρίδες και τα μικρά ανοίγματα στο εξωτερικό του κι απ’ τα χρόνια έχει πάρει τα χρώματα του φυσικού περιβάλλοντος γύρω του. Χαρακτηρίζεται από καλή διατήρηση και γραφικότητα. Τελευταία έγιναν εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης στο κτηριακό συγκρότημα απ’ το Υπουργείο Πολιτισμού, κυρίως στην εκκλησία που είχε και τις περισσότερες επεμβάσεις. Εργασίες -κυρίως στερεωτικές- είχαν γίνει και τη δεκαετία του ’70. Δύο μεγαλύτερες πύλες καθώς και μία μικρότερη πόρτα (βρισκόταν δίπλα στην εκκλησία και δεν έχει αποκατασταθεί), οδηγούν και σήμερα στο εσωτερικό της Μονής. Η βόρεια πλευρά και το ηγουμενείο φέρουν έντονα τα ίχνη επισκευών κι επεκτάσεων της τουρκοκρατίας και μάλιστα του 19ου αιώνα.
Φαίνεται πως για αρκετά χρόνια -πιθανότατα το 18ο αιώνα- το μοναστήρι έμεινε έρημο, γι’ αυτό και δε διασώζει παλαιά κειμήλια. Την επανάσταση του 1866 κατοικούσε εκεί ως οικονόμος -αφού η Μονή είχε γίνει μετόχι της Αγ. Τριάδας- ο μοναχός Συμεών Καλλιτεράκης, ο οποίος κτυπώντας την καμπάνα και φωνάζοντας τα ονόματα ανύπαρκτων μοναχών έσωσε το μοναστήρι από τούρκικη επιδρομή και καταστροφή. Στις απογραφές της τουρκοκρατίας το χωριό εμφανίζεται χωρίς μουσουλμάνους κατοίκους, φαίνεται όμως ότι η οικογένεια (Μ)Πιστολάκη, (η πλέον επιφανής του χωριού κατά το 19ο και το α’ μισό του 20ου αιώνα) είχαν για κάποιο διάστημα εξισλαμιστεί, όπως γράφει και ο κ. Ν. Πλουμιστάκης. Το επιβλητικό αρχοντικό τους -κατοικία του στενού συνεργάτη του Ελευθ. Βενιζέλου, βουλευτή και Γερουσιαστή της Κρητικής Πολιτείας Νικολάου Πιστολάκη- σώζεται και σήμερα όπως είπαμε. Το χωριό είναι η γενέτειρα και της οικογένειας Μανωλικάκη αλλά κι άλλων γνωστών οικογενειών (Γυπάκη, Λιονάκη, Πλουμιστάκη, Μαλινάκη, Μυλωνάκη κ.ά.). Απ’ τους χαΐνηδες της περιόδου προ του 1821 αλλά και στη διάρκεια της επανάστασης, διασώθηκε το όνομα του Ταμπαρέ, που έσωσε το χωριό κι ολόκληρο τ’ Ακρωτήρι μαζί με άλλους 12 ένοπλους, απ’ την εκδικητική μανία των Τούρκων. Αυτό σύμφωνα με την παράδοση συνέβη το 1818. Οι κάτοικοι του χωριού συμμετείχαν στην επανάσταση του 1896-97. Κάποιοι μάλιστα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο επαναστατικό στρατόπεδο στον Προφήτη Ηλία και δύο φονεύτηκαν στη Μόντε Βάρδια, κατά την επίθεση των Τούρκων εκεί. Βεβαίως το χωριό είχε συμμετοχή και σε όλους τους υπόλοιπους εθνικούς αγώνες και πολέμους. Στο βιβλίο του κ. Πλουμιστάκη -κυρίως στον Α’ τόμο- γράφονται τα ονόματά τους και τα ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα, με αρκετές λεπτομέρειες. Στον Β’ τόμο του ίδιου έργου περιγράφονται εκτός των άλλων και σημαντικά κειμήλια στους ναούς του χωριού, που σήμερα δυστυχώς έχουν εξαφανιστεί, θύματα μιας θυσαυροθηρίας που σάρωσε την Ελλάδα κυρίως στις δεκαετίες 1950-1980. Ο ίδιος ο συγγραφέας (και σημαντικός ιστορικός ερευνητής) έχει διασώσει και φυλάξει σημαντικά αντικείμενα και ιστορικά ντοκουμέντα που αφορούν άγνωστα στους περισσότερους γεγονότα, που σχετίζονται όχι μόνο με το χωριό και το Ακρωτήρι, αλλά με ολόκληρη την Κρήτη. Στα βιβλία του (ο τρίτος τόμος είναι έτοιμος για έκδοση) ασχολείται επίσης με ολόκληρο το Ακρωτήρι, αναφέροντας σημαντικές και πολύτιμες ιστορικές κι όχι μόνο πληροφορίες και ντοκουμέντα. Εννοείται ότι συνοδεύονται με πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Μια πληροφορία αφορά ένα (αρχαίο;) υπαίθριο ελαιοτριβείο που βρισκόταν εκεί που κατασκευάστηκε το Αεροδρόμιο μαζί με τα λείψανα μικρού οικισμού στην τοποθεσία Κεφάλα. Σε ριζιμιό βράχο είχε λαξευτεί αυλάκι, μέσα στο οποίο υπήρχε μυλόπετρα με διάμετρο ενός μέτρου περίπου για την άλεση. Δίπλα υπήρχαν τα λείψανα του ´πιεστηρίου´ που αποτελούνταν από 2 βράχους, ένα επίπεδο σταθερό κι ένα στρογγυλεμένο κινητό, 300 κιλών περίπου. Ο σταθερός βράχος είχε λαξευτεί σχηματίζοντας αυλάκι στρογγυλού σχήματος, απ’ όπου έρεε το λάδι μετά τη σύνθλιψη απ’ τον κινητό βράχο μέσω κρουνού (μπουτσουνάρας). Τέτοια ελαιοτριβεία είναι γνωστά απ’ την αρχαιότητα και χρησιμοποιούνταν μέχρι τη βυζαντινή περίοδο. Λείψανα παρόμοιας κατασκευής υπήρχαν κοντά στις Κορακιές, βορειοδυτικά του χωριού και περιγράφεται με λεπτομέρεια σε τεύχος του περιοδικού Κρητική Εστία του 1950. Δε γνωρίζω αν σώζεται ακόμα. Νεότερο ελαιοτριβείο (τουρκοκρατίας, πιθανά παλιότερο) υπήρχε και μέσα στο Γκαλαγκάδω και υπάρχουν τα υπολείμματά του.
Στην πρώτη φωτογραφία, το αρχοντικό του Ν. Πιστολάκη όπως σώζεται σήμερα. Είναι από τα επιβλητικότερα παλιά κτίσματα του χωριού κι έχει ανακαινιστεί και μετατραπεί σε βίλα με σεβασμό στην αρχική του κατασκευή. Σήμερα αποτελεί γαλλική ιδιοκτησία.
Στη δεύτερη, παλιό διώροφο αρχοντικό στην πλατεία του χωριού που έχει επίσης
αποκατασταθεί. Η μορφή του δείχνει ότι πρόκειται για κτίσμα πιθανότατα του 18ου αιώνα.
Στην τρίτη, παλιά φωτογραφία του ναού των Αγ. Αποστόλων απ’ το β’ τόμο του βιβλίου του κ. Νικ. Πλουμιστάκη για το Γκαγκαλάδω. Προέρχεται απ’ το αρχείο του κ. Γαμπά και δείχνει το ναό όπως σωζόταν το 1955,
απαράλλαχτος σχεδόν απ’ τα χρόνια της βενετοκρατίας.
Αργότερα προστέθηκε νότιο κλίτος και νέο καμπαναριό ανάμεσα στα δύο κλίτη αφού πρώτα καταστράφηκε το παλιό.
Στην τέταρτη και την πέμπτη, παλιές πέτρινες πόρτες απ’ το χωριό όπως σωζόταν το 1994.
Η πρώτη -νεοκλασική- έχει σήμερα ανακαινιστεί.
Η δεύτερη, κατασκευή του 15ου-16ου αιώνα, είναι μια απ’ τις ελάχιστες αυτού του τύπου που σώζονται στο νομό Χανίων αν εξαιρέσουμε τα εκκλησιαστικά μνημεία. Παρόμοια πόρτα σώζεται και στις Στέρνες.
Οι επόμενες δύο είναι σημερινές απόψεις της μονής του Αγ. Ιωάννη του Ελεήμονα. Η πρώτη δείχνει τη δυτική πλευρά, που αποτελεί την κύρια πρόσοψη του μνημείου. Διακρίνεται η κεντρική είσοδος με μικρή κόγχη στο υπέρθυρο.
Το παλιό ηγουμενείο αριστερά (ο όροφος) αποτελεί προσθήκη της τουρκοκρατίας. Στην ίδια περίοδο πρέπει να ανήκουν και οι πολεμίστρες δεξιά. Η επόμενη δείχνει τη νότια και την ανατολική πλευρά. Η πύλη της νότιας πλευράς οδηγεί στον χώρο των κελιών. Παρατηρείστε τις ισχυρές αντηρίδες στην εξωτερική πλευρά της τράπεζας της Μονής. Ο περιβάλλων χώρος έχει πρόσφατα διαμορφωθεί με απλότητα και σεβασμό στο μνημείο.
