Ενετικές οχυρώσεις, ένα από τα καμάρια της πόλης των Χανίων. Πληγωμένες από τους κατακτητές του παρελθόντος αλλά και από τις βίαιες παρεμβάσεις των ντόπιων, όμως στέκουν αγέρωχες στο πέρασμα του χρόνου, ´άγρυπνοι´ φύλακες της πόλης. Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια πολύ σοβαρή προσπάθεια όσον αφορά την αποκατάστασή τους από το ´Γραφείο Τειχών της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης των Οχυρωματικών Εργων Κρήτης´. Με την πολύτιμη βοήθεια του επικεφαλής του ´Γραφείου Τειχών της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης των Οχυρωματικών Εργων Κρήτης´ κ. Μιχάλη Ανδριανάκη, προσπαθούμε να ρίξουμε μια διεισδυτική ματιά στο παρελθόν και στο παρόν των οχυρωματικών εγκαταστάσεων ξεκινώντας από την δυτική πλευρά των τειχών, τους προμαχώνες San Salvatore και Αγίου Δημητρίου αλλά και τους επιπρομαχώνες τους.
Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ:
Οι βενετσιάνικες οχυρώσεις των Χανίων κατασκευάστηκαν ανάμεσα στο 1538 και το 1645 για να αντιμετωπίσουν, με απόφαση των αρχών της Βενετίας, την επικείμενη τουρκική επέμβαση. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1538 και συνεχίσθηκαν χωρίς διακοπή μέχρι το 1645 όταν επιτέθηκαν οι Τούρκοι στο νησί. Οι οχυρώσεις των Χανίων αντικατέστησαν τις προηγούμενες που ήταν η βυζαντινή οχύρωση στον λόφο Καστέλλι και σώζεται σε μεγάλη έκταση και άλλη μια οχύρωση του 14ου αιώνα μεταξύ της Βυζαντινής και Ενετικής περιόδου, που την ξέρουμε μόνο από τα σχέδια καθώς δεν σώθηκε τίποτα επειδή χρησιμοποίησαν μάλλον τις πέτρες για να
κτίσουν τις εξωτερικές βενετσιάνικες οχυρώσεις.
ΠΡΟΜΑΧΩΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ
Οι οχυρώσεις είναι κτισμένες πάνω στο λεγόμενο ´Προμαχωνικό σύστημα´ των Ενετών που ήταν σε εξέλιξη εκείνη ακριβώς την εποχή. Τον 15ο αιώνα είχε γίνει μια μεγάλη αλλαγή στον τρόπο οχύρωσης των πόλεων. Εδιναν ένα βασικό σχήμα με μεγάλες ευθύγραμμες επιφάνειες τειχών, που τις έλεγαν Cortina, και σε καίρια σημεία κατασκεύαζαν προμαχώνες σε διάφορα σχήματα, διάφορες μορφές για λόγους χρηστικούς. Από τους προμαχώνες γίνονταν η κυρίως άμυνα της πόλης.
Για να είναι πιο αποτελεσματικοί οι προμαχώνες και με μεγαλύτερο βεληνεκές, ενισχύονταν από μικρότερες κατασκευές στο εσωτερικό τους, τους επιπρομαχώνες που ήταν ένα επίπεδο πιο ψηλά από τους προμαχώνες. Το σύνολο των οχυρώσεων συνήθως περιβαλλόταν από μια τάφρο.
Είχαμε δύο κατηγορίες τάφρων: τις υγρές, στις οποίες υπήρχε νερό, ένα πρόσθετο εμπόδιο για τους πολιορκητές, και τις ξηρές, που δεν είχαν νερό. Οι τάφροι στην Κρήτη: στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο ήταν ξηρές. Από τη δυτική πλευρά υπήρχε μια μικρή, εφεδρική, είσοδος για την παλιά πόλη.
Ο ΕΜΠΝΕΥΣΤΗΣ:
Τις οχυρώσεις σχεδίασε ο βασικός δημιουργός και εμπνευστής, ο Mικέλε Σαμικέλι (Michele Sammichieli) που έκανε το αρχικό σχέδιο, το οποίο τροποποιήθηκε από άλλους μηχανικούς αρκετές φορές, ενώ έγιναν πολλές τροποποιήσεις και στην πράξη. Οι κατασκευές γίνονταν με χρήματα της κεντρικής κυβέρνησης ή τοπικούς πόρους και βεβαίως με αγγαρίες του τοπικού πληθυσμού.
Οι δυτικές οχυρώσεις είχαν να αντιμετωπίσουν μια περιοχή σχετικά ήπια, γιατί λαμβάνουμε υπόψιν πάντα το φυσικό ανάγλυφο μιας περιοχής και ήταν μια σχετικά ήπια περιοχή με κάποιες εξάρσεις και μικρολόφους. Η τάφρος σκάφτηκε κυρίως σε βραχώδες έδαφος.
Η εγκατάλειψη… και η ανάδειξη
Κατά την Τουρκοκρατία τα τείχη έπαιζαν ρόλο στο να προστατεύουν από τους κινδύνους της ενδοχώρας, των επαναστάσεων, την άρχουσα τάξη που ήταν μες την πόλη, δηλαδή τους Οθωμανούς. Ακολούθησε η εγκατάλειψη των προμαχώνων με τον ρόλο των οχυρώσεων να υποβαθμίζεται σε ό,τι αφορά τους αμυντικούς στόχους τους. Κι έτσι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η τάφρος είχε μετατραπεί σε κήπους που τροφοδοτούσαν την πόλη σε λαχανικά κ.ά..
Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας οι οχυρώσεις περιήλθαν στην Κρητική Πολιτεία και στην συνέχεια στο Ελληνικό Δημόσιο. Με Νόμο του 1903, ο Πρίγκηπας Γεώργιος τις παραχώρησε στον Δήμο για να τις κατεδαφίσει αφού ήταν πλέον άχρηστες.
Από εκεί και πέρα, στα επόμενα χρόνια οι οχυρώσεις βρέθηκαν να ανήκουν κατά μεγάλο ποσοστό σε ιδιώτες, που κανείς δεν ξέρει με ποιες διαδικασίες και μεθόδους…
ΟΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΙΣ
Η Δυτική Τάφρος μέχρι το 1958 ανήκε στο Δημόσιο και παραχωρήθηκε σαν αγροτικός κλήρος σε ακτήμονες, πρόσφυγες και βρέθηκε στα χέρια διαφόρων ιδιωτών.
Ηταν χαρακτηρισμένη από το 1947 με το σχέδιο Δοξιάδη, ως χώρος πρασίνου και αγροτικός κλήρος, παρόλα αυτά όταν χρειάστηκε να το απαλλοτριώσει το Υπουργείο Πολιτισμού, το Δικαστήριο τα αναγνώρισε ως κανονικό οικόπεδο και οι αποζημιώσεις που δόθηκαν ήταν τεράστιες.
ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ
Οι προσπάθειες ανάδειξης των οχυρώσεων, έχουν ξεκινήσει εδώ και τριάντα χρόνια με απαλλοτριώσεις κ.ά..
Τα τελευταία χρόνα, αφού έχουν προχωρήσει αρκετά θέματα και αφού έγινε κατανοητό από τον Δήμο ότι οι οχυρώσεις πρέπει να αναδειχθούν, ξεκίνησαν οι σχετικές διαδικασίες με τη δημιουργία του ´Γραφείου Τειχών της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης των Οχυρωματικών Εργων Κρήτης´, της υπηρεσίας Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για Αρχαιολογικά Εργα του Υπουργείου Πολιτισμού.
Με πιστώσεις είτε από εθνικούς πόρους αρχικά, είτε με κοινοτικούς πόρους, οι εργασίες συνεχίζονται με στόχο στην πλήρη ανάδειξη του Δυτικού μετώπου, που είναι και το πιο εύκολο, για να προχωρήσουμε στην συνέχεια στην Ανατολική και στην Νότια πλευρά.
Ηδη έχουν προχωρήσει αρκετά οι εργασίες ανάδειξης του Βόρειου τμήματος των Οχυρώσεων του Προμαχώνα του Σαν Σαλβατόρε, η ανάδειξη της Τάφρου. Με τα συμπληρωματικά έργα που έγιναν από την πλευρά του Δήμου, στην Πλατεία Τάλω, στην οδό Πειραιώς όπως κι αυτό που σχεδιάζουμε με προγραμματική σύμβαση για την ανάδειξη του χώρου της πισίνας, η Δυτική πλευρά των Οχυρώσεων μπορεί να φτάσει στο μέγιστο σημείο της πλήρους ανάδειξης.
Προμαχώνας Σαν Σαλβατόρε
ΤΟ ΟΝΟΜΑ: Το όνομα ´Σαν Σαλβατόρε´, το πήρε από το ομώνυμο μοναστήρι ή αλλιώς ´Γκρίττι´ του Ενετού αξιωματούχου που επέβλεπε την κατασκευή του. Τα ονόματα των προμαχώνων δίνονταν είτε από κάποιο ναό, μοναστήρι που ήταν κοντά σε αυτόν ή από κάποιο όνομα αξιωματούχου Βενετού που συνδέονταν με την κατασκευή.
ΟΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ: Από τον San Salvatore ξεκίνησαν οι εργασίες για την κατασκευή του τείχους των Χανίων σε δύο φάσεις. Η αρχική φάση αφορούσε την ιδιόρρυθμη κατασκευή εντός του προμαχώνα, εκεί που υπήρχαν τα μαγειρεία του ´Ξενία´, η κατασκευή των οποίων προκάλεσε μεγάλες ζημιές. Το εξωτερικό τείχος κατασκευάστηκε αργότερα, όταν διαφοροποιήθηκε ο αρχικός αμυντικός σχεδιασμός. Από παλιές φωτογραφίες και υλικό που βρέθηκε στις έρευνες, ξέρουμε ποια ήταν η μορφή του. Ξέρουμε (από φωτογραφίες) ότι πάνω στον προμαχώνα του San Salvatore κτίστηκε το κτήριο της Κρητικής χωροφυλακής. Πάνω στο δυτικό ανάχωμα κτίστηκε ο Ρωσικός στρατώνας, για τα στρατεύματα των Μεγάλων Δυνάμεων την εποχή της Κρητικής πολιτείας. Στην συνέχεια το 1964 κατασκευάστηκε πάνω στον προμαχώνα του San Salvatore, το ξενοδοχείο Ξενία που τα μαγειρεία του προκάλεσαν μεγάλες ζημιές και καταστροφές στο Μνημείο. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας από τους Τούρκους και των ναζιστικών βομβαρδισμών το 1941 το μνημείο υπέστη σημαντικές ζημιές.
ΣΗΜΕΡΑ: Στις εργασίες που κάνουμε τώρα, προσπαθούμε να αποκαταστήσουμε στο αρχικό ύψος ένα ακόμη μέρος για να μπορεί να καταλαβαίνει κανείς πώς λειτουργούσε ο Προμαχώνας. Από την εσωτερική μεριά του Τείχους υπήρχαν συνεχόμενοι τοξοτοί χώροι οι οποίοι έπαιζαν τον ρόλο της αντιρίδας από μέσα. Δηλαδή αυτοί οι θόλοι δημιουργούσαν μια αντιστήριξη στο Τείχος το οποίο, δεχόταν ισχυρές ωθήσεις από κανονιές των πυροβόλων όπλων.
Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνταν ένας επαρκής χώρος περιμετρικά του Προμαχώνα, μια Πλατεία γύρω-γύρω από τον Προμαχώνα, όπου τοποθετούσαν τα κανόνια.
Ο ΕΠΙΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ: Από τον Σαν Σαλβατόρε με στόχο κυρίως τη θάλασσα και τα πλοία που έρχονταν μέσω αυτής αλλά και την Δυτική Πλευρά ήταν ο Επιπρομαχώνας της Σάντα Κατερίνα, για τον οποίο προχωρήσαμε σε μια πρώτη αποκατάσταση και οι εργασίες θα συνεχισθούν τις επόμενες ημέρες.
Εκεί πάλι βρήκαμε -όπου δεν φαίνονταν στην αρχή- τις αρχικές θέσεις που βρίσκονταν τα κανόνια. Ηταν ένας χώρος πάνω στο ανάχωμα, από τη νότια πλευρά του Προμαχώνα, όπου από μια θολωτή πύλη έμπαινες μέσα σε μια κλειστή πλατεία, όπου εκεί ήταν οργανωμένο το αμυντικό σύστημα του Επιπρομαχώνα.
Προμαχώνας του Αγίου Δημητρίου
ΤΟ ΟΝΟΜΑ: Το πήρε από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που ήταν η Μητρόπολη των Χανίων την εποχή της Βενετοκρατίας, μεταξύ των σημερινών οδών Σκρύδλωφ και Μπετόλο.
Ονομάζεται επίσης Lando ή Schiavo από τα
ονόματα των αντίστοιχων Ενετών Αξιωματούχων. Οι δύο προμαχώνες είχαν τέτοια κατασκευή
έτσι ώστε να καλύπτουν με διασταυρώμενα πυρά ο ένας τον άλλο.
Ο προμαχώνας Lando – Αγίου Δημητρίου, με τον ομώνυμο επιπρομαχώνα του ήταν σε ανταπόκριση του Προμαχώνα San Salvatore στα βορειοδυτικά. Και από τη νότια πλευρά της πόλης των Χανίων ήταν σε ανταπόκριση με τον προμαχώνα Πιάτσα Φόρμα (εκεί που είναι σήμερα η Δημοτική Αγορά). Ο προμαχώνας είχε σχήμα περίπου καρδιόσημο. Από τη νότια πλευρά του είχε ολοκληρωμένη μορφή με αυτό το κυκλικό τμήμα που είναι πίσω από την Πινακοθήκη το οποίο λέγεται ´Ορεκιόνε´. Ο κυκλικός επιπρομαχώνας Lando, αποκαταστάθηκε μερικώς, πριν από μερικά χρόνια.
ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ: Οταν έγινε η πολιορκία της πόλης από τους Τούρκους, το κυρίως βάρος της πολιορκίας δόθηκε στον προμαχώνα του Αγ. Δημητρίου, όπου σύμφωνα με πηγές από βιβλία της εποχής εκείνης, φαίνεται πως είχαν γίνει πάρα πολύ σκληρές μάχες και
ο προμαχώνας -τουλάχιστον η εξωτερική του μορφή- καταστράφηκε αρκετές φορές. Το πρωί το καταστρέφανε οι εισβολείς το βράδυ το επιδιορθώνανε οι αμυνόμενοι. Εβαζαν τις πυροβολαρχίες στον σημερινό Αγ. Κωνσταντίνο Νέας Χώρας όπου ήταν κάτι σαν λόφος και λίγο παρακάτω που μετά έγινε το εβραϊκό νεκροταφείο. Από εκεί έγινε η κύρια επίθεση. Παράλληλα γίνονταν υπονομεύσεις κάτω από την τάφρο, ανοίγοντας λαγούμια στα οποία έβαζαν εκρηκτικά. Δύο-τρεις φορές κατάφεραν να μπουνε και τη μια φορά είχαν φτάσει στον Αγιο Φραγκίσκο στην οδό Χάληδων. Αλλά εκεί κάποιος σκότωσε τον επικεφαλής και αναγκάστηκαν και γύρισαν πίσω. Εγιναν εκεί σκληρές μάχες και όταν διαπίστωσαν οι πολιορκημένοι ότι δεν γινόταν τίποτα, υποχρεώθηκαν να παραδώσουν την πόλη τον Αύγουστο του 1645.
Οι καταστροφές του τείχους ήταν μεγάλες. Εγινε ανακατασκευή του Επιπρομαχώνα από τους Τούρκους όπως και άλλες επεμβάσεις στα χρόνια που ακολούθησαν.
ΣΗΜΕΡΑ: Είναι σε εξέλιξη το ξεμπάζωμα και η ανάδειξη της υπόλοιπης Τάφρου και του Προμαχώνα του Αγ. Δημητρίου. Στο πλαίσιο αυτό κόψαμε τα δέντρα, και προχωράμε στη μελέτη και κατασκευή μιας γέφυρας που θα ενώνει την οδό Πειραιώς με την παλιά πόλη. Μια τελευταία ενέργεια που θα πρέπει να γίνει όταν θα αρχίσουμε τις ενέργειες ανάδειξης του Προμαχώνα του Αγ. Δημητρίου, είναι το συμμάζεμα
του 2ου Δημοτικού Σχολείου (που είναι κτισμένο πάνω στον Προμαχώνα του Αγ. Δημητρίου), από τα διάφορα πρόσθετα κτήρια που υπάρχουν, για τα οποία δόθηκε άδεια από το Υπουργείο Πολιτισμού με συγκεκριμένη χρονική διάρκεια. ΕΠΙΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ PRIULI: Ανάμεσα στους προμαχώνες του Σαν Σαλβατόρε και του Αγίου Δημητρίου, υπάρχει ο επιπρομαχώνας Priuli από τον ομώνυμο Ενετό αξιωματούχο. Αυτός ο Επιπρομαχώνας σε κάποια έγγραφα αναφέρεται και ως Επιπρομαχώνας του Μύλου καθώς ως φαίνεται, εκεί υπήρχε κάποιος ανεμόμυλος.
Φωτογραφικό υλικό
Για τη φωτογραφική κάλυψη του θέματος αξιοποιήθηκε υλικό από το ´Βενετσιάνικο Ινστιτούτο Γραμμάτων και Επιστημών´, την Αερολέσχη Χανίων, το ´Γραφείο Τειχών της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης των Οχυρωματικών Εργων Κρήτης´.
