Παγκόσμια εκστρατεία για τις νυχτερίδες

Αφιερωμένη στις νυχτερίδες είναι η διετία 2011 – 2012, από τη Συνθήκη για τα Μεταναστευτικά Είδη (CMS – Bonn Convention) και τη Συμφωνία για την Προστασία των Πληθυσμών των Ευρωπαϊκών Νυχτερίδων (EUROBATS).
Οπως αναφέρει σε σχετικό δελτίο Τύπου το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, σκοπός της διοργάνωσης αυτής (με την ονομασία ´Year of the bat´ είναι ενημέρωση των πολιτών, αρχικά της Ευρώπης και ακολούθως του υπόλοιπου πλανήτη σχετικά με τη φυσική ιστορία και την οικολογική αλλά και οικονομική σημασία των πιο παρεξηγημένων ίσως θηλαστικών της γης.

ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ
Οι νυχτερίδες είναι συνδεδεμένες με μία πληθώρα προκαταλήψεων, συγχύσεων και δεισιδαιμονιών καθώς αρκετοί από εμάς διατηρούν τις ολότελα εξωπραγματικές αντιλήψεις ότι οι νυχτερίδες είναι πλάσματα του Σατανά, ότι μπερδεύονται στα μαλλιά μας με ολέθρια αποτελέσματα και ότι είναι τυφλές. Στα Βαλκάνια δε, συναντάμε και την αντίληψη ότι τα οστά τους φέρνουν γούρι, δοξασία που μας μετάφεραν οι τσιγγάνοι από την Ασία.
Η πραγματικότητα για τις νυχτερίδες είναι πιο ενδιαφέρουσα, καθώς αποτελούν όχι μόνο μία σημαντική πηγή γνώσης για την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη, αλλά και ένα δομικό και αναπόσπαστο κομμάτι των φυσικών οικοσυστημάτων. Δεν πρόκειται για πουλιά ούτε ιπτάμενα ποντίκια, αλλά για τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα θηλαστικών (μετά τα τρωκτικά) με περισσότερα από 1.200 διαφορετικά είδη τα οποία συναντάμε σε όλα τα οικοσυστήματα, με εξαίρεση κάποια απομονωμένα νησιά και τους πόλους.

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΦΥΣΗ
Η πλειοψηφία των νυχτερίδων τρέφεται με έντομα και μάλιστα κάθε βράδυ η λεία τους ζυγίζει μέχρι όσο και αυτές οι ίδιες, συμμετέχοντας έτσι στον έλεγχο των πληθυσμών τους και τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων. Για όσους όμως επιμένουν να περιφρονούν την άγρια φύση, όλα αυτά μεταφράζονται και σε οικονομικά νούμερα. Σύμφωνα με μία πρόσφατη εκτίμηση, η αξία των εντομοκτόνων που θα χρειάζονταν για την καταπολέμηση των εντόμων που τρώνε οι νυχτερίδες στις γεωργικές εκτάσεις των Η.Π.Α. ανέρχεται στα 23 περίπου δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως.
Εξίσου μεγάλη είναι και η σημασία των φρουτοφάγων και νεκταροφάγων νυχτερίδων της Αφρικής, της Ασίας, της Ωκεανίας και της κεντρικής και Νότιας Αμερικής. Τα φρουτοφάγα είδη καταναλώνουν υπερώριμα φρούτα τα οποία συχνά φιλοξενούν επιβλαβή έντομα (όπως η μύγα της Μεσογείου), ενώ παράλληλα διασπείρουν σπόρους βοηθώντας στην εξάπλωση αρκετών φυτικών ειδών. Τα δε νεκταροφάγα είδη επικονιάζουν φυτά, ορισμένα από τα οποία μπορούν να επικονιαστούν μόνο από νυχτερίδες. Στις μέρες μας που αρκετά δάση αποψιλώνονται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς στο όνομα της ανάπτυξης (π.χ. σχεδόν τρείς φορές η έκταση της Κρήτης ετησίως στο δάσος του Αμαζονίου), οι νυχτερίδες βοηθούν στην αναγέννησή τους, αλλά και στην αναπαραγωγή φυτών οικονομικής σημασίας, όπως ο κάκτος από τον οποίο παράγεται η τεκίλα και πολλά οπωροφόρα δέντρα, όπως οι μπανανιές και τα μάνγκο.
Εκτός από τις εντομοφάγες, τις φρουτοφάγες και τις νεκταροφάγες νυχτερίδες, υπάρχουν και είδη που τρέφονται με πουλιά, βατράχια, αφρόψαρα του γλυκού νερού, αλλά και αίμα πουλιών ή θηλαστικών. Οι αιματοφάγες νυχτερίδες, που ζουν μόνο στη λατινική Αμερική, έχουν στο σάλιο τους ένα ένζυμο με αντιπηκτικές ιδιότητες, αντίγραφο του οποίου έχει ήδη συντεθεί και δοκιμάζεται κλινικά προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως αντιθρομβωτικό.

ΠΩΣ ΖΟΥΝ;
Στις νυχτερίδες συναντάμε πολυάριθμα παραδείγματα κοινωνικότητας, ιδίως στις θηλυκές που την περίοδο της γαλουχίας συνεχώς κάποιες (μητέρες αλλά και ανώριμες που έχουν πάει για να μάθουν) αναλαμβάνουν τον ρόλο της φύλαξης των νεογνών τα βράδια, την ώρα που οι υπόλοιπες πετάνε για να τραφούν. Τα φαινόμενα αυτά κοινωνικότητας μας προκαλούν να αναλογιστούμε τη σημασία όρων όπως «ανταγωνιστικότητα» και «αλληλεγγύη» στις σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες όπου ο Κοινωνικός Δαρβινισμός επιστρατεύεται συχνά για να μας διδάξει ότι μόνο ο ισχυρότερος δικαιούται να επιβιώσει.
Η κοινωνικότητα των νυχτερίδων, οι τροφικές τους συνήθειες, η μακροβιότητα τους (ζουν μέχρι και 40 χρόνια) και οι αργοί αναπαραγωγικοί ρυθμοί τους (συνήθως γεννάνε ένα νεογνό τον χρόνο) τις κάνουν ευάλωτες σε κάποιες ανθρώπινες δραστηριότητες. Τα καταφύγιά τους (σπήλαια, ορυχεία, παλιά κτήρια, γέρικα δέντρα κ.ά.) μπορούν να μετατραπούν σε παγίδες θανάτου για χιλιάδες άτομα από στιγμιαία καταστροφικά γεγονότα, όπως οι βανδαλισμοί, οι περιφράξεις για λόγους ασφαλείας ή τουριστικής εκμετάλλευσης, τα μπαζώματα, οι κατεδαφίσεις, οι πυρκαγιές, οι υλοτομήσεις κ.ά. Μεσοπρόθεσμα, η ανθρώπινη όχληση, οι λατομικές δραστηριότητες, η ρίψη αποβλήτων, η αποψίλωση δασών και άλλοι λόγοι μπορούν να τους στερήσουν σημαντικά καταφύγια. Εξίσου δριμείς είναι οι συνέπειες και από την υποβάθμιση των δασών και των υγροτόπων, όπου τρέφονται οι περισσότερες νυχτερίδες. Επίσης, η ρύπανση του περιβάλλοντος με βαρέα μέταλλα και η υπερβολική χρήση ορισμένων αγροχημικών έχει σοβαρές συνέπειες στου πληθυσμούς των νυχτερίδων καθώς οι ουσίες αυτές περνάνε στο σώμα τους μέσω της τροφικής αλυσίδας. Η βιομηχανική ανάπτυξη και η εντατικοποίηση της γεωργίας έχει οδηγήσει στην εξαφάνιση ολόκληρων πληθυσμών από τη βόρεια Ευρώπη, γεγονός που οδήγησε τη θεσμοθέτηση της προστασίας τους σε διεθνές επίπεδο (Συνθήκη της Βόννης – CMS, τη Συνθήκη της Βέρνης, Κοινοτική Οδηγία των Οικοτόπων – 92/43/ΕΟΚ). Οι ευρωπαϊκοί αυτοί νόμοι και οδηγίες ισχύουν και στην Ελλάδα και συμπληρώνονται από την εθνική νομοθεσία (Δασικός Κώδικας, Π.Δ. 67/1981 και ν. 3937/2011. Δυστυχώς όμως η εφαρμογή των νομοθετημάτων αυτών στην πράξη ουδέποτε υπήρξε η πρέπουσα, αντιθέτως συνεχίζει να δεσπόζει η ολιγωρία και η περιφρόνηση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας ακόμα και από την ίδια την πολιτεία. Οι δε αντιλήψεις αρκετών πολιτών περί των νυχτερίδων και της άγριας φύσης γενικότερα παραμένουν σε μεσαιωνικά επίπεδα, εγείροντας ερωτήματα για την πραγματική (σε αντιδιαστολή με την αναμενόμενη) αποστολή του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα, αλλά και στις περισσότερες χώρες του πλανήτη. Ενδεικτικό είναι ότι στα σχολεία της Ελλάδας οι μαθητές μαθαίνουν τις αρχές δημιουργίας γενετικά τροποποιημένων φυτών, αλλά ούτε κουβέντα για το αν η νυχτερίδα είναι όντως η ιπτάμενη μορφή του κόμη Δράκουλα…

ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
Φυσικά, «ουδέν κακό αμιγές καλού». Η σκοταδιστική αντιμετώπιση και η διαιώνιση της δαιμονοποίησης της φύσης έχει διευκολύνει (και συνεχίζει) την αδιέξοδη εκμετάλλευση και υποβάθμισή της με πολυάριθμους τρόπους και σε διάφορα επίπεδα: εν προκειμένω, από τη μετατροπή των σπηλαίων σε οικιακούς βόθρους και χωματερές μέχρι τη νομιμοποίηση (στη συνείδησή μας και το κοινοβούλιο) των αυθαιρέτων οικημάτων στα δάση και από την πρόχειρη και καταστροφική τουριστική εκμετάλλευση των σπηλαίων μέχρι τη θέσπιση υπηρετικών νόμων για τις επενδύσεις Αιολικών Πάρκων  (τα οποία μπορούν να θανατώσουν χιλιάδες ζώα όταν βρεθούν στην εσφαλμένη θέση). Ετσι, «ούτε γάτα ούτε ζημιά»˙ αποκρύπτοντας το περιβαλλοντικό κόστος προσπαθούμε να δικαιώσουμε τις επιλογές μας για μια οικονομία που αναπτύσσεται (όταν αναπτύσσεται) καταπίνοντας τη φύση και αφήνοντας σκουπίδια και ερείπια ως προίκα για τους επόμενους. Η απαξίωση των νυχτερίδων και της άγριας φύσης εν γένει δεν είναι αποκύημα της βιομηχανικής και μετα-βιομηχανικής ανάπτυξης, αλλά είναι από τα φαντάσματα του παρελθόντος που αυτή επέτρεψε να επιβιώσουν. Είναι όμως δύσκολο να φανταστούμε τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων, τους κύκλους του οξυγόνου, του νερού και των στοιχείων χωρίς τις νυχτερίδες και η μείωση των πληθυσμών τους θα έχει αργά ή γρήγορα σημαντικές συνέπειες και στις ανθρώπινες κοινωνίες. Γι’ αυτό και η εποχή μας, η εποχή της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει την ευθύνη απέναντι στις επόμενες γενιές να τις προστατεύσει πριν να είναι αργά.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το θέμα οι αναγνώστες μπορούν να επισκεφθούν την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.nhmc.uoc.gr/news