Οι οραματισμοί του Ελευθερίου Βενιζέλου και η εξέλιξη του θεσμού στη διαδρομή του χρόνου
Λίγο παραπάνω από την πλατεία Ομονοίας στην αρχή της οδού Πανεπιστημίου, απέναντι ακριβώς από τη βιβλιοθήκη, υπάρχει ένα νεοκλασικό κτήριο, ίσως το πιο παλιό της Αθήνας και το πλέον εντυπωσιακό. Είναι το Αρσάκειο Μέγαρο, που κτίστηκε για να λειτουργήσει σαν Σχολείο Θηλέων. Πρέπει να άρχισε να κτίζεται το 1847, σε σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου με την παρουσία της βασίλισσας Αμαλίας, επίτιμης προέδρου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Το κόστος της αποπεράτωσης ήταν τεράστιο και ανέλαβε να το καλύψει ο ομογενής, εγκατεστημένος στη Ρουμανία, Απόστολος Αρσάκης, ηπειρώτης στην καταγωγή. Η κατασκευή διήρκεσε τρία χρόνια, και τα εγκαίνια έγιναν το 1853. Σταμάτησε να λειτουργεί σαν εκπαιδευτήριο το 1940. Το 1951 νοικιάστηκε στο Υπουργείο Δικαιόσυνης, και εγκαταστάθηκαν τα δικαστήρια. Το 1996 έγινε πλήρης αποκατάσταση στην αρχική του μορφή, με μελέτη του Σ. Καλλιγά και στεγάστηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας μέχρι και σήμερα.
Το ΣτΕ ιδρύθηκε από την Βαυαρική Κυβέρνηση το 1835 και είχε συμβουλευτικό χαρακτήρα. Αργότερα καταργήθηκε με άρθρο του Συντάγματος. Ουσιαστικά το ΣτΕ, με τη σημερινή του μορφή, άρχισε να λειτουργεί από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, από το 1928-1929, με πρώτο πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν. Στον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του ακύρωσε αρκετές πράξεις Διοικήσεως και αυτό ικανοποίησε τον Βενιζέλο και δικαίωσε τις προσδοκίες που είχε.
Εδώ λοιπόν, σε αυτά το υπέροχο νεοκλασικό, την 25η και 26η Ιουλίου 2021, πραγματοποιήθηκε διήμερο Συνέδριο από το Συμβούλιο της Επικρατείας και το Εθνικό Ίδρυμα «Ελευθέριος Βενιζέλος» με θέμα «Εννέα δεκαετίες Συμβούλιο Επικρατείας. Οι οραματισμοί του Ελευθερίου Βενιζέλου και η εξέλιξη του θεσμού στη διαδρομή του χρόνου». Το συνέδριο τέθηκε υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου.
Σε έναν εσωτερικό πλακόστρωτο, δροσερό, ελεύθερο χώρο μερικών στρεμμάτων, με κατάλληλη διαρρύθμιση και… όλα τα μέτρα ασφαλείας (μάσκες- αποστάσεις καθισμάτων- τεστ στην είσοδο γι’ αυτούς που δεν είχαν κάνει εμβόλιο). Πραγματοποιήθηκαν οι εργασίες του Συνεδρίου. Ήταν εδώ ο πρόεδρος της Βουλής, ο Υπουργός Δικαιοσύνης και περιμένουμε την Πρόεδρο της Δημοκρατίας που δεν άργησε να έρθει.
Με έναν χαιρετισμό από τους διοργανωτές ξεκίνησε το συνέδριο. Πρώτη πήρε τον λόγο η κυρία Σαρπ, πρόεδρος του ΣτΕ. «Με αίσθημα χαράς και τιμής, χαιρετίζω την έναρξη των εργασιών του συνεδρίου. Αισθάνομαι ομόλογος εκείνων, με τα οποία η κα. Αικατερίνη Σακελλαροπούλου υπό την τότε ιδιότητα της, ως πρόεδρος του δικαστηρίου, είχε αποδεχθεί την πρόταση του Γενικού Διευθυντού του ιδρύματος «Ελευθέριος Βενιζέλος κ. Νικολάου Παπαδάκη, όπως το ΣτΕ, συμπράξει στην Οργάνωση συνεδρίου. Χαιρόμαστε ιδιαίτερα, αφού ο εμπνευστής της ιδρύσεως ή μάλλον κατά κυριολεξία ο ιδρυτής του ΣτΕ, δεν ήταν άλλος από τον Ελευθέριο Βενιζέλο».
Συνέχεια είχε ο χαιρετισμός του Νικόλαου Παπαδάκη, προέδρου Εκτελεστικής Επιτροπής, Γενικός Διευθυντής Εθνικού Ιδρύματος Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος». Συγκράτησα και σας μεταφέρω:
«Η ιδέα για την οργάνωση του συνεδρίου τέθηκε για πρώτη φορά από το ίδρυμα μας, όταν ήταν πρόεδρος του ΣτΕ η σημερινή πρόεδρος της Δημοκρατίας, η οποία ανταποκρίθηκε θετικά και έγιναν οι πρώτες εποικοδομητικές συναντήσεις. Προχώρησε, όταν τα καθήκοντα του προέδρου ανέλαβε ο κ. Ράντος. Η προετοιμασία του ολοκληρώθηκε επί προεδρίας της κυρίας Σαρπ. Ήθελα εκ μέρους του ιδρύματος «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» να τους ευχαριστήσω θερμά.
Την κα Σακελλαροπούλου, που η εκλογή της στο ύπατο πολιτειακό αξίωμα της χώρας, αποτελεί τιμή. Τον πρώην πρόεδρο κ. Ραντό και τη σημερινή πρόεδρο του ΣτΕ και πρόεδρο της Οργανωτικής Επιτροπής κα Ειρήνη Σαρπ. Επίσης, ευχαριστώ τα μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής, καθώς και τους συνεργάτες του ιδρύματος, τον καθηγητή κ. Θεοδ. Φορτσάκη και τον κ. Γιώργο Πρασιανάκη, πρόεδρο του παραρτήματος Αττικής του ιδρύματος και τον δικηγόρο και πρώην βουλευτή, τον κ. Μιχαήλ Τσαπόγα, διδάκτορα νομικής.
Είναι ιδιαίτερα ευχάριστο πως με την οργάνωση του Συνεδρίου απασχολήθηκαν νέοι δικαστές, από τους οποίους μερικοί είναι ομιλητές. Κανένας άλλος θεσμός της ελληνικής πολιτείας δεν έχει συνδεθεί ιστορικά με ένα πρόσωπο, όσο το ΣτΕ με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο ίδιος ενέταξε τη σύνδεση αυτή στο μακρόπνοο συνταγματικό και νομοθετικό του σχεδιασμό. Τους επέβαλε άμεση παρέμβαση κατανικώντας αντιδράσεις και αντιξοότητες και τους ύμνησε σε κάθε ευκαιρία ως το σημαντικότερο έργο της κυβέρνησης του. Ο πολίτης πρέπει να περιβάλλεται από ασφάλεια δικαίου και θεσμούς αποτελεσματικής επιβολής του νόμου υπό όρους ιδιότητας ακόμα και απέναντι στο κράτος- αντίδικο.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αντιμετώπιζε τη δικαιοσύνη ως κινητήρια δύναμη των ατομικών δικαιωμάτων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επένδυσε ειδικά στο ΣτΕ την ελπίδα για μια ακόμα ευρύτερη λειτουργία, αυτή της εδραίωσης πολιτικής συνείδησης και σταδιακού εθισμού στον ομαλό κοινοβουλευτισμό. Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί το πολιτικό θάρρος με το οποίο ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναδέχθηκε τον κίνδυνο δικαστικών προσκομμάτων. Στην Αναθεωρητική Βουλή του 1911 είχε εισηγηθεί: «Θέσατε υπέρ του Υπουργού όχι την αρχήν του Συμβουλίου της Επικρατείας αλλά τον νόμον προς τον οποίον οφείλει ούτος να συμμορφούται και να υποτασσηται».
Δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, θα επαναλάβει τα ίδια στην πρώτη δημόσια συνεδρίαση του δικαστηρίου: «Μια από τάς ισχυροτέρας κυβερνήσεις αι οποίαι υπήρξαν ποτέ, ηθέλησε να αυτοπεριορισθεί από πάσης δυνατής παρανομίας και να υποταχθεί εις την ελευθέραν και αμερόληπτον κρίσιν του ΣτΕ. Εάν τυχόν παρανομήσωμεν και μας ακυρώσητε τάς πράξεις μας, πρώτος εγώ θα έλθω και θα σας σφίξω το χέρι».
Άλλωστε, όσον αφορά την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας του θεσμού, κατόρθωσε ν’ αποσείσει κάθε υπόνοια φατριασμού και να θέσει θεμέλια για ένα διαχρονικό κύρος. Δεν δίστασε να διαμορφώσει τολμηρή νομολογία, προβαίνοντας μάλιστα σε διαπίστωση αντισυνταγματικότητας νόμου ήδη από την απόφαση υπ’ αριθμόν 1 του πρώτου έτους.
Ο μακρόπνοος χαρακτήρας του βενιζελικού νομοθετικού έργου επιβάλλει την απροκατάληπτη και τεκμηριωμένη αποτίμηση κατά πόσον ευοδώθηκαν εντέλει οι αρχικοί σχεδιασμοί του 1911 και του 1929 και τα της δεκαετίες που ακολούθησαν. Ίσως μέχρι σήμερα.
Ο Υπουργός Δικαιοσύνης κ. Κωνσταντίνος Τσιάρας στη συνέχεια:
Πολλά έχουν γραφτεί για τη συμβολή του Ελευθέριου Βενιζέλου στη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού δικαιϊκού συστήματος. Πολλοί μελετητές είχαν τονίσει την πρωτοβουλία αυτή και τη συμμετοχή στην εκπροσώπηση του αστικού κώδικα. Κάποιοι υποστηρίζουν πως στην κοινωνική νομοθεσία του Βενιζέλου βρίσκουμε τις απαρχές του εργατικού δικαίου. Κατά τις περιόδους της πρωθυπουργίας του, προώθησε μεγάλο αριθμό ποινικών νομοσχεδίων που αρκετά έχουν επιβιώσει μέχρι και σήμερα…
Κατά τη διάρκεια της θητείας μου ως Υπουργός Δικαιοσύνης, επιβεβαιώθηκε η αντίληψη πως το ΣτΕ ανταποκρίθηκε και ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η πρόεδρος της Δημοκρατίας, κα. Κατερίνα Σακελλαροπούλου κήρυξε την έναρξη του Συνεδρίου.
Με χαρά παρευρίσκομαι στη σημερινή εκδήλωση αφιερωμένη στα 90 χρόνια λειτουργία του ΣτΕ. Το όνομα του Ελευθερίου Βενιζέλου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ίδρυση του ΣτΕ, που άρχισε να λειτουργεί τον Μάιο του 1929 υπό την ισχύ του Συντάγματος του 1927. Με την πρώτη απόφαση του, υπό την προεδρία του πρώτου προέδρου κ. Κωνσταντίνου Ρακτιβάν, κρίθηκε ότι κατά τον έλεγχο των διοικητικών πράξεων… τα δικαστήρια υποχρεούνται να μην εφαρμόσουσι νόμον, του οποίου το περιεχόμενο αντίκειται στο Σύνταγμα.
Σε όλες τις περιπτώσεις αναδεικνύεται ο κωδικός ρόλος του δικαστηρίου σε ένα κράτος δικαίου και προσπαθεί να εξασφαλίσει την αναγκαία ισορροπία μεταξύ των συνταγματικώς κατοχυρωμένων, ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και των απαιτήσεων του δημοσίου συμφέροντος. Με τη στόχευση να λειτουργεί ως θεσμικό αντίβαρο, ώστε να διασφαλίζεται η υπεροχή του Συντάγματος και των νόμων και να εμπεδώνεται το κράτος δικαίου. Με τις σκέψεις αυτές, κηρύσσω την έναρξη του συνεδρίου και εύχομαι καλή επιτυχία στις εργασίες του.
Με την εισήγηση του ο πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και πρόεδρος του Ιδρύματος Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος,. κ. Κωνσταντίνος Τασούλας συνεχίστηκε η εκδήλωση:
Άλλαξα την ομιλία μου μετά από μία συνάντηση που είχα με τη μεσολάβηση του Γενικού Διευθυντή του ιδρύματος Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, Νίκου Παπαδάκη, κοντά στη Βουλή. Μου επεδόθη μια επιστολή που έγραφε «ονομάζομαι Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος και με την παρούσα έχω πρόθεση να δωρίσω στη Βουλή των Ελλήνων το ρολόι του παππού μου Ελευθερίου Κ. Βενιζέλου, για να τοποθετηθεί στην αίθουσα που είναι αφιερωμένη στον μεγάλο πολιτικό».
Αυτή η χειρονομία με έβαλε σε σκέψεις για τον ρόλο των ηγετών που δημιουργούν ιστορία και μάλιστα με διάρκεια, όπως είναι το ΣτΕ, που δικαιώνουν τις πρωτοβουλίες και την αποστολή τους. Επόμενος ομιλητής, ο επίτιμος πρόεδρος του ΣτΕ, Γενικός Εισαγγελέας του δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης , κ. Αθανάσιος Ράντος.
Αν τα πρώτα 50 έτη ο θεσμός πέρασε αλώβητος και ενισχυμένος μέσα από δύο πολέμους, δύο δικτατορίες, στρατιωτικά κινήματα, έντονες πολιτικές διαμάχες, τα τελευταία 42 έτη πορεύθηκε σε πιο ήσυχα νερά, όπου η Ευρώπη και η πατρίδα μας μεταμορφώθηκε από μία περιοχή ολοκληρωτικών καθεστώτων, γενοκτονιών και αιματηρών πολέμων, σε περιοχή ελευθέρων δημοκρατιών, που άλλοι θα ήθελαν να ζουν. Μεταμορφώθηκε ειδικότερα σε περιοχή ενιαίων ευρωπαϊκών και παγκόσμιων νομικών προσεγγίσεων και συνεργασιών.
Είναι γνωστό πως ο Ελευθέριος Βενιζέλος επεβλήθη με την ομιλία του το 1910, όχι δια της φωνής του λαού, αλλά δια της σιωπής του λαού. Εξηγώντας στον λαό πως η Βουλή πρέπει να είναι αναθεωρητική και όχι συντακτική. Ο δικηγόρος- πρώην βουλευτής και πρόεδρος του παραρτήματος Αττικής εθνικού ιδρύματος Ελευθέριος Βενιζέλος, κ. Γεώργιος Πρασιανάκης: «Δεν είναι δυνατό να αναφερθεί κάποιος στη ζωή και το έργο του Ελευθερίου Βενιζέλου εύκολα». Ο Μποτωνάκης τον χαρακτήρισε «απέραντο ωκεανό που αδυνατώντας να τον διαπλεύσουμε, καθόμαστε στην αμμουδιά και αναμετρούμε τα βότσαλα». Θα σημείωνα μόνο στην προσπάθεια μου να σας παρουσιάσω τους επόμενους ομιλητές δύο επισημάνσεις. Η πρώτη είναι η τοποθέτηση του προέδρου του Κωνσταντίνου Ρακτιβάν, συμπορευτή του στις αρχές της σταδιοδρομίας του. Η δεύτερη είναι ο χαιρετισμός και η ευχή που έδωσε στη χαρακτηριστική ομιλία του κατά την ίδρυση του ΣτΕ. Είπε τότε στους δικαστές: «Να μη διστάσετε να ακυρώσετε τη σπουδαιοτέρα των αποφάσεων μου, αν τη δείτε αντίθετη στη νομιμότητα».
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Γενικός Γραμματέας του ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατία της κυρίας Ευάνθης Χατζηβασιλείου: «Στην ελληνική πολιτική ιστορία οι θεαματικές κοινωνικές αποφάσεις που αφορούν τη σχέση μεταξύ της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας ή αυτών και του αρχηγού του κράτους, διεκδικούν τη μερίδα του λέοντος». Έτσι, συναινεί και με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, πόσο μάλλον που το όνομα του συνδέθηκε με τη μείζονα κρίση του εθνικού διχασμού. Είναι ίσως ένδειξη, πόσο εκείνη η κρίση αλλοίωσε την πολιτική και συνταγματική κουλτούρα της χώρας. Το γεγονός ότι οι σχεδιασμοί και οι πρωτοβουλίες του Βενιζέλου στο πεδίο της δικαιοσύνης έχουν μείνει μάλλον σε δεύτερη μοίρα, όχι επειδή δεν έχουν μελετηθεί, αλλά πρωτίστως, επειδή δεν έχουν λάβει τη θέση που τους αρμόζει σε μία συνολική αποτίμηση.
…Ο Βενιζέλος εκπαιδεύτηκε και διαπλάστηκε ως πολιτικός σ’ αυτές τις διαδικασίες στην επινόηση του καταστατικού χάρτη της Κρητικής Πολιτείας… Η κρίσιμη περίοδος είναι τα έτη 1910-12, όταν εξαγγέλθηκε το πρόγραμμα του Βενιζέλου. Είναι το πρόγραμμα που εφαρμόζει μέχρι το 1933. αποτελεί το σύνολο του δημόσιου βίου. Σύνταγμα- Οικονομία- Δικαιώματα- Εξωτερική πολιτική- εθνική ασφάλεια… Η έμφαση δόθηκε στην έννοια ενός αυτεξούσιου πολίτη. Ενός πολίτη μορφωμένου, οικονομικά εύρωστου και επαρκώς προστατευμένου από την αυθαιρεσία του κράτους, εισήγαγε το κράτος δικαίου. Για να υπάρχει όμως, πρέπει να χαρακτηρίζεται από λειτουργικούς θεσμούς… Στην ίδια βασική θεωρία ενυπάρχει και η ιδέα της ιδρύσεως του ΣτΕ.
Τελευταίος για σήμερα ο εκ Χανίων δικηγόρος κ. Μιχάλης Βεργανελάκης με την άκρως ενδιαφέρουσα εισήγηση του. Εάν υπό την ισχύ των δύο συνταγμάτων της Κρητικής Πολιτείας του 1899 και του 1907, ήταν δυνατός για τους Κρήτες δικαστές ο έλεγχος συνταγματικότητας των νόμων και η μη τήρηση όσων από αυτούς εκρίνοντο αντισυνταγματικοί. Το Σύνταγμα του 1899 δεν ήταν έργο ούτε του Πρίγκιπα αρμοστή, ούτε των Μεγάλων Δυνάμεων. Ήταν το προϊόν των 16 Κρητικών, 10 Ελλήνων, 4 Τουρκοκρητικών και ενός Εβραίου Κρητικού. Αποτέλεσαν την επιτροπή και ήταν στην πλειοψηφία τους νομικοί- δικηγόροι. Ανάμεσα τους και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Πολωγιώργης και ο Φουμής. Μάλιστα, ο Φουμής με τον Πολωγιώργη πρότειναν να συμπεριληφθεί στο σύνταγμα, διάταξη που να προβλέπει τη λειτουργία σώματος που να ονομάζεται «Συμβούλιο της Πολιτείας» και να έχει δικαιώματα ακόμα μεγαλύτερα του σημερινού ΣτΕ και του εκλεκτικού Συνεδρίου.
Όμως ο Βενιζέλος αντέδρασε, τεκμηριώνοντας την άποψη του με μια σειρά αδιάσειστων επιχειρημάτων, που ίσχυαν τη συγκεκριμένη περίοδο, ενώ λίγα χρόνια αργότερα ήταν αυτός που δημιούργησε το ΣτΕ. Αυτό δείχνει πως ο Βενιζέλος ενεργεί πάντα με αυτό που θεωρούσε σωστό για τον τόπο, με βάση τις συνθήκες που επικρατούν. Με το σύνταγμα αυτό παρέχεται η δυνατότητα στους Κρήτες δικαστές να ελέγχουν, όταν είναι αναγκαίο, τη συνταγματικότητα του νόμου.
Το Σάββατο 26 Ιουνίου και ώρα 9 συνεχίστηκαν οι εργασίες του Συνεδρίου, σύμφωνα με το πρόγραμμα. Οι εισηγητές, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ήταν, σύμφωνα με το πρόγραμμα, πρώην ή και εν ενεργεία δικαστές, στο Συμβούλιο Επικρατείας. Καθόσον το αντικείμενο ήταν η ιστορία και η πορεία του Συμβουλίου Επικρατείας. Μετά το πέρας των εισηγήσεων ακολούθησε συζήτηση και συμπεράσματα. Στις 20/10 ο Νικόλαος Αλεβιζάτος, ομότιμος καθηγητής νομικής σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών ανέπτυξε το θέμα «οι οραματισμοί του Βενιζέλου και η εξέλιξη του ΣτΕ», που ήταν και το πέρας του Συνεδρίου.
