1928-1932: Η χρυσή τετραετία του Ελευθερίου Βενιζέλου

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Μέχρι το 1920 η ελληνική οικονομία, ´παρά τους πολέμους, αλλά και εξαιτίας των πολέμων´, είχε πετύχει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Οι νέες προοπτικές που διανοίγονταν για το ελληνικό κράτος με την επέκτασή του στην Ανατολική Θράκη και στη Μικρά Ασία είχαν δώσει τεράστια ώθηση στην ανάπτυξη και στην ίδρυση πολλών επιχειρήσεων. Η αισιοδοξία, που επικρατούσε την εποχή εκείνη, αντικατοπτρίζεται στη μεγάλη άνοδο του Χρηματιστηρίου Αθηνών και στην ίδρυση πολλών νέων τραπεζών, που έφθασαν τις 16. Σ? αυτό συνετέλεσε και ο Νόμος 2190/1920 «περί ανωνύμων εταιριών», που διασφάλισε το θεσμικό πλαίσιο για τη μετατροπή πολλών επιχειρήσεων σε ανώνυμες εταιρείες και δημιούργησε κατάλληλο κλίμα για μεγάλες επενδύσεις. Η Ελλάδα, είχε αποκτήσει τότε ακόμα και εταιρεία κατασκευής αυτοκινήτων, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονταν σχέδια δημιουργίας νέων ναυπηγείων, ίδρυση αυτοκινητοβιομηχανιών και άλλων μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων. Όλα αυτά βρέθηκαν ξαφνικά στο κενό.
Μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου, το Νοέμβριο του 1920, το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η επάνοδος του γερμανόφιλου Βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων μεταξύ των κυβερνήσεων και της κοινής γνώμης της Ευρώπης. Στα μάτια των ευρωπαϊκών λαών ο Κωνσταντίνος ήταν ο μισητότερος άνθρωπος στην Ευρώπη μετά τον Αυτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμο, αφού οι Ευρωπαίοι τον θεωρούσαν υπεύθυνο για την παράταση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με κόστος εκατομμύρια νεκρούς.
Ευθύς μετά την επιστροφή του Βασιλιά, η Αγγλία και η Γαλλία διέρρηξαν κάθε συμμαχικό δεσμό με την Ελλάδα, ενώ αρνήθηκαν να αποδώσουν νόμιμες απαιτήσεις, ύψους 24 εκατομμυρίων λιρών, τις οποίες είχε η Ελλάδα απέναντί τους. Επιπλέον, η Γαλλία παρακράτησε οφειλή 10 εκατομμυρίων λιρών την οποία είχε προς την Ελλάδα. Πόσα δηλαδή κολοσσιαία για την εποχή εκείνη, απολύτως αναγκαία για τη διεξαγωγή της Μικρασιατικής εκστρατείας.
Οι Βασιλικές Κυβερνήσεις, ανυπόληπτες διεθνώς, στην προσπάθειά τους να κερδίσουν την πολυπόθητη διπλωματική αναγνώριση από τις Ευρωπαϊκές Κυβερνήσεις, αποδέχθηκαν αδιαμαρτύρητα τη δήμευση των οικονομικών απαιτήσεων που είχε η Ελλάδα· σαν να μην έφθανε αυτό, δεν είχαν ούτε το στοιχειώδες σθένος να προβούν σε αντίποινα διακόπτοντας την καταβολή των δόσεων του εξωτερικού χρέους της χώρας.
Οι συνέπειες ήταν δραματικές για την οικονομική αντοχή της χώρας. Οι διεθνείς χρηματαγορές απέσυραν την εμπιστοσύνη τους προς τη δραχμή, με αποτέλεσμα να επικρατήσει ένα όργιο κερδοσκοπίας από ιδιώτες, ελληνικές και ξένες τράπεζες, σε βάρος της ελληνικής οικονομίας. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις οι αντίπαλοι του Βενιζέλου συνέχισαν τη Μικρασιατική εκστρατεία προβαίνοντας σε τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες, σε μια περίοδο που τα έσοδα από τους άμεσους φόρους είχαν καταρρεύσει, οι τιμές των εξαγώγιμων ελληνικών προϊόντων (λάδι, κρασί, καπνός, σταφίδα) είχαν εκμηδενισθεί και η δραχμή είχε υποτιμηθεί κατά 85%. Όποια σπασμωδικά μέτρα και αν έλαβαν οι αντίπαλοι του Βενιζέλου, τόσο στο στρατιωτικό όσο και στον οικονομικό τομέα, η κατάσταση δεν ήταν πλέον αναστρέψιμη.

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΧΕΙΛΟΣ ΤΟΥ ΓΚΡΕΜΟΥ
Οι Κυβερνήσεις που κλήθηκαν να διαχειριστούν τη βαριά ήττα της Ελλάδος στη Μικρά Ασία το 1922 βρέθηκαν αντιμέτωπες με τη μεγαλύτερη καταστροφή που είχε υποστεί στην ιστορία του το Ελληνικό Έθνος. Το κόστος της αποκατάστασης των προσφύγων ήταν τεράστιο και η σύναψη νέων δανείων, με επαχθείς όρους πολλές φορές, απολύτως αναγκαία. Σ? αυτά τα προβλήματα προστέθηκε η πολιτική αστάθεια, που την πυροδοτούσαν τα αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα φιλόδοξων αξιωματικών, που διεκδικούσαν το ρόλο του «σωτήρα».
Μετά τη δικτατορία του στρατηγού Θ. Πάγκαλου, η οικονομία βρισκόταν στο χείλος του γκρεμού και η Οικουμενική Κυβέρνηση του 1926 ήταν υποχρεωμένη να λάβει αποφασιστικά μέτρα για τη σταθεροποίηση της οικονομίας ώστε να καταστεί δυνατή η συνέχιση του διεθνούς δανεισμού. Η Κοινωνία των Εθνών (Κ.τ.Ε., πρόδρομος του σημερινού Ο.Η.Ε.), με την οποία διαπραγματεύθηκε η Ελληνική Κυβέρνηση, έθεσε σκληρούς όρους: οικονομική εξυγίανση, ρύθμιση των πολεμικών δανείων της Ελλάδος, σταθεροποίηση του νομίσματος και ένταξή του στον κανόνα του χρυσού, μεταρρύθμιση του τραπεζικού συστήματος και ίδρυση κεντρικής τράπεζας. Η Οικουμενική Κυβέρνηση προχώρησε σε ορισμένες από τις μεταρρυθμίσεις που απαίτησε η Κ.τ.Ε., ρύθμισε τα πολεμικά χρέη και σε ένα βαθμό σταθεροποίησε την οικονομία. Όμως, η γενική κατάσταση της οικονομίας εξακολουθούσε να είναι κρίσιμη και το φάσμα μιας γενικευμένης κατάρρευσης στεκόταν απειλητικό πάνω από την Ελλάδα. Είχε σημάνει και πάλι η ώρα του Ελευθερίου Βενιζέλου.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΕ ΜΙΑ ΚΑΤΕΣΤΡΑΜΜΕΝΗ ΧΩΡΑ
Από το 1920, εκτός από κάποια διαλείμματα, ο Βενιζέλος ζούσε αυτοεξόριστος στο Παρίσι. Το 1927 επιστρέφει στα Χανιά ανακαινίζει το σπίτι του στη Χαλέπα και το 1928 θριαμβεύει στις βουλευτικές εκλογές και γίνεται ξανά Πρωθυπουργός της Ελλάδος. Όταν επανήλθε στην εξουσία, σχεδόν το 30% του πληθυσμού της χώρας, περίπου 1.400.000 άνθρωποι, ήταν πρόσφυγες. Το μέγεθος της τραγωδίας μπορεί να το υπολογίσει κανείς αν φαντασθεί στη σημερινή Ελλάδα να φθάνουν ξαφνικά 3.000.000 Έλληνες άστεγοι και χωρίς ελάχιστη περιουσία. Το βάρος της αποκατάστασης αυτών των δυστυχισμένων ανθρώπων ήταν δυσβάσταχτο ακόμα και για μια πανίσχυρη οικονομία· πόσο μάλλον για την Ελλάδα, που είχε μεταβληθεί σε μια πάμφτωχη χώρα με εξαθλιωμένους ανθρώπους, σημαδεμένους από την καταστροφή.
Ο Βενιζέλος έθεσε σε εφαρμογή ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα ανοικοδόμησης της χώρας. Για πρώτη φορά Ελληνική Κυβέρνηση μελέτησε και επεξεργάστηκε ένα μακροπρόθεσμο εθνικό σχέδιο, το οποίο συνδύαζε τη δραστική οικονομική εξυγίανση, την αξιοποίηση των αναπτυξιακών δυνατοτήτων της χώρας και την εξυπηρέτηση του ελληνικού δημόσιου χρέους. Αυτοί οι στόχοι προϋπέθεταν: πολιτική σταθερότητα, αποκατάσταση του διεθνούς κύρους της Ελλάδας, σταθεροποίηση του νομίσματος και εκτέλεση μεγάλων αναπτυξιακών έργων.
Σε κάθε περίπτωση όμως προείχε η έξοδος της χώρας από τη διεθνή απομόνωση και ανυποληψία, δεδομένου ότι οι σχέσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής και τα βαλκανικά κράτη ήταν στο χαμηλότερο επίπεδο. Η Ιταλία του Μουσολίνι φερόταν με ταπεινωτικό τρόπο, ενώ η Γιουγκοσλαβία ήγειρε απαράδεκτες αξιώσεις στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Με την Τουρκία υπήρχαν τεράστιες εκκρεμότητες, ενώ με τη Βουλγαρία τυπικώς υπήρχε καθεστώς εμπόλεμης κατάστασης. Η αποκατάσταση ομαλών σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις και τις Βαλκανικές χώρες ήταν το πρώτο μεγάλο επίτευγμα του Έλληνα Πρωθυπουργού.
Το επόμενο μεγάλο βήμα έγινε και πάλι εκτός συνόρων. Ο Βενιζέλος πέτυχε στη Χάγη το 1929 αυτό που δεν έχουν καταφέρει όλες οι Ελληνικές Κυβερνήσεις από το 1945 μέχρι σήμερα, σε σχέση με τις απαιτήσεις της Ελλάδος απέναντι στη Γερμανία. Με αριστοτεχνικούς διπλωματικούς χειρισμούς και με όπλο το διεθνές του κύρος, κατόρθωσε να γίνει η Ελλάδα ο κύριος δικαιούχος των ανατολικών πολεμικών επανορθώσεων από τις ηττημένες χώρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (Γερμανία, Αυστρία κ.λπ.) και μάλιστα σε ποσοστό 75%. Παράλληλα, παρά τις σφοδρές αντιδράσεις της Γαλλίας, ανέτρεψε προηγούμενη συμφωνία που είχε συναφθεί από την Οικουμενική Κυβέρνηση και επέβαλε νέα ευνοϊκή ρύθμιση των ελληνογαλλικών χρεών. Οι διακανονισμοί αυτοί αποτελούν μοναδική περίπτωση στην ιστορία της νεότερης Ελλάδος, αφού για πρώτη και τελευταία φορά τα έσοδα της χώρας από τις πολεμικές επανορθώσεις ξεπέρασαν κατά πολύ τα έξοδα για την εξυπηρέτηση των πολεμικών δανείων που είχε συνάψει η Ελλάδα με τους συμμάχους.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ
Η σημασία της επιτυχίας του Βενιζέλου στη Χάγη και η ανακούφιση που επέφερε αυτή στην οικονομία μπορεί να γίνει αντιληπτή αν ληφθεί υπόψη ότι την περίοδο εκείνη το 37% των ετήσιων τακτικών εσόδων διοχετεύονταν στην εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους, με συνέπεια τη δραματική μείωση των διαθέσιμων πόρων για ανάπτυξη και κοινωνική πολιτική.
Η σταθεροποίηση του νομίσματος και η εξυγίανση της οικονομίας ήταν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να λάβει η χώρα δάνεια ώστε να είναι σε θέση να πραγματοποιήσει τα μεγάλα αναπτυξιακά έργα τα οποία είχε ανάγκη. Προς την κατεύθυνση αυτή στράφηκε η Κυβέρνηση Βενιζέλου, σε συνδυασμό με την περιστολή των δαπανών με πρώτο θύμα τις τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες, τις οποίες εξακολουθούσε να πραγματοποιεί ακόμα η Ελλάδα.

Αυστηρός έλεγχος στο τραπεζικό σύστημα
Η ίδρυση της Τραπέζης της Ελλάδος αποτέλεσε κορυφαίο σταθμό στον έλεγχο του τραπεζικού συστήματος. Στο εξής αυτή θα είχε το εκδοτικό προνόμιο και θα ρύθμιζε την κυκλοφορία του νομίσματος. Η προσπάθεια αυτή συνάντησε λυσσώδεις αντιδράσεις και την υπονόμευση της Εθνικής Τράπεζας, η οποία, πανίσχυρη μέχρι τότε, ασκούσε κερδοσκοπία και ρύθμιζε ανεξέλεγκτα τους όρους δανεισμού του δημοσίου και των ιδιωτών. Η «πίτα» μοιράστηκε ακόμα περισσότερο με την ίδρυση της Εθνικής Κτηματικής Τραπέζης και της Αγροτικής, που ανέλαβαν αντίστοιχα την ενυπόθηκη και τη αγροτική πίστη.

Το έπος της αποκατάστασης των προσφύγων
Οι προηγούμενες Κυβερνήσεις, με την υποστήριξη της Κ.τ.Ε., είχαν επιτελέσει αξιόλογο έργο. Ο Βενιζέλος, όμως, έδωσε το σύνθημα της ολοκληρωτικής αποκαταστάσεως των προσφύγων. Το έργο περιελάμβανε την αστική και την αγροτική αποκατάσταση. Από το Δημόσιο ανεγέρθηκαν 12.130 κατοικίες και σ? αυτές προστέθηκαν 9.486 κατοικίες, που κτίσθηκαν την περίοδο 1928-1930 από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων σε συνεργασία με το ελληνικό κράτος. Επιπλέον 3.000 κατοικίες, που κτίσθηκαν από προσφυγικούς οικοδομικούς συνεταιρισμούς, με άτοκα δάνεια των μελών τους. Ακόμα, στη διάρκεια της ίδιας τετραετίας, θεμελιώθηκαν 10 προσφυγικοί συνοικισμοί στην Αθήνα, 10 στη Θεσσαλονίκη, 16 στη Μακεδονία (Καλλιθέα, Καλαμαριά, Λαγκαδάς κ.ά.) και περισσότεροι από 20 στην υπόλοιπη Ελλάδα. Αρκετοί από αυτούς είχαν αποπερατωθεί στο τέλος της τετραετίας. Για τους πρόσφυγες των παραμεθόριων περιοχών υπήρξε ιδιαίτερη μέριμνα. Από την Καστοριά μέχρι την Αλεξανδρούπολη ιδρύθηκαν 254 νέοι μικροί οικισμοί σε συνδυασμό με την εκτέλεση των απαραίτητων έργων υποδομής και κοινής ωφέλειας.

Η ύπαιθρος αλλάζει όψη και ο αγρότης μοίρα
Ο αγρότης ήταν αφημένος στην τύχη του και στο έλεος των στοιχείων της φύσης. Στον αγροτικό τομέα, από πλευράς ανάπτυξης, η Ελλάδα είχε το θλιβερό προνόμιο να είναι προτελευταία, με τελευταία την Αλβανία. Η χώρα είχε ανάγκη από μεγάλες επενδύσεις στην ύπαιθρο για να αυξηθεί η παραγωγή και να γίνει ανταγωνιστικό το αγροτικό προϊόν.
Η μεγάλη αλλαγή, η οποία πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1917-1920 και μετέβαλε για πάντα τη μοίρα του αγρότη, ξεκίνησε από τις απαλλοτριώσεις και τη διανομή γης στους άκληρους αγρότες. Μετά το 1922 και μέχρι το 1928 είχαν διανεμηθεί 886.000 στρέμματα· από το έτος αυτό μέχρι το 1932 διανεμήθηκαν 10.000.000 στρέμματα σε ακτήμονες αγρότες και πρόσφυγες. Ταυτόχρονα έγιναν σημαντικές επενδύσεις στις πεδιάδες Θεσσαλονίκης, Δράμας και Σερρών. Μόνο τα μεγάλα υδραυλικά έργα (αποστραγγιστικές διώρυγες, αντιπλημμυρικά έργα και φράγματα) στον Αξιό και στον Στρυμόνα απέδωσαν στην καλλιέργεια 2.750.000 στρέμματα. Σημαντικά επίσης έργα έγιναν σε Κρήτη, Θεσσαλία και άλλες περιοχές.
Ο αγρότης είχε αποκτήσει γη. Χρειαζόταν όμως τεχνική στήριξη και τα φώτα της επιστήμης για να αναπτύξει αποδοτικά τις καλλιέργειές του. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, το Υπουργείο Γεωργίας προχώρησε σε εκτεταμένη αποκέντρωση των υπηρεσιών του και έτσι ο γεωπόνος βρέθηκε σε καθημερινή βάση στο πλευρό του αγρότη. Η γενικότερη παρέμβαση του κράτους εκδηλώθηκε με δημιουργία μεγάλων οργανισμών για τη στήριξη των προϊόντων αιχμής (Οργανισμός Βάμβακος, Ελληνικός Οργανισμός Καπνού κ.λπ.)· ταυτόχρονα ιδρύθηκαν το ινστιτούτο βελτίωσης φυτών, δεκάδες πειραματικοί σταθμοί καλλιέργειας δέντρων, αγροκήπια,  σε συνδυασμό με την οργάνωση ειδικών κέντρων για την εκπαίδευση των αγροτών σε όλη τη χώρα.
Επίσης, η Κυβέρνηση Βενιζέλου καθιέρωσε τις λαϊκές αγορές. Μέσα σε 4 χρόνια ιδρύθηκαν 78 σε όλη τη χώρα και ο Βενιζέλος τις επισκεπτόταν συχνά για να ψωνίσει αλλά και για να ελέγξει τις τιμές.
Οι μεταρρυθμίσεις στον αγροτικό τομέα, από μόνες τους, δεν μπορούν, να παρατεθούν όλες στο παρόν άρθρο. Έτσι παραλείπονται σημαντικές αλλαγές που ευεργέτησαν πράγματι τον αγρότη, όπως οι κρατικές παρεμβάσεις με τους μηχανισμούς συγκέντρωσης σταριού, καπνού κ.λπ. για στήριξη των τιμών τους, η προώθηση της μηχανικής καλλιέργειας, η προληπτική πολιτική κατά των ασθενειών της υπαίθρου (ελονοσία κ.ά.)
Χωρίς όμως τη δημιουργία της Αγροτικής Τράπεζας οι μεταρρυθμίσεις του Βενιζέλου θα ήταν ανάπηρες. Ήταν ένα όνειρο όλων των Ελληνικών Κυβερνήσεων έως τότε. Ο Βενιζέλος του έδωσε σάρκα και οστά το 1930. Για να το πετύχει συγκρούστηκε και πάλι με την Εθνική Τράπεζα και με την απειλή νομοθετικής ρύθμισης την υποχρέωσε να μεταβιβάσει σημαντικά κεφάλαια στη νέα Τράπεζα. Παράλληλα την ενίσχυσε με εισροές από το δημόσιο και την κατέστησε ένα πανίσχυρο Τραπεζικό Ίδρυμα, με σκοπό τη διοχέτευση μεγάλων κονδυλίων στην αγροτική Ελλάδα, την αποφασιστική ενίσχυση των συνεταιρισμών, οι οποίοι είχαν ιδρυθεί το 1914 από τον Βενιζέλο και είχαν καθοριστικό ρόλο στην αποκατάσταση των προσφύγων. και τέλος την απαλλαγή του αγρότη από το βραχνά της τοκογλυφίας.
Αμέσως η Τράπεζα συνέστησε 7 υποκαταστήματα· τα 4 στην Κρήτη, που συγχωνεύτηκαν με το Κοινωφελές Ταμείο Κρήτης.

Αναπτυξιακά και έργα υποδομής
Μέχρι το 1929 μόνο το κέντρο της Αθήνας και η πλατεία Συντάγματος υδρεύονταν κανονικά. Στις άλλες περιοχές σχηματίζονταν μεγάλες ουρές από γυναίκες και παιδιά για να προμηθευτούν νερό από τις κοινόχρηστες βρύσες. Σε πολλές συνοικίες η παροχή του νερού γινόταν με το δελτίο και μάλιστα όχι σε καθημερινή βάση.
Το φράγμα του Μαραθώνα, που θεμελιώθηκε το 1926, αλλά οι ρυθμοί κατασκευής του επιταχύνθηκαν μετά το 1928, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα έργα της εποχής. Με ύψος 54 μ., μήκος 285 μ., είναι επενδυμένο με πεντελικό μάρμαρο και για τη διοχέτευση του νερού από τον Μαραθώνα προς την Αθήνα κατασκευάστηκε μια σήραγγα 14 χιλιομέτρων.
Κατά τη δεκαετία του 1920, το λιμάνι του Πειραιά είχε αρχίσει να χάνει το ρόλο του ως ένα από τα μεγάλα λιμάνια της Μεσογείου. Χρειαζόταν επειγόντως εκσυγχρονισμό. Η Κυβέρνηση Βενιζέλου, εκτός από τα λιμενικά έργα, ίδρυσε τον Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς (Ο.Λ.Π., στο πρότυπο ανάλογων οργανισμών που λειτουργούσαν στα μεγάλα λιμάνια του κόσμου). Ο Ο.Λ.Π. διαχειρίστηκε με μεγάλη επιτυχία τα προβλήματα του μεγάλου λιμανιού και του έδωσε μεγάλη αίγλη και ζηλευτή ναυτιλιακή ισχύ. Ταυτόχρονα κατασκευάστηκαν σημαντικά έργα εκσυγχρονισμού 87 λιμανιών της χώρας.
Είχαν περάσει 30 χρόνια από την είσοδο στον 20ο αιώνα και η ύπαιθρος εξακολουθούσε να είναι αποκομμένη από την πόλη. Ένα τεράστιο πρόγραμμα διάνοιξης και ασφαλτόστρωσης νέων δρόμων άρχισε να εφαρμόζεται. Από το 1928 έως το 1932, παραδόθηκαν 2.000 χιλιόμετρα νέοι δρόμοι, όσοι δηλαδή δεν είχαν γίνει τα προηγούμενα 100 χρόνια ελεύθερου βίου του ελληνικού κράτους. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε άσφαλτος για την κατασκευή έργων οδοποιίας, γεγονός που χαιρετίστηκε από τον Τύπο και προκάλεσε τον ενθουσιασμό του κοινού.
Με την ίδρυση του Υπουργείου Αεροπορίας το 1929 και την οργάνωση κρατικής υπηρεσίας πολιτικής αεροπορίας, η Ελλάδα απέκτησε για πρώτη φορά δύο άρτιες εσωτερικές αερογραμμές, ενώ 7 νέες εταιρίες αναβίβασαν σε 15 τους διερχόμενους από την Ελλάδα διεθνείς προορισμούς. Το 1930 αγοράστηκαν τα πρώτα αεροπλάνα και ο Βενιζέλος ήταν μεταξύ των επιβατών της πρώτης πτήσης στη γραμμή Αθηνών ? Ιωαννίνων.  Επίσης, οργανώθηκαν όρμοι προσθαλάσσωσης για υδροπλάνα σε 4 πόλεις και κατασκευάστηκαν 10 βοηθητικά αεροδρόμια σε διάφορες περιοχές της χώρας.Στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού των συγκοινωνιών, μέσα σε 10 μήνες αντικαταστάθηκαν όλα τα λεωφορεία με καινούργια, τα αμαξώματα των οποίων ήταν όλα ελληνικής κατασκευής.
Την ίδια περίοδο η Ελλάδα άρχισε να αποκτά αυτόματο τηλεφωνικό δίκτυο και για πρώτη φορά συνδέθηκε τηλεφωνικώς με τα περισσότερα Ευρωπαϊκά Κράτη. Τότε, ιδρύθηκε και η Ανώνυμη Ελληνική Τηλεφωνική Εταιρεία (πρόδρομος του Ο.Τ.Ε.).

Εκπαίδευση ? Πολιτισμός
Κορυφαίο σταθμό στη διαδρομή της ελληνικής εκπαίδευσης αποτέλεσε η εκπαιδευτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος με τις μεταρρυθμίσεις του εκδημοκράτισε την εκπαίδευση και εκσυγχρόνισε τις δομές της. Ειδικότερη αναφορά στις αλλαγές αυτές θα γίνει σε άλλη ευκαιρία. Στο παρόν άρθρο θα γίνει απλή αναφορά στο τεράστιο έργο της σχολικής στέγης. Πρόκειται για το μεγαλύτερο πρόγραμμα κρατικών κτηρίων που πραγματοποιήθηκε ποτέ στην Ελλάδα. Από την απελευθέρωση μέχρι το 1928, σε διάστημα ενός αιώνα, είχαν κτισθεί 1.474 σχολικά κτίρια. Εντός 4 ετών (1928-1932) κτίσθηκαν 3.167 νέα σχολικά κτήρια, με  7.286 αίθουσες για Δημοτικά Σχολεία και 796 για τη Μέση Εκπαίδευση.
Ο Βενιζέλος ήταν από τους ελάχιστους πολιτικούς ηγέτες της νεότερης Ελλάδας με πνευματικά ενδιαφέροντα και αληθινή αγάπη για την τέχνη. Θα δυσκολευθεί κανείς να ανακαλύψει άλλο Έλληνα Πρωθυπουργό, που να εμφανιζόταν τόσο συχνά στις πρεμιέρες θεατρικών έργων, στηρίζοντας με κάθε τρόπο το νεοελληνικό θέατρο. Όμως, παρότι κάτω από τη σκιά της Ακρόπολης είχε γεννηθεί και θαυματουργήσει η τέχνη, το 1928 η Αθήνα ήταν η μόνη πρωτεύουσα στην Ευρώπη που δεν διέθετε Εθνικό Θέατρο. Ο Βενιζέλος το ίδρυσε και μάλιστα έταξε ως σκοπό, όπως και στην αρχαιότητα, τη μόρφωση και τη διαπαιδαγώγηση του λαού και γι? αυτό καθιερώθηκε φθηνό εισιτήριο για τις λαϊκές τάξεις και τους μαθητές των σχολείων.
Οι μεγάλες αλλαγές που πραγματοποίησε η Κυβέρνηση των Φιλελευθέρων κατά την περίοδο αυτή είναι αδύνατον να περιληφθούν στα στενά πλαίσια ενός άρθρου. Έτσι αναγκαστικά παραλείπονται οι μεταρρυθμίσεις που έγιναν στην Παιδεία, στην Πολεοδομία, στην Υγεία. Παραλείπονται επίσης σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο θεσμικό οπλοστάσιο της χώρας και η δημιουργία μεγάλων αναπτυξιακών οργανισμών (ίδρυση Συμβουλίου Επικρατείας, Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού κ.ά.), ούτε γίνεται  αναφορά στη συγκρότηση νέων θεσμικών οργάνων, τα οποία έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη της χώρας και εξακολουθούν να υφίστανται μέχρι σήμερα.

Τα δάνεια
Όπως είναι ευνόητο για την πραγματοποίηση αυτού του τεράστιου έργου η φτωχή Ελλάδα ήταν αδύνατο να στηριχθεί στις δικές της δυνάμεις. Χωρίς ξένα κεφάλαια η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας ήταν αδύνατη. Ο Βενιζέλος επεδίωξε συνεργασία με μεγάλες ξένες εταιρίες και προσέφυγε σε μεγάλα δάνεια, με όρους όμως πολύ πιο συμφέροντες από εκείνους που είχαν πετύχει οι προηγούμενες κυβερνήσεις. Η Ελλάδα δανείστηκε τότε με επιτόκια 6% έναντι 9% που δανείζονταν οι προηγούμενες Ελληνικές Κυβερνήσεις, καθώς και άλλες μικρές χώρες τις Ευρώπης. Όταν συνάφθηκαν αυτά τα δάνεια η παγκόσμια οικονομία περνούσε μια μεγάλη άνθηση και κανένα σύμπτωμα της οικονομικής κρίσης που ακολούθησε δεν είχε εμφανισθεί στον ορίζοντα.

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ
Η κρίση του 1929 παραμένει μέχρι σήμερα η κορυφαία κρίση που γνώρισε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, με ολέθριες συνέπειες: την παρατεταμένη παγκόσμια ύφεση, την πλήρη διάλυση του διεθνούς εμπορίου και την εφιαλτική αύξηση της ανεργίας. Οι αυτοκτονίες που ακολούθησαν την καταστροφική πτώση των τιμών στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης τον «μαύρο Οκτώβριο» του 1929 υποδήλωναν με τον πιο εμφαντικό τρόπο το τέλος μιας εποχής μεγάλης ανάπτυξης, που στηρίχθηκε όμως σε μια άνευ ορίων κερδοσκοπία στο χρηματιστήριο. Η κρίση συντάραξε το παγκόσμιο οικονομικό και πολιτικό σύστημα. Οι Η.Π.Α. βυθίστηκαν σε μια πρωτοφανή ύφεση. Το τραπεζικό σύστημα κλονίστηκε, η βιομηχανική παραγωγή έπεσε στο μισό, η ανεργία άγγιξε το 25%. Στην Ευρώπη οι συνέπειες ήταν δραματικές. Η Γερμανία σαρώθηκε και η κοινωνική κατάρρευση οδήγησε στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Η Μεγάλη Βρετανία δοκιμάστηκε εξίσου σκληρά, τα αποθέματά της σε χρυσό σχεδόν εξαντλήθηκαν αλλά σώθηκε, με σοβαρά τραύματα,  χάρις στις αποικίες.

Μια οδυνηρή αλλά αναπόφευκτη δοκιμασία
Στην αρχή η ελληνική οικονομία έδειξε μια εντυπωσιακή αντοχή και αντεπεξήλθε στη μεγάλη ύφεση της παγκόσμιας οικονομίας χάρις στα μεγάλα έργα που εκτελούνταν την περίοδο εκείνη σε όλη τη χώρα. Όμως η κατάρρευση των οικονομιών της Γερμανίας και της Αυστρίας μετέτρεψαν την κρίση σε μια αληθινή λαίλαπα για την Ευρώπη. Ειδικότερα για την Ελλάδα οι συνέπειες ήταν ιδιαίτερα δυσάρεστες διότι η πτώχευση της Γερμανίας επέφερε την αναστολή των πολεμικών επανορθώσεων, που αποτελούσαν μεγάλη ανάσα για την οικονομία. Ταυτόχρονα κατέρρευσαν οι εξαγωγές καπνού ?η Γερμανία απορροφούσε το 60%? καθώς και άλλων αγροτικών προϊόντων. Η κρίση οδήγησε στον αφανισμό ολόκληρους κλάδους του μεταποιητικού τομέα. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η ταπητουργία που απασχολούσε 11.000 εργαζόμενους. Όλοι τους βρέθηκαν στο δρόμο, διότι οι Η.Π.Α. που ήταν σχεδόν αποκλειστικός εισαγωγέας ελληνικών χαλιών, έπαψαν να αγοράζουν μετά το ξέσπασμα της κρίσης. Από την Αμερική ήλθε άλλο ένα πλήγμα: οι Έλληνες μετανάστες, πολλοί από τους οποίους προστέθηκαν στα εκατομμύρια των ανέργων, έπαψαν να στέλνουν εμβάσματα, όπως επίσης και οι Έλληνες ναυτικοί. Το κόστος για την ελληνική οικονομία δεν ήταν καθόλου αμελητέο.
Παρά ταύτα, ενώ από το δεύτερο χρόνο της διακυβέρνησης Βενιζέλου είχε εκραγεί η παγκόσμια οικονομική κρίση, η δημοσιονομική ισορροπία κρατήθηκε σε ικανοποιητικά επίπεδα, οι προϋπολογισμοί των τριών πρώτων χρόνων εμφάνισαν μεγάλο πλεόνασμα χωρίς μάλιστα να επιβληθούν νέοι φόροι και πολλά έργα συνεχίστηκαν με κρατική χρηματοδότηση.  Στον τέταρτο χρόνο διακυβέρνησης, όμως, οι συνέπειες της κρίσης, σε συνδυασμό με την επιβάρυνση από το δημόσιο χρέος, επιδείνωσαν αρκετά την αντοχή της οικονομίας. Όπως ήταν φυσικό η Ελλάδα, όπως οι περισσότερες χώρες, δεν μπορούσε τελικά να αποφύγει τη χρηματιστηριακή κρίση. Ο πανικός από το Χρηματιστήριο Αθηνών μεταδόθηκε στους καταθέτες των τραπεζών με αποτέλεσμα να εξανεμισθούν τα αποθέματα της χώρας σε συνάλλαγμα και χρυσό.
Ασκείται κριτική διότι ο Βενιζέλος καθυστέρησε για 6 μήνες να  εγκαταλείψει τον κανόνα του χρυσού. Η κριτική αυτή, βασιζόμενη σε στενά οικονομικά κριτήρια, αγνοεί ότι όλες οι Κυβερνήσεις της γης αντιμετώπιζαν με δέος την έξοδο από τον κανόνα του χρυσού και ότι τα δάνεια είχαν εκδοθεί κυρίως σε χρυσό ή σε άλλα ξένα νομίσματα. Επιπλέον η εγκατάλειψη του κανόνα του χρυσού ισοδυναμούσε με πτώχευση της χώρας και ενταφιασμό κάθε προοπτικής για εισαγωγή φθηνών ξένων κεφαλαίων, που ήταν απαραίτητα για τη συνέχιση και ολοκλήρωση των μεγάλων αναπτυξιακών έργων.
Σε κάθε περίπτωση η πτώχευση θα επέφερε διακοπή στην εξυπηρέτηση των δανειακών υποχρεώσεων της Ελλάδας, γεγονός που θα προκαλούσε αντίποινα των δανειστών και εκμηδένιση της διεθνούς αξιοπιστίας της χώρας. Ο Βενιζέλος αποδύθηκε σε διεθνή Μαραθώνιο για να αποφύγει το μοιραίο. Αγωνίστηκε  να εξασφαλίσει νέα δάνεια και άλλες διευκολύνσεις από τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες για τη συνέχιση και ολοκλήρωση των μεγάλων αναπτυξιακών έργων. Αυτή τη φορά δεν πέτυχε. Έτσι, τον Απρίλιο του 1932, η Ελλάδα αποφάσισε μονομερώς να εγκαταλείψει τον κανόνα του χρυσού και να αναστείλει τις καταβολές των χρεολυσίων και μέρους των τόκων του χρέους. Εκτός από την Ελλάδα κήρυξαν χρεοστάσιο άλλες 20 χώρες. Την αναστολή εκπλήρωσης των δανειακών υποχρεώσεων της Ελλάδος από το εξωτερικό χρέος ανήγγειλε ο ίδιος ο Βενιζέλος από το βήμα της Κοινωνίας των Εθνών. Σε μια δραματική αποστροφή της ομιλίας του προειδοποίησε ότι «εάν αι Μεγάλαι Δυνάμεις δεν κατορθώσουν να συνεννοηθούν δια να βοηθήσουν τα μικρά πτωχά κράτη, βλέπω μαύρο το μέλλον του κόσμου».
Στην πραγματικότητα η παγκόσμια αστάθεια είχε δημιουργήσει ένα εξαιρετικά αρνητικό περιβάλλον, το οποίο δεν επέτρεπε την αλληλοϋποστήριξη και τη συνεργασία μεταξύ των κρατών. Όλοι κοίταζαν πώς να σωθούν, αδιαφορώντας για την τύχη των άλλων. Στην Ελλάδα η κρίση συνοδεύτηκε από πρωτοφανή πολιτική οξύτητα που αναζωπύρωσε τα πάθη του Εθνικού Διχασμού. Η προσπάθεια του Βενιζέλου για σχηματισμό Οικουμενικής Κυβέρνησης συνάντησε τη σφοδρή αντίδραση των αντιπάλων του και του βασιλικού Τύπου, που τον καθύβριζε «φρενοβλαβή», «αλήτη», «αμαρτωλό γερόντιο», «κατάπτυστο»και άλλους χυδαίους χαρακτηρισμούς, από αυτούς που «ανθούσαν» τότε στο «περιβόλι» των αντιπάλων του.

Τα έργα και τα μέτρα φέρνουν ανάκαμψη
Η απόφαση για χρεοστάσιο συνοδεύτηκε από σκληρά μέτρα, που περιελάμβαναν: συναλλαγματικούς περιορισμούς, απαγόρευση εξαγωγής κεφαλαίων, μεγάλους δασμούς στις εισαγωγές προϊόντων, περιστολή δαπανών, μειώσεις μισθών, απολύσεις και ανεργία. Σε συνδυασμό με την υποτίμηση της δραχμής, τα μέτρα αυτά ενθάρρυναν τη ντόπια παραγωγή και καλλιέργησαν έναν προστατευτισμό της βιομηχανίας και της γεωργίας. Ωστόσο, η περιοριστική αυτή πολιτική σε συνδυασμό με τα μεγάλα έργα υποδομής, οδήγησαν την ελληνική οικονομία από το 1933 κιόλας σε πρωτοφανείς ρυθμούς ανάπτυξης, που την κατέταξαν αμέσως μετά τη Σοβιετική Ένωση και την Ιαπωνία. Τα αποτελέσματα φάνηκαν όταν πια ο Βενιζέλος είχε πάψει να είναι πρωθυπουργός.
Στην πραγματικότητα η Ελλάδα επλήγη από την κρίση πολύ λιγότερο από άλλες χώρες, χάρις κυρίως στα μεγάλα έργα που εκτελούνταν τότε. Παράλληλα την περίοδο εκείνη η Ελλάδα ήταν σε θέση να αξιοποιήσει τους δικούς της πόρους και να μην εξαρτά την επιβίωσή της από τις εισαγωγές βασικών καταναλωτικών αγαθών. Στο βιομηχανικό τομέα είχαν ήδη δημιουργηθεί αξιόλογες μονάδες επεξεργασίας καπνού, λαδιού κ.ά. αγροτικών προϊόντων, χυτήρια, υφαντουργία και μεγάλες βιομηχανίες (τσιμεντοβιομηχανία «ΑΓΕΤ», «Πειραϊκή ? Πατραϊκή» κ.λπ.). Οι κλάδοι αυτοί της βιομηχανίας κατάφεραν να ξεπεράσουν την παγκόσμια κρίση με απλούς μώλωπες, σε αντίθεση με τις βιομηχανίες των ανεπτυγμένων ή λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών, που τραυματίστηκαν βαριά ή και κατεστράφησαν ολοσχερώς. Έτσι, το 1933 η ελληνική βιομηχανία ήταν σε θέση να καλύπτει το 76% των αναγκών της εγχώριας αγοράς. Εξάλλου, η Ελλάδα ήταν αυτάρκης σε αγροτικά προϊόντα χάρις στην αλματώδη ανάπτυξη της Γεωργίας ως αποτέλεσμα των αναπτυξιακών έργων της εποχής.
Αναμφισβήτητα, σημαντικό μερίδιο στην ανάπτυξη της χώρας είχαν οι πρόσφυγες, που με την εμπειρία και τις γνώσεις τους έδωσαν μεγάλη ώθηση στους τομείς της αγροτικής παραγωγής και της βιομηχανίας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο Βενιζέλος αντιμέτωπος με μια αδυσώπητη αντιπολίτευση και υπό συνθήκες μιας πρωτοφανούς παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, ακολούθησε μια πολιτική που αποτελούσε μονόδρομο. Έλαβε σκληρά και αντιδημοτικά μέτρα τις παραμονές δύο εκλογικών αναμετρήσεων και δεν δίστασε να έλθει σε αντίθεση με τις Μεγάλες Δυνάμεις και με τις διεθνείς αγορές, οι οποίες δεν τόλμησαν να του κηρύξουν «πόλεμο». Στην πραγματικότητα κράτησε το χρεοστάσιο υπό έλεγχο και, όπως σωστά επισημαίνει ο Άγγελος Αγγελόπουλος, ένας από τους κορυφαίους Έλληνες οικονομολόγους, κακώς ονομάζεται η στάση πληρωμών ως χρεοκοπία.
Το κέρδος για τη χώρα ήταν σημαντικό: ανέστειλε την καταβολή του χρεολυσίου, περιόρισε σημαντικά την καταβολή των τόκων, η απόσβεση παρατάθηκε για μακρό χρόνο και επιπλέον πέτυχε να πληρώνει το ίδιο επιτόκιο που πλήρωναν και τα μεγάλα κράτη. Το κυριότερο, όμως, είναι ότι η Ελλάδα βγήκε σύντομα από την ύφεση χάρη στον ισχυρό παραγωγικό ιστό που είχε αναπτύξει.
Με λύπη διαπιστώνει κανείς ότι σε αντίθεση με ότι συνέβη τότε, η χώρα έχει μείνει σήμερα χωρίς παραγωγική υποδομή. Tο διεφθαρμένο  και υπερτροφικό κράτος, η χαμένη ευκαιρία της παραγωγικής αξιοποίησης των ευρωπαϊκών επιδοτήσεων, η αποβιομηχανοποίηση, η ενοχοποίηση της υγιούς επιχειρηματικότητας, η χρεοκοπία των συνεταιρισμών, η κατακόρυφη πτώση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων, έχουν οδηγήσει τη χώρα μας στο σημείο να εισάγει τα πάντα και να μην εξάγει σχεδόν τίποτε, με δραματικές συνέπειες για την οικονομία.
Είναι προφανές ότι το εφιαλτικό σκηνικό που ζούμε όλοι σήμερα, εάν διατηρηθεί, δεν οδηγεί μόνο σε μεγάλη και παρατεταμένη φτώχεια τους Έλληνες αλλά απειλεί και την ίδια την υπόσταση του ελληνικού κράτους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
– Αγριαντώνη Χρ., «Έξαρση και κρίση: η οικονομία της περιόδου 1909-1922» και Αγριαντώνη Χρ., Πανσεληνά Γ., «Η ελληνική οικονομία. Διεθνής κρίση και εθνικός προστατευτισμός» στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 6-7, Τα Νέα-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
– Γιαννακόπουλος Γιώργος Α., Προσφυγική Ελλάδα: Φωτογραφίες από το αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη ? Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1992.
– Δερτιλής Γ., «Ο αντίκτυπος στην Ελληνική Οικονομία» και Θωμαδάκης Στ., «Το τέλος της ευφορίας για τον υπερδανειστή της Ευρώπης» στο: «Ο Μαύρος Οκτώβρης του Κραχ», Καθημερινή, 21/3/2010.
– Εθνικό Ίδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»: εκδόσεις για την αγροτική, την εκπαιδευτική και την πολεοδομική πολιτική του Βενιζέλου.
– Κακαβελάκης Δημήτρης, Χανιώτικα νέα 25.5.2009
– Κωστής Κ., «Το στοίχημα της οικονομίας: αντιμέτωποι με τη διεθνή οικονομική κρίση» στο: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Τα Νέα-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005.
– Κωτσάκη Αμαλία, Αλέξανδρος Νικολούδης 1874-1944: Αρχιτεκτονικά οράματα ? Πολιτικές χειρονομίες, Ποταμός, Αθήνα 2007.
– Κατσιμάρδος Τ., Ημερησία, 17 και 30/4/2010.
– Τζιούτζια Ελένη Γρ., Το Τενεκεδένιο σχολείο της Θεσσαλονίκης: Το Σχολείο των προσφύγων, Δήμος Θεσσαλονίκης – Κέντρο Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 2002.
– Το έργον της Κυβερνήσεως Βενιζέλου 1928-1932 Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, 1932.
– Χαλιβελάκης Δ., Τα οράματα των πολιτικών για τα μεγάλα έργα στην Ελλάδα, τ. 3, «Απογευματινή», Αθήνα 2009.
– Χατζηιωσήφ Χρήστος (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Βιβλιόραμα, τ. Β1, Αθήνα [2007].

Σημείωση:  Το κείμενο βασίζεται σε σχετικό κεφάλαιο της βιογραφίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, την οποία γράφει αυτή την περίοδο ο κ. Νικόλαος Παπαδάκης.

*Γενικός Διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»