Αχτίδες ελευθερίας μέσα στο σκότος της Απριλιανής Δικτατορίας, μικρά, δειλά βήματα δημοκρατίας σε συνθήκες στρατοκρατικού καθεστώτος, ανοικτές χαραμάδες πληροφόρησης μέσα από τις κλειστές πόρτες της λογοκρισίας, των νόμων περί Τύπου. Τα περιοδικά της Φοιτητικής Ενωσης Κρητών ήταν τα πρώτα ελεύθερα έντυπα που κυκλοφόρησαν μέσα στην 7χρονη δικτατορία. Εκμεταλλευόμενοι μια μικρή χαλάρωση των σκληρών μέτρων της χούντας, τολμηροί φοιτητές του τότε κυκλοφορούν τα πρώτα έντυπα με τους τίτλους αρχικά ´Κρήνη´ και έπειτα ´Ξαστεριά´ αναπτερώνοντας την ελπίδα ανάμεσα στη νεολαία και τον λαό.
Ανάμεσα στα μέλη της συντακτικής επιτροπής και αρκετοί Χανιώτες όπως οι Κώστας Μανουσάκης, Αντώνης Βουκάλης, Μανούσος Τσαφαράκης, άλλοι Κρητικοί όπως οι Γιώργος Καμπουράκης, Θέμης
Χαλκιαδάκης αλλά και ο πρόεδρος της Φοιτητικής Ενωσης Κρητών Βασίλης Πεντάρης. Σχεδόν 4 δεκαετίες μετά, ορισμένοι εκ των πρωτεργατών αυτής της προσπάθειας μας οδηγούν σε ένα ταξίδι στο χρόνο και στα γεγονότα της εποχής συμφωνώντας πως ο ρόλος των εντύπων εκείνων ήταν ´καταλυτικός και κρίσιμος για να ξεφοβηθεί ο κόσμος, να βγει στους δρόμους, να διεκδικήσει ελευθερία, να διώξει τη χούντα´.
ΤΑ ´ΧΟΥΝΤΟΠΑΙΔΑ´
´Την πρωτοχρονιά του 1972 είχαμε κατέβει ως φοιτητές για διακοπές. Βλέπω τον Γιώργο Θεοδωράκη (σημερινό γιατρό στο Ωνάσειο) και μου λέει ότι γίνεται μια κίνηση στον “Χρυσόστομο” για να επανασυστήσουν την Φοιτητική Ενωση Κρητών οι χουντικοί.
Κάποιοι φίλα προσκείμενοι στη χούντα φοιτητές υπό την ενθάρυνση της δικτατορίας πήγαν να επανασυστήστουν τον Σύλλογο´ μας εξηγεί ο κ. Κώστας Μανουσάκης, στο αρχείο του οποίου βρήκαμε τα γνήσια περιοδικά της εποχής και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Οπως εξηγεί ο συνομιλητής μας ´εκείνη την εποχή η πτέρυγα του Παπαδόπουλου μέσα στη δικτατορία ήθελε να κάνει μια “φιλελευθεροποίηση” στυλ Τουρκίας.
Δηλαδή ο μεν στρατός να ελέγχει από τα παρασκήνια ή και στο προσκήνιο αν χρειαστεί τα πράγματα, και μπροστά να υπάρχει ένας κοινοβουλευτικός-πολιτικός μανδύας. Ηθελαν να κάνουν εκλογές σε Συλλόγους αλλά με διορισμένες και ελεγχόμενες εφορευτικές επιτροπές ώστε τα αποτελέσματα να είναι δικά τους.
Ομως όταν η δικτατορία άνοιγε μια μικρή χαραμάδα, ερχόταν το φοιτητικό κίνημα, έριχνε μια σπρωξιά και άνοιγε διάπλατα την πόρτα. Πήγαμε λοιπόν στον Χρυσόστομο μαζικά και πήραμε τον σύλλογο´.
Τα γεγονότα θυμάται και ο Αντώνης Βουκάλης, φοιτητής τότε της Ιατρικής. ´Είχαμε ακούσει ότι υπάρχει κάποια κίνηση από κάποια χουντόπαιδα να φτιάξουν ένα προσωρινό Δ.Σ. και να πάρουν τον τοπικό Σύλλογο.
Kάναμε μια κίνηση εκ των ενόντων, μαζική, φτιάξαμε μια προσωρινή επιτροπή με τον Βασίλη Πεντάρη, τον Νίκο Παπαδάκη σημερινό διευθυντή του Ιδρύματος “Ελευθέριος Βενιζέλος”, τον Μανούσο Τσαφαράκη και πήραμε τον Σύλλογο´.
Ο Σύλλογος εγκαθίσταται στην οδό Γενναδίου 7 στην Αθήνα και μετά από εκλογές γίνεται ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος σύλλογος μετά από 5 χρόνια χούντας.
´Μαζευόμασταν εκεί και ανάμεσα σε τσικουδιές σε δημοκρατικά τραγούδια για τον Ελευθέριο Βενιζέλο που είχε δηλώσει πως “δεν είναι καμωμένος από το ύφασμα του δικτάτορα” και τη δήλωσή του αυτή την είχαμε κάνει σημαία και μετά από συζήτηση πήραμε την απόφαση να εκδόσουμε το δικό μας έντυπο´ λέει ο Κώστας Μανουσάκης, ενώ ο Αντώνης Βουκάλης υπογραμμίζει πως ´υπήρχε μια διστακτικότητα από μέλη της Φοιτικής Ενωσης Κρητών. Προδικτατορικά ο τότε Σύλλογος Κρητών έβγαζε περιοδικό με το όνομα “Ξαστεριά”. Υπήρχε διστατικότητα να ξαναβγεί το έντυπο με αυτό το όνομα καθώς έλεγαν πολλοί ότι ήταν τολμηρό και ότι θα έχουμε πρόβλημα. Ετσι προέκυψε το όνομα Κρήνη”.
Η ´ΚΡΗΝΗ´
´Το πρώτο έντυπο εκδόθηκε τον Μάιο του 1972 και το δεύτερο τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς. Το σκεπτικό της έκδοσης ήταν ότι δεν υπήρχε ούτε ένα έντυπο που να μην ελέγχεται από τις αρχές. Στα “Νέα” και το “Βήμα” βέβαια τότε κάτι ξέφευγε αλλά ένα ελεύθερο έντυπο της φοιτητικής νεολαίας δεν υπήρχε´ αναφέρει ο Κώστας.
Στα δύο τεύχη της ´Κρήνης´ που πιάνουμε στα χέρια διαπιστώνουμε ότι, δεν καταπιάνεται με δύσκολα θέματα είναι η παρατήρησή μας προς τον κ. Μανουσάκη. ´Δεν νομίζω.
Δεν ήταν ακριβώς ουδέτερα. Βλέπουμε ένα άρθρο του Β. Πεντάρη “ανήλικος ή ενήλικος” γιατί μας έλεγαν ενήλικους να συμμετέχουμε στα κοινά αλλά δεν μας άφηναν να κάνουμε εκλογές, ένα άρθρο με θέμα: “Ελ. Βενιζέλος και δικτατορία”.
Εκείνη την εποχή είχαμε κατασταλτική λογοκρισία δεν ήταν όπως τον πρώτο καιρό της δικτατορίας που πήγαιναν τα κείμενα στους στρατιωτικούς και εκείνοι έλεγχαν τι θα έμπαινε και τι όχι στο κάθε έντυπο.
Αλλά υπήρχε η δαμόκλειος σπάθη του νόμου περί Τύπου που μπορούσαν να σου κλείσουν το περιοδικό, να σου ρίξουν πρόστιμο ή να σε βάλουν φυλακή. Τα άρθρα επικαιρότητας γράφονταν 2-3 φορές μέχρι να απαληφθούν, όχι η ουσία, αλλά οι λέξεις που μπορούσαν να υποπέσουν στην αντίληψη των στρατιωτικών λογοκριτών.
Στην στήλη “Ξάστερα” που ήταν σχολιασμού της επικαιρότητας γίνονταν καταγγελίες των πεπραγμένων των διορισμένων συμβουλίων, πώς μαγείρευαν αποτέλεσματα, πώς διέλυαν συνελεύσεις´ αναφέρει ο κ. Μανουσάκης.
Για τον Αντώνη Βουκάλη το όνομα ´Κρήνη´ ήταν ´μια… αρλούμπα. Ηξερες όμως βλέποντας κάποιον που κρατούσε “Κρήνη” ότι είναι δικός μας, δεν είναι απλά ένας δημοκρατικός πολίτης.
Αν έβγαινες στην οδό Ακαδημίας έβλεπες πολύ νεαρό κόσμο με το περιοδικό στο χέρι και μέσα στα αμφιθέατρα. Λειτουργούσε σαν ένα σήμα αναγνώρισης. Ο λόγος βέβαια στο περιοδικό ήταν πιο συγκαλυμένος, είχε πιο εκπαιδευτικά θέματα, ήταν γενικά συγκρατημένα πράγματα παρότι υπήρχαν οι δυνάμεις που έλεγαν να το κάνουμε πιο πολιτικό έντυπο. Υπήρχαν βέβαια και οι καταγγελίες τότε για τη μεγάλη νοθεία που είχε κάνει η χούντα στις φοιτητικές εκλογές´.
Ο ΠΑΤΤΑΚΟΣ
Οσο για την αντίδραση της Χούντας περιορίσθηκε σε κλήσεις του Δ.Σ. της ΦΕΚ από τον Υπουργό τότε, ταξίαρχο Στέλιο Παττακό.
´Ο Παττακός το έπαιζε Κρητικοπατέρας και καλούσε το Δ.Σ. της Φοιτητικής Ενωσης Κρητών, και τους “νουθετούσε” με το γνωστό στρατιωτικό τρόπο του. Του έλεγαν μερικές φορές “κύριε αντιπρόεδρε το σύνταγμα λέει γι’ αυτό το θέμα ότι…” και εκείνος διέκοπτε και απαντούσε πως το μοναδικό σύνταγμα που ήξερε ήταν το σύνταγμα τεθωρακισμένων´ αναφέρει ο Κ. Μανουσάκης.
Για τα έξοδά του το περιοδικό βασίζονταν στις συνδρομές από τους ίδιους τους φοιτητές-σπουδαστές. Βλέπουμε και διαφημίσεις όμως που προέρχονταν από βιβλιοπωλείο ιδιοκτησίας του αγωνιστή της αντίστασης Μανώλη Γλέζου, από τις ασφάλειες ´Φοίνιξ´ για τις οποίες είχε μεσολαβήσει κάποιος Κρητικός κ.ά..
…ΚΑΙ Η ´ΞΑΣΤΕΡΙΑ´
Στις αρχές του 1973 και ενώ το αίμα των φοιτητών βράζει στα πανεπιστήμια και οι φωνές για ελευθερία και δημοκρατία πληθαίνουν, η ´Κρήνη´ μετονομάζεται σε ´Ξαστεριά´. Ενας πλέον πιο καθαρός και πιο ξάστερος λόγος, κάτι που διαπιστώνεται εύκολα και από το ξεφύλισμα των δύο τευχών που πρόλαβαν να βγάλουν οι φοιτητές.
´Εγιναν εκλογές στην Φοιτητική Ενωση και οι αριστερές δυνάμεις συνασπίσθηκαν και πήραμε το Δ.Σ., και υποχώρησαν οι κεντρώοι. Είχαν ωριμάσει όμως και οι συνθήκες, το φοιτητικό κίνημα κατέβαινε σιγά-σιγά στο δρόμο γι’ αυτό και επιστρέψαμε στο “Ξαστεριά”, το όνομα του περιοδικού των φοιτητών της Κρήτης που προυπήρχε της Χούντας´ θυμάται ο Αντώνης Βουκάλης.
´Με πρόεδρο τη συγγραφέα Ιωάννα Καρυστιάνη, τη γνωστή συγγραφέα, γραμματέα τον Φιωτάκη, ο σύλλογος έγινε πιο ριζοσπαστικός και είπαμε να υιοθετήσουμε για το περιοδικό το όνομα “Ξαστεριά” που ήταν και το όνομα του συλλόγου Κρητικών Σπουδαστών του συλλόγου μας προδιδακτορικά, θέλοντας να δηλώσουμε τη συνέχεια των προσπαθειών μας.
Σε αντιθέση με την “Κρήνη” λέει τα πράγματα πιο ωμά, έχουμε λιγότερα ακαδημαϊκά θέματα, και το 1ο τεύχος έχει αφιέρωμα στην Εκπαίδευση´ αναφέρει ο Κώστας Μανουσάκης που δίνοντάς μας μια εικόνα της εποχής επισημαίνει πως ´τo 1972 είχαν γίνει δύο διαδηλώσεις 100 ατόμων στα Προπύλαια με ραντεβού όπου μαζεύονταν για λίγα λεπτά φοιτητές κυρίως φώναζαν “κάτω η χούντα”, “ελευθερία”, “δημοκρατία” και εξαφανίζονταν για να μην τους συλλάβει η αστυνομία. Αρκούσε η παρουσία ενός τροχονόμου για να μην γίνει η κινητοποιήση.
Ομως το 1973 τα πράγματα ήταν διαφορετικά και πρωταγωνιστικός ήταν ο ρόλος της Φοιτητικής Ενωσης Κρητών. Γιατί οι οργανώσεις που υπήρχαν η “ΑντιΕΦΕΕ” (ΚΚΕ), ο Ρήγας (του ΚΚΕ εσ.) οι τροτσκιστές, οι μαοϊκοί, το ΠΑΚ του Α. Παπανδρέου δεν είχαν ιμάντα μεταφοράς των θέσεων τους στον κόσμο. Τη δουλειά αυτήν την έκανε η Φοιτητική Ενωση Κρητών, ένα βήμα πολύτιμο σε μια εποχή που δεν υπήρχαν συνδικαλιστικές οργανώσεις, σωματεία, συντονιστικά´.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Η διακίνηση των εντύπων γινόταν χέρι με χέρι ανάμεσα στους φοιτητές. Με την ´Ξαστεριά´ να αποτελεί ένα πραγματικό φάρο ενημέρωσης ανάμεσα στους φοιτητές και να παίρνει ξεκάθαρη θέση για τα γεγονότα της κατάληψης της Νομικής της σύλληψης και της στράτευσης φοιτητών.
´Τον Απρίλη του 1973 είχαν στρατευτεί διάφορα μέλη του Δ.Σ. και αυτό άλλαξε το συσχετισμό των δυνάμεων μέσα στο συμβούλιο και επικράτησαν οι απόψεις μια πλευράς. Ετσι όταν όταν ετοιμάζαμε την τρίτη “Ξαστεριά”, το υπόλοιπο Δ.Σ. μας… απέλυσε. Υπήρχε έντονη ιδεολογική διαμάχη μέσα στον Σύλλογο και πριν φτάσουμε στην κοινή συνεδρίαση Δ.Σ. και συντακτικής επιτροπής όπου μας… απέλυσαν είχαν διαλαλήσει ότι “τέρμα με την συντακτική επιτροπή της Ξαστεριάς τη νόμιμη ‘μαμή’ της ΟΣΕ”.
Η ΟΣΕ ήταν η “Οργάνωση Σοσιαλιστική Επανάσταση”, και επειδή διάφοροι συγγραφείς της “Ξαστεριάς” άνηκαν σε αυτή, μας έδιωξαν. Ετσι αυτή η “Ξαστεριά” δεν πήγε στο τυπογραφείο, ετοιμάστηκε μια επόμενη από το νέο Δ.Σ. που ούτε αυτή πρόλαβε να πάει στο τυπογραφείο γιατί ήλθε η εξέγερση του Πολυτεχνείου και μετά η χούντα Ιωαννίδη που απαγόρευσε έντυπα και συνέλαβε χιλιάδες φοιτητές´ αναφέρει ο Κώστας Μανουσάκης ενώ ο Αντώνης Βουκάλης υπογραμμίζει πως ´υπήρχε μια πάλη γραμμών μέσα στο Δ.Σ.. Σίγουρα θα φτάναμε σε κάποιο σημείο οξύτητας καθώς υπάρχει πάντα αυτή η πάλη γραμμών και απόψεων μέσα σε ένα σύνολο. Τότε λοιπόν εμάς της ΟΣΕ μας διέγραψε η Καρυστιάνη και ο χώρος όπου πρόσκειτο πολιτικά´.
ΝΕΑΝΙΚΗ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ
Σήμερα σχεδόν 4 δεκαετίες μετά, πώς βλέπουν την προσπάθεια εκείνης της εποχής οι συνομιλητές μας, σαφώς και πιο ώριμοι και πιο έμπειροι από τότε;
´Η έκδοση των εντύπων ήταν ώριμη ανάγκη της εποχής εκείνης. Δεν θα το έλεγα νεανική τρέλα. Υπήρχε μια ανωριμότητα σε διάφορα πράγματα που κάναμε γιατί είχε χαθεί η συνέχεια με το προηγούμενο φοιτητικό κίνημα.
Τα 5 χρόνια της δικτατορίας είχαν σπάσει κάθε ειρμό με το παρελθόν. Είχαμε όμως τη φρεσκάδα του πρωτόπειρου και νομίζαμε ότι τα ξέραμε όλα´ τονίζει ο Κώστας Μανουσάκης.
Αυτό που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους που μετείχαν στην έκδοση των εντύπων ήταν η σεμνότητα. ´Δεν το είχαμε δει ότι είμασταν οι “επαναστάτες”. Οσους γνωρίζα προσωπικά, μπορώ να βεβαιώσω ότι υπήρξαν ιδιαιτέρως σεμνοί και καθόλου “καβαλημένα καλάμια” να πω για τον Μανούσο τον Τσαφαράκη, τον αδελφό του, τον Κώστα Μανουσάκη, όλα τα παιδιά είχαν μια αγνότητα´ λέει ο Αντώνης Βουκάλης.
´Πειραγμένες´ φωτογραφίες
Ανάμεσα στις σελίδες της “Ξαστεριάς” βλέπουμε φωτογραφικό υλικό απο την εξέγερση στη Νομική τον Φλεβάρη του 1973, προπομπός της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Ανάμεσά τους διακρίνονται πρόσωπα φοιτητών και φοιτητριών και σε άλλα σημεία τα πρόσωπα τους είναι καλυμμένα ώστε να είναι αλλοιωμένα τα χαρακτηριστικά τους.
´Κάναμε επεμβάσεις στις φωτογραφίες. Σε φωτογραφίες που φαίνονταν πρόσωπα, είχαμε προσθέσει γυαλιά και μουστάκια για να μην δίνουμε εμείς οι ίδιοι στην αστυνομία στοιχεία για το ποιοι μετείχαν στις πορείες. Με ένα μαρκαδοράκι πάνω στις φωτογραφίες και μετά με πολλή προσοχή μελέτη και του τσίγκου προσπαθούσαμε να αλλοίωνουμε τα στοιχεία τους´ μας λέει ο Κώστας Μανουσάκης.
Οσο για τους αρθρογράφους πέρα από τους ´εκτεθειμένους´ στη χούντα και γνωστούς για τις απόψεις τους που έγραφαν με το ονοματεπώνυμό τους πολλά ονόματα ήταν ψευδώνυμα ή ψεύτικα. ´Εγραφαν με ψευδώνυμο άνθρωποι όπως ο Σταύρος Λυγερός ο γνωστός δημοσιογράφος, που υπέγραφε ως Αλέξης Αλεξίου, αλλά και πολλοί άλλοι´ τονίζει ο κ. Μανουσάκης.
Η γενιά του Πολυτεχνείου
Πώς αντιμετωπίζουν σήμερα οι τότε φοιτητές τις ´ευθείς βολές´ από ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας, ότι η γενιά του Πολυτεχνείου ευθύνεται για την οικονομική κατάσταση που βιώνουμε σήμερα, είναι ένα ερώτημα μας προς τον Αντώνη Βουκάλη. ´Ναι, το έχω ακούσει ότι για όλα φταίει η γενιά του Πολυτεχνείου. Αν εννοούν ότι φταίνε άνθρωποι ηλικίας μεταξύ 40 και 60 ναι, φταίνε, αλλά σε όλον τον κόσμο αυτές οι ηλικίες κυβερνάνε. Από τους ανθρώπους που είχαν ενεργή συμμετοχή και ήταν πολυάριθμοι στο Πολυτεχνείο, ελάχιστοι εξαργύρωσαν την προβολή τους. Ηταν κυριολεκτικά μετρημένοι στα δάκτυλα ενός χεριού αυτοί, π.χ. η Δαμανάκη, ο Λαλιώτης. Από τους υπόλοιπους ελάχιστοι εξαργύρωσαν τους αντιστασιακούς τους αγώνες με κάποιο οφίτσιο, ελάχιστοι διεφθάρησαν´ τονίζει.
