Jacqueline De Romilly Εκδόσεις Καρδαμίτσα
Μετάφραση: Ελ. Δαμιανού – Χαραλαμποπούλου, φιλολόγου
Αυτή συνεχίζει αιώνες τώρα να δείχνει καθοριστικά την τραγική μοίρα ανθρώπων, εξουσιών, ανθρωπότητας ως μεγάλη αλήθεια και ως πνευματική ελληνική κατάθεση για κάθε εποχή, που έχει τις δικές της μικρές και μεγάλες τραγωδίες της. Για να γίνεται
το αρχαίο ελληνικό τραγικό πρότυπο μια ακένωτη πηγή για προβληματισμό όλων
των ανθρώπων πάνω στο θέμα της τραγικότητας.
Αυτή, που συνεχίζεται σε όλες τις καταστάσεις και τις διαστάσεις της ζωής των ανθρώπων, των λαών και των πολιτισμών. Αλλά η αρχαία τραγωδία που γεννήθηκε στην Ελλάδα (όπως και η κωμωδία, αλλά και η φιλοσοφία και η δημοκρατία και η λατρεία και η τέχνη και τόσα άλλα) φαίνεται πως αποτελεί την τραγική μοίρα της χώρας μας που τη γέννησε. Για να μας επιβάλλει μια συνεχή κάθαρση…
Η Ελλάδα εδώ και πολλά χρόνια ζει μέσα σε μια συνεχή τραγωδία. Με το τραγικό να δημιουργείται και να γίνεται κυρίαρχο στην καθημερινότητα της ελληνικής μας πραγματικότητας, σε όλα τα πεδία του σύγχρονου βίου μας.
Με τους Ελληνες και τους συνέλληνες να αναφέρονται κάθε τόσο στις τραγικές καταστάσεις που διαμορφώνονται. Με επαναλαμβανόμενες τις αναφορές σε αυτές όλες μαζί αλλά και από όλα τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.
Ομως αυτές οι συνεχείς τραγωδίες ήταν τόσες πολλές από την αρχή του αρχαιοελληνικού γίγνεσθαι. Αλλά και από την αρχή της δημιουργίας του νεοελληνικού κράτους μας δεν αποτέλεσαν αφορμή για να δημιουργήσουμε μια καλύτερη χώρα, με καλύτερες και πιο ουσιαστικές – ποιοτικές βελτιώσεις ζωής, με συνεχές πνευματικό όραμα. Αντίθετα, αυτές οι τραγωδίες που πλήττουν χώρα και λαό δεν σταμάτησαν.
Ωσπου τώρα φθάσαμε σε ένα τραγικό αδιέξοδο χωρίς κάθαρση, χωρίς ίσως λυτρωμό. Γιατί ποιες τραγικές συνθήκες μας έφτασαν σε τέτοια κρίση και εξαθλίωση, όπως αυτή που ζούμε τώρα. Μια τραγωδία που δεν έχει σχέση με τη μεγάλη παράδοση της ελληνικής τραγωδίας ως πρότυπο πνευματικής ευθύνης, ιερότητας και οράματος.
Αλλά η αρχαία ελληνική τραγωδία ως τραγικός ποιητικός λόγος εξακολουθεί, χωρίς ποτέ νάχει ξεπεραστεί να χαράζει τη μοίρα μας, αφού αυτή καθ’ εαυτή κυριαρχεί τραγικά στις σύγχρονες συνθήκες της ελληνικής μας ζωής.
Η οποία, όμως, ως τραγική πραγματικότητα εδώ και αιώνες πέρασε στην Ευρώπη (με τους δικούς της τραγωδούς: Σαίξπηρ, Paul κ.λπ.) για να μεταφερθεί σαν έννοια και ουσία, στον Νέο Κόσμο, ο οποίος μετέβαλε ´πολιτιστικά´ και υπερ-εξουσιαστικά σε ολότελα τραγικό χώρο και χρόνο, όλη την ανθρωπότητα, όλη τη Γη.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ;
Τι είναι, όμως, Τραγωδία;
Θεατρικό έργο από την αρχαία ελληνική εποχή, το οποίο συνδύαζε ποιητικό έμμετρο λόγο, μουσική και όρχηση αναπαριστώντας σκηνές από την ίδια τη ζωή, με εσωτερικές συγκρούσεις των ανθρώπων. Δημιουργούσε στην ψυχή των θεατών φόβο και οίκτο για τη μοίρα των ανθρώπων, αλλά και για τους αναξιοπαθούντες.
Η τραγωδία έχει δύο λέξεις. Τράγος και ωδή, που συνθέτουν την τραγωδία.
´Αυτή μπήκε στην αθηναϊκή ζωή με επίσημη κρατική απόφαση και συνδέθηκε από το ξεκίνημά της με μια επέκταση πολιτική, της λαϊκής κυριαρχίας και της δραστηριότητας των πολιτών.
Ο δεσμός αυτός συσφίχτηκε, όταν ο λαός, συναθροισμένος έτσι στο θέατρο, έγινε απόλυτος κύριος των πεπραγμένων του. Εξηγείται επίσης η θέση που κάτεχαν στις ελληνικές τραγωδίες τα μεγάλα εθνικά προβλήματα του πολέμου και της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της φιλοπατρίας.
Χάρη δε στη σπουδαιότητα που τους προσάπτουν, οι μεγάλοι τραγικοί παροτρύνονται στην επίρρωση της πρώτης τους ορμής´.
Αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα διάσταση δίνει η φιλελληνίδα ακαδημαϊκός Jacqueline De Romilly στο γνωστό και πρωτοποριακό στις ερμηνείες και θεωρήσεις βιβλίο της ´Αρχαία Ελληνική Τραγωδία´, εκδόσεις Καρδαμίτσα, με μετάφραση της φιλολόγου Ελ. Δαμιανού – Χαραλαμποπούλου και πρόλογο, γλωσσική επεξεργασία και βιβλιογραφική ενημέρωση του καθηγητή Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τομέας Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Βασ. Γ. Μανδηλαρά.
ΠΡΟΝΟΜΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Στον πρόλογό του ο κ. Μανδηλαράς σημειώνει μεταξύ άλλων και τα εξής:
´Η τραγωδία ήταν θρησκευτική με την έννοια πως το ενδιαφέρον δεν βρισκόταν στην πράξη στην εξήγηση της σχέσης του ανθρώπου και των δυνάμεων, οι οποίες ελέγχουν το σύμπαν και τις σχέσεις των δυνάμεων αυτών προς τον προορισμό του ανθρώπου. Η ελληνική τραγωδία απαιτούσε προσοχή από τον θεατή χάρη στην ουσιαστική της αξία και ασκεί σήμερα την ίδια απαίτηση γιατί σαν μορφή και σαν περιεχόμενο φτάνει τον τύπο της τελειότητας.
Εξάλλου η Jacqueline De Romilly στην εισαγωγή της σημειώνει μεταξύ άλλων και τα εξής:
´Η επινόηση της τραγωδίας είναι προνόμιο και δόξα των Ελλήνων. Είναι πραγματικά εκθαμβωτική η επιτυχία που γνώρισε αυτό το είδος του λόγου. Και σήμερα ακόμη, ύστερα από είκοσι πέντε αιώνες, σ’ όλο σχεδόν τον κόσμο συνεχίζουν να γράφουν τραγωδίες και το σημαντικότερο, συνεχίζουν να δανείζονται από τους Ελληνες τις υποθέσεις και τα πρόσωπα των έργων τους´.
ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ
Η τραγωδία παρουσιάζει συλλογισμούς για τον άνθρωπο. Και σίγουρα γι’ αυτό, σε εποχές κρίσης και ανανέωσης όπως η δική μας αισθανόμαστε την ανάγκη να επιστρέψουμε στο αρχικό σχήμα της τραγωδίας.
Βέβαια, το ακροατήριο δεν είναι πια το ίδιο και κυρίως η ενδόμυχη σκέψη έχει αλλάξει πολύ. Στο αρχικό τραγικό σχήμα κάθε εποχή ή κάθε χώρα δίνει διαφορετική ερμηνεία. Αλλά στα ελληνικά έργα ερμηνεύεται με τη μεγαλύτερη δύναμη, γιατί εκεί εμφανίζεται με την πρώτη της γυμνότητα.
Η τραγωδία μεγαλούργησε με την πολιτική άνθηση της Αθήνας. Λέγεται πως η πρώτη τραγωδία παίχτηκε το 534 στα Μεγάλα Διονύσια. Ενώ, η πρώτη τραγωδία που έλαβε τα ´πρωτεία´ (δηλαδή κρίθηκε κατάλληλη να παιχτεί) τοποθετείται αμέσως μετά τη μεγάλη νίκη των Αθηναίων, εναντίον των Περσών εισβολέων. Διαιωνίζει αυτήν ακριβώς την ανάμνηση. Η νίκη στη Σαλαμίνα, που θεμελίωσε τη δύναμη της Αθήνας, έγινε το 480, η πρώτη δε τραγωδία που έλαβε τα πρωτεία το 472 ήταν ´Οι Πέρσες´ του Αισχύλου.
ΤΑ ΔΕΙΝΑ ΣΤΑ ΟΠΟΙΑ ΚΑΤΑΔΙΚΑΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Ομως η Αθήνα πέτυχε τη νίκη στη Σαλαμίνα με την ολοκαίνουργια Δημοκρατία της. Με ανθρώπους βαθιά ποτισμένους με την άκρως ενάρετη διδασκαλία του Σόλωνα και στη συνέχεια με την ανοιχτή σκέψη των σοφιστών. Για να φθάσει όμως μετά, η Αθήνα ύστερα από τον ένδοξο ηρωισμό της να γνωρίσει την τραγωδία και τα βάσανα ενός παρατεταμένου μεταξύ Ελλήνων πολέμου. Μια τραγική περιπέτεια που είναι ανάγλυφη στην ιστορία της Αθήνας. Για να είναι αυτή η ίδια που συντελείται και σήμερα στην πραγματικότητα και όχι στο θέατρο.
Γι’ αυτό λέμε πως η κατάσταση είναι τραγική, όταν παλινδρομεί. Για να εμφανίζεται το τραγικό σαν απόδειξη δοκιμασιών τις οποίες ο άνθρωπος (ή ο λαός ή και η ανθρωπότητα, σημειώνουμε εμείς) μπορεί να υποστεί χωρίς λύση και χωρίς συνδρομή.
Ομως (όπως θεωρεί η Jacqueline De Romilly) η ιδέα των δεινών στα οποία καταδικάζονται οι άνθρωποι
– εξαιτίας των ή εξαιτίας αλλότριων γεγονότων εκφράζουν το σύγχρονο πνεύμα του παραλόγου. Με τον άνθρωπο να προσκρούσει σε εμπόδια, εναντίον των οποίων δεν έχει καμιά δύναμη να αισθανθεί εξύψωση και εξαγνισμό.
Με τα δεινά που αναφέρονται στην τραγωδία να είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης φύσης μάλλον παρά της κακοδαιμονίας εκείνων που είναι τα θύματά της ή οι δράστες της.
Για να τελειώσει το βιβλίο της (πριν φύγει από τον κόσμο τούτο) η μεγάλη Γαλλίδα συγγραφέας και ακαδημαϊκός ως κάτωθι:
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ ΕΜΠΝΕΕΙ…
Η περίπτωση της Αντιγόνης εξηγεί πως πάντοτε τα δεινά που περιγράφει η τραγωδία εμφανίζονται κάτω από κάποιο φως που αποζημιώνει για τη φρίκη και την πικρία. Το παράδειγμα της Αντιγόνης είναι λαμπρό παράδειγμα, γιατί όταν βλέπουμε το έργο του Σοφοκλή, κανείς δεν σταματά στο λυπηρό θέαμα της τραγωδίας. Διατηρούμε μάλλον στην ψυχή τον θαυμασμό για την ηρωίδα και σ’ όλες τις στιγμές της ιστορίας βρέθηκαν άνθρωποι που κεντρίστηκαν κι εμψυχώθηκαν απ’ αυτό το παράδειγμα.
Το θαυμάσιο βιβλίο της Jacqueline De Romilly περιέχει: Εισαγωγή και 4 κεφάλαια τα εξής:
1) Το τραγικό είδος.
α) Γένεση τραγωδίας, β) Η αρχιτεκτονική της.
2) Ο Αισχύλος και η τραγωδία της Θείας Δίκης.
3) Σοφοκλής και η τραγωδία του μοναχικού ήρωα.
4) Ο Ευριπίδης και η τραγωδία των παθών.
α) Το θέατρο και η πόλη, β) Ανθρώπινα πολύ ανθρώπινα, γ) Τα παιχνίδια της τύχης και τα παιχνίδια των θεών, δ) Καινοτομία και παρακμή.
5) Επίλογος:
• Τραγωδία και τραγικό • Μύθος και ψυχανάλυση • Επικαιρότητα και υποχρέωση • Τραγικό και ειμαρμένη • Tραγικό και παράλογο.
ΤΙ ΕΝΝΟΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟΝ ΟΡΟ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Ο καθηγητής της Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Καίμπριτζ, Adrian Poole, στο επίσης έξοχο βιβλίο του για την τραγωδία (εκδ. Ελληνικά Γράμματα – Oxford University Press) γράφει: ´Οι κτηνωδίες που πληροφορούμεθα σήμερα από τα δελτία ειδήσεων σχετίζονται καθόλου με τον Σοφοκλή και τον Σαίξπηρ; Ασφαλώς όχι, αφού αυτή η τραγικά εφιαλτική πραγματικότητα δεν εκφράζει πίστη, ευθύνη, εκδίκηση, πόνο, μαρτυρία, θάνατο. Καταστάσεις βαθιάς έκφρασης που καταδεικνύουν τη διαχρονική σημασία των προσπαθειών κατανόησης τρομακτικής ανθρώπινης οδύνης και της καταστροφής´.
