Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894): Ο Ορεσίβιος πρίγκιπαςτης ελληνικής ποίησης

ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ ΕΙΝΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΕΣ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ
ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΝΟΜΙΚΟΥ – ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΥ

Υπάρχει ένα αόρατο μα πολύ ισχυρό νήμα που ενώνει πάντα στην πράξη γραφής τον γράφοντα με τη διάνοια του αναγνώστη. Αποτυπώνοντας τις ιδέες σου σε μορφή κειμένου, πάντα αγωνιάς εάν ο αποδέκτης σου συναινεί μαζί σου, τέρπεται, συγκινείται, εντέλει εάν καταφέρνεις να μιλήσεις στην ψυχή όσων σε διαβάζουν. Τώρα ευτυχώς με τη δυνατότητα της ηλεκτρονικής καταχώρησης των άρθρων μπορεί πολύ εύκολα και άμεσα ο αναγνώστης να σχολιάσει, να δοθούν απαντήσεις και να δημιουργηθεί μια επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη μιας νοερής, αλλά υπαρκτής πνευματικής κοινότητας.

Έτσι έγινε και με τις ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ και τα σχόλια των αναγνωστών αποτελούν πια μια πολύτιμη συναισθηματική προίκα για τη γράφουσα που την ενισχύει στην προσπάθειά της να αναδύει από τη λήθη λησμονημένες ή παραγκωνισμένες μορφές ποιητών.
Τα σχόλια του αείμνηστου Γεωργίου Καραγεωργίου, καλού φίλου των Πράξεων Ποιητών -που δυστυχώς μόνο από αυτά μπόρεσα να τον γνωρίσω- υπάρχουν ως καθοδηγητικός φάρος στην ηλεκτρονική σελίδα μας. Ο εκλιπών διαθέτοντας πλατιά και πλέρια παιδεία, ευγένεια, ήθος, αγάπη για τον συνάνθρωπο, αλλά και γνώση της ποίησης δίδασκε με τους σχολιασμούς του κι ενθάρρυνε με ενσυναίσθηση κι ευαισθησία. Ενεργός αναγνώστης και έχοντας κι ο ίδιος το χάρισμα της γραφής κατανοούσε εις βάθος τη βαθύτερη συγγραφική πρόθεση.

Όταν πληροφορήθηκα τον αδόκητο χαμό του με μεγάλη συγκίνηση διάβασα πολλές φορές τα πολύτιμα σχόλιά του αναζητώντας τους ποιητές που θα του άρεσαν. Ξεχώρισα από τις αναφορές του τον ποιητή Κώστα Κρυστάλλη και η σημερινή παρουσίαση θα ξεκινήσει προτάσσοντας απόσπασμα από τον ΣΤΑΥΡΑΪΤΟ, ποίημα στο οποίο ο εκλιπών είχε αναφερθεί με θαυμασμό κι αν η δύναμη της αληθινής ποίησης πηγάζει από τον Θεό, εύχομαι να μπορέσει η ποίηση του πρίγκιπα του βουνού και του λόγγου να φτάσει ως θυμίαμα στη σφαίρα του επέκεινα, στην όμορφη ψυχή του εκλεκτού συμπολίτη μας Γεωργίου Καραγεωργίου.

ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΑΪΤΟ

Από μικρό κι απ’ άφαντο πουλάκι, σταυραϊτέ μου, παίρνεις κορμί με τον καιρό και δύναμη κι αγέρα, κι απλώνεις πήχες τα φτερά και πιθαμές τα νύχια, και μες στα σύγνεφα πετάς, μες στα βουνά ανεμίζεις φωλιάζεις μες στα κράκουρα, συχνομιλάς με τη βροντή ερωτεύεσαι, κι απιδρομάς και με τ’ άγρια αστραποπέλεκα και βασιλιά σε κράζουν του κάμπου τα πετούμενα και του βουνού οι πετρίτες.

………………………………………………………………

Θέλω ν’ ακούω τα νύχια σου να τα τροχάς στα βράχια, ν’ ακούω την άγρια σου κραυγή, τον ίσκιο σου να βλέπω.
Θέλω, μα δεν έχω φτερά, δεν έχω κλαπατάρια, και τυραννιέμαι, και πονώ, και σβηέμαι νύχτα μέρα.
Παρακαλώ σε, σταυραϊτέ, για χαμηλώσου ολίγο, και δώσ’ μου τες φτερούγες σου και πάρε με μαζί σου, πάρε με απάνου στα βουνά, τι θα με φάη ο κάμπος!

Ο Κώστας Κρυστάλλης γεννήθηκε στο Συρράκο της Ηπείρου το 1868. Ήταν γιος γνωστού εμπόρου των Ιωαννίνων που αγωνιζόταν για την απελευθέρωση της Ηπείρου. Ο ποιητής ενώ φοιτά στο Γυμνάσιο στα Γιάννενα τυπώνει το ποίημα “Αι Σκιαί του Άδου”, ένα φλογερό πατριωτικό ποίημα που εξυμνούσε την Επανάσταση του ’21. Για να αποφύγει τη σύλληψη από την τουρκική αστυνομία φεύγει από τα Γιάννενα, μεταμφιεσμένος επιστρέφει στο Συρράκο για μικρό διάστημα, στη συνέχεια καταφεύγει στην Άρτα και τέλος φτάνει στην Αθήνα όπου δουλεύει ως τυπογράφος ενώ παράλληλα γράφει και δημοσιεύει ποίηση και πεζά στον Τύπο της εποχής. Οι αμοιβές του είναι πενιχρές και η διαβίωσή του οριακή ακόμα και στη βασική διατροφή. Φορά τα ίδια ρούχα με αυτά που ήρθε από τα Γιάννενα και κοιμάται στο εργαστήρι κάποιου συμπατριώτη του.

«Ούτω έγινα τυπογράφος και εγνώρισα το βαρύ και ολέθριον της τέχνης ταύτης, αλλά τι να κάμω; Να πεθάνω της πείνης; Κατόρθωσα λοιπόν να μην πεινάσω και ζων οικονομικώτατα να έχω δύναμιν να αναγινώσκω, ότι ηδυνάμην να αποκτήσω βιβλία ή περιοδικά… βλέπω όμως ότι έχασα και χάνω ολονέν το πολυτιμότερον κτήμα μου, την υγείαν. Φθείρομαι εις το σκότος του τυπογραφείου εντός 4 τοίχων όπου με πλημμυρίζουν τα χνώτα διαφόρων ειδών ασθενείας από το δηλητηριώδες αντιμώνιον των στοιχείων… κατέστρεψα εντελώς τους οφθαλμούς μου εργαζόμενος ούτω επί 10 όλας ώρας κατά συνέχειαν καθ’ ημέραν και μετά 10 αυτάς ώρας αγρυπνώ μέχρι του μεσονυκτίου και πέραν αυτού ενίοτε, δια να μελετώ και να γράφω….»****

Δραστηριοποιείται περισσότερο και προσλαμβάνεται στο περιοδικό “Εβδομάς” ως γραμματέας, δημοσιεύει μάλιστα και τη μελέτη “Οι Βλάχοι της Πίνδου”. Συμμετέχει σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς και το 1892 του απονέμεται ο πρώτος έπαινος για την ποιητική συλλογή του “Ο τραγουδιστής του χωριού και της στάνης”. Επίσης έχει ήδη τυπώσει τα “Αγροτικά” το 1891 και το “Ο Καλόγερος της Κλεισούρας του Μεσολογγίου, επύλλιον” στα 1890. Στα 24 μόλις χρόνια του έχει κατορθώσει -παρά τις τρομερές αντιξοότητες που αντιμετώπισε- να έχει ήδη ένα διακριτό στίγμα στον ποιητικό και στον πεζό λόγο. Η ποίησή του είναι πηγαία με τη δροσιά του δεκαπεντασύλλαβου. Οι περιγραφές της αγροτικής και κυρίως της ποιμενικής ζωής έχουν τη ζωντάνια και την τρυφερότητα της ηλικίας του. Η πεζογραφία του δομημένη στέρεα φανερώνει την πρόωρη ωριμότητα του ποιητή μας. Το 1894 θα τυπώσει και τα “Πεζογραφήματα”. Ο Κώστας Κρυστάλλης αν και νεότατος ήταν πολυγραφότατος, λες και το προσωπικό δαιμόνιο του ταλέντου του βιαζόταν να προλάβει να τα πει όλα γιατί διαισθανόταν τη μικρή διάρκεια του βίου του.
Η φυματίωση θα τον εμπόδιζε να ολοκληρώσει πολλά έργα του.

Οι βιοτικές συνθήκες του παραμένουν δύσκολες ακόμα κι όταν διορίζεται υπάλληλος των Ελληνικών Σιδηροδρόμων στα εκδοτήρια εισιτηρίων, μια εργασία που δεν την ήθελε διόλου. Η υγεία των πνευμόνων του ήδη έχει επιβαρυνθεί από τα είκοσι χρόνια του, η διαβίωσή του έχει ακόμη για συντροφιά την ανέχεια, η ξενιτειά τον συντρίβει «και μερικές Κυριακές, η συντροφιά λιγοστών λογίων που διασκεδάζουν μαζί του. Τον θέλουν με τσαρούχια και γκλίτσα, απολαμβάνουν την παχειά ηπειρώτικη προφορά του… ..Το ταλαιπωρημένο, ωστόσο, προσφυγόπουλο, που έκρυβε στο δισάκι του μια σιδερένια φλογέρα κι ένα μικρό εικόνισμα, έβαζε ένα ορόσημο στην εξέλιξη της ελληνικής ποίησης».

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΕΙΑΣ

«Ανάθεμά σε, ξενιτιά, με τα φαρμάκια πόχεις!
Πού να τον πω τον πόνο μου, πώς να τον απορίξω;
Να τον ειπώ στα τρίστρατα, τον παίρνουν οι διαβάτες, να τον αφήσω στα κλαριά, τον παίρνουν τ’ αγριοπούλια!
Κι αν πέσουνε στη μαύρη γη, χορτάρι δε φυτρώνει,
Αν πέσουνε στον ποταμό, ο ποταμός θα στύψη, αν πέσουνε στη θάλασσα, πνίγονται τα καράβια, αν τα βαστάξω στην καρδιά, με καιν, με φαρμακώνουν!
Ανάθεμά σε, ξενιτιά, με τα φαρμάκια πόχεις!».
(απόσπασμα)

Στις αρχές του Ιανουαρίου του 1894 κάνει την πρώτη αιμόπτυση στο καφενείο του Γαμβέτα. Η φθίση θα ανακόψει οριστικά την ορμή της νιότης του. Θα φιλοξενηθεί από έναν φίλο του στην Κέρκυρα για να ξεκουραστεί, όμως η κατάσταση της υγείας του θα επιδεινωθεί και θα καταφύγει στην αδερφή του στην Άρτα όπου και μετά από λίγες μέρες Μεγάλη Πέμπτη στις 22 του Απρίλη πεθαίνει σε ηλικία μόλις 26 χρονών.

Ο νεαρός ορεσίβιος πρίγκιπας της ελληνικής ποίησης δεν στάθηκε τυχερός, υπήρξε όμως συνεπής αγωνιστής και ιδεολόγος κι αυτό λίγο δεν είναι. Εκείνος δεν έγραψε ποίηση εύκολα και ξεκούραστα κι είναι εύλογη η πικρία του σε μια επιστολή του προς έναν φίλο του όπου παραπονείται γιατί έλαβε μόνον έπαινο σε κάποιον διαγωνισμό κι όχι βραβείο. Διαμαρτύρεται επίσης γιατί οι κριτές προτιμούν την καθαρεύουσα «…αν ένιωθαν θα νάπερνα κ’ εγώ το βραβείο καμιά βολά, να ενθαρρυνθώ κ’ εγώ ο φουκαράς, οπού μ’ όλους τους δεινούς κατατρεγμούς της μαύρης μου τύχης, δεν οκνεύω να εργάζομαι και πνευματικώς και να τους φέρω μεσ’ την μέση των Αθηνών έν’ αυλάκι από τ’ αθάνατο νερό της βουνίσιας ποιητικής γλώσσας και ζωής. Ο λαός όμως, η κοινή γνώμη, που νοιώθει, αισθάνεται και κρίνει καλλίτερ’ από κάθε ξενοθρεμμένο λογιώτατο, δεν θ’ αργήση να μ’ αγαπήση…».

Πράγματι ο Κώστας Κρυστάλλης αγαπήθηκε από τον λαό, η ποίησή του μελοποιήθηκε, τον απέδωσαν εικαστικά ζωγράφοι και ιδιαίτερα γλύπτες. Τον διδαχθήκαμε στο σχολείο και η ανάγνωση των ποιημάτων του ανέδινε πνοές δροσιάς, λεβεντιάς και παράδοσης. Συστατικά που έχουμε ανάγκη κατεπειγόντως και στη στείρα εποχή μας. Αυτό ίσως που δεν διδαχθήκαμε τόσο όσο θα έπρεπε ήταν οι περιπέτειες του βίου του, το πείσμα ενός γνήσιου ιδεολόγου, τη νεανική του αγνότητα, την αγάπη του στην τότε υποδουλωμένη ιδιαίτερη πατρίδα του, τη ψυχική του δύναμη να μετουσιώνει την αντίδικη μοίρα του σε εύρωστη ποίηση.

Υπάρχουν και οι κριτικοί που υποβαθμίζουν το έργο του λέγοντας ότι μιμήθηκε το δημοτικό τραγούδι ή ότι απλώς δανείζεται από αυτό. Επίσης θεωρούν ότι ο ποιητής τιμήθηκε υπέρμετρα λόγω του πρόωρου θανάτου του.

Αυτές όλες οι θεωρίες είναι ένας δεύτερος θάνατος για τον ποιητή που κατάφερε να ταράξει τους λογοτεχνικούς κύκλους της Αθήνας του 1890 με το εντελώς νέο ύφος του κι ας ήταν βγαλμένο από τις πηγές της παράδοσης. Οι αρνητές του που του κατελόγισαν πλήξη για την προσήλωσή του στα θέματα της ελληνικής φύσης, δεν κατενόησαν ότι αυτό ήταν μια θεμελιώδης πράξη αντίστασης για τον νεαρό Κρυστάλλη που τα βουνά κι οι κάμποι του ήταν ακόμη υποδουλωμένα.

Η αληθινή ποίηση δεν είναι ποτέ εργαστηριακή, αλλά δημιούργημα ισχυρών βιωμάτων που συχνά κι ο ίδιος ο δημιουργός μπορεί να προκαλέσει για να φτάσει στην απώτατη αλήθεια του εαυτού του, από κοντά και οι ιδιοτροπίες της μοίρας φυσικά.

Ο Κρυστάλλης υπήρξε επαναστάτης και εξόριστος όταν από την εφηβική του ηλικία διωκόταν από τις τουρκικές αρχές. Η επιλογή του να γράφει στη δημοτική, να μην προσχωρήσει στην τρυφηλή άνεση των λογοτεχνικών σαλονιών και να συνεχίσει τη μαγεία του δημοτικού τραγουδιού ήταν πράξη συνειδητή, πράξη πολιτική, πράξη μεγάλου ποιητή. Ο βίος του και το έργο του βαδίζουν χεραγκαλιαστά και το λογοτεχνικό του στίγμα το βρήκε τόσο νωρίς, πράγμα αξιοζήλευτο από πολλούς δημιουργούς που ολοένα περιμένουν να ωριμάσουν. Οι δυσκολίες ωριμάζουν τους ανθρώπους και τους δημιουργούς, αλλιώς θα περιορισθούν σε επιδερμικές καλλιέπειες. Ο Κρυστάλλης είχε προαποφασίσει να αγαπηθεί από τον λαό και όχι από τους λογίους κι αυτό το επέτυχε!

Και ο έρωτας πρόλαβε να σημαδέψει τον όμορφο ποιητή; Ο θρύλος μιλάει για την κόρη της σπιτονοικοκυράς του που σε επιστολές της παραπονείται ότι την αποφεύγει και πως εκείνη τον αγαπά «έως τάφου». Ο ποιητής ήταν αναγκασμένος να δίνει αγώνα επιβίωσης και βέβαια φοβόταν τη μετάδοση της ασθένειάς του όσο για την ερωτευμένη όταν έγιναν φανερά τα συμπτώματα της αρρώστιας του κατέκαψε με την μητέρα της όλα τα χειρόγραφά του… έτσι καταστράφηκε ένα μεγάλο μέρος του λαογραφικού έργου του.

Η νεότητα του ποιητή μας τραυματίστηκε πολλαπλά στην Αθήνα. Οπότε μπορούμε να νοιώσουμε τη νοσταλγία του για την ιδιαίτερη πατρίδα του κι ας υπήρχε η φοβέρα του Τούρκου. Συχνά ονειρευόταν την επιστροφή του στη δική του Ιθάκη, στο ορεινό σκλαβωμένο Συρράκο. Αποκαρδιωμένος έφερνε στο νου του ελπιδοφόρες εικόνες από μια πρότερη ζωή, αυτός ο εξόριστος από το ορεινό βασίλειο των παιδικών του χρόνων. Οι γνώριμοι ποιμενικοί ήχοι δυνάμωναν μέσα του, εκείνος ίσως επέστρεφε, θα ήταν ηλιοβασίλεμα… οπωσδήποτε ηλιοβασίλεμα… γι’ αυτό κι όταν ένιωσε πως σίμωνε το τέλος του γρήγορα έφυγε προς την Άρτα, κοντά στα πατρικά χώματα…

ΤΟ ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑ

«…Στα ρέπια, στα χαλάσματα η κουκουβάγια σκούζει
μέσα σε αυλάκι, σε βαρκό λαλεί η νεροχελώνα
τ’ αηδόνι κρύβεται βαθιά στ’ αγκαθερά τα βάτα,
και την αγάπη τραγουδάει με τον γλυκό σκοπό του
κι η νυχτερίδα η μάγισσα, με το φτερούγισμά της
το γλήγορο και το τρελό, σχίζει τα σκότα απάνου
και με τα ολόχαρα παιδιά του ζευγολάτη παίζει.
Καλότυχοί μου χωριανοί, ζηλεύω τη ζωή σας,
την απλοϊκή σας τη ζωή, πόχει περίσσιες χάρες.
Μα πλιο πολύ τον μαγικό ζηλεύω γυρισμό σας,
Όντας η μέρα σώνεται και βασιλεύει ο ήλιος».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. φωτογραφία του ποιητή
2.Το σπίτι του ποιητή στο Συρράκο όπου στεγάζεται το Λαογραφικό Μουσείο και η Βιβλιοθήκη Κ. Κρυστάλλη
3.απόσπασμα από ομιλία του Μιχ. Περάνθη δημοσιευμένη από τις Εκδόσεις Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών -διαλέξεις –Ιωάννινα 1960-ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΤΟΥ(ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΙΣ Κ.ΦΡΟΝΤΖΟΥ-ΟΜΙΛΙΑ ΜΙΧ.ΠΕΡΑΝΘΗ)
4. Προσωπογραφία του Κ.Κ. -ΕΡΓΟ ΤΟΥ Πολυχρόνη Λεμπέση
5. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΑΦΟΝ ήτοι ΔΩΔΕΚΑ ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑ ΔΥΟ ΑΝΕΚΔΟΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΑΙ ΕΝΟΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΟΣ –ΚΩΣΤΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ
ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΑ Υπό της Επιτροπής εράνων υπέρ ανεγέρσεως της Προτομής του εν τη γενέτειρα του ΣΥΡΡΑΚΩ (ΗΠΕΙΡΟΥ)
ΑΘΗΝΑΙ 1940
6. Η προτομή του Κ.Κ. στο πάρκο Αλκαζάρ στη Λάρισα είναι έργο του γλύπτη Νικολάου Γεωργαντή(1883-1947)
*Μιχ.Περάνθη , Ο Τσέλιγκας , μυθιστορηματική βιογραφία του Κώστα Κρυστάλλη
Εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ
**ΜΙΧ.ΠΕΡΑΝΘΗ -ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ ΑΠΑΝΤΑ
***ορεσίβιος:ορεινός, βουνίσιος //επύλλιον:μικρό έπος-αφηγηματικό ποίημα
**** από επιστολή του προς τον Ιωάννη Δαμβέργη
Μιχ.Ροδά -Κώστας Κρυστάλλης ,ο ποιητής του βουνού και της στάνης .Εκδόσεις Παρθενών
Αθήναι 1943

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.