Μνήμη ΑΝΤΡΕΙΩΜΕΝΟΥ μετ’ εγκωμίων
Ο απροσμάχητος υπέρμαχος
της φυλής των Ελλήνων!
«Ἐθνικός ἦτον ἀπὸ πατρός, ἐκ τῆς φυλῆς τῆς Ἄγαρ,
Ρωμαῖος δέ ἀπὸ μητρός, ἐκ γένους τῶν Δουκάδων,
διά τοῦτο ὀνομάσθηκε Διγενής ὁ υἱός των
καί βαπτισθείς ἐν ὕδατι ἁγίῳ Κολυμβήθρας,
Βασίλειος ὀνόμαστο ἐξαετής ὑπάρχων.»1
Ο Διγενής ψυχομαχεί κι γης τονε τρομάσσει…
Ποιος Κρητικός, αν μη και Έλληνας, κι αν δεν έχει τραγουδήσει, δεν έχει ακούσει το παραπάνω Ακριτικό και κοσμαγάπητο αυτό Ριζίτικο; Λίγοι φαντάζομαι. Και για χάρη τους το παραθέτουμε αυτολεξεί και ολόκληρο.
Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γης τόνε τρομάσσει
κι η πλάκα τον ανατριχιά πως θα τόνε σκεπάσει,
γιατί απού ’κειά που κείτεται λόγια αντρειωμένου λέει:
Να ’χεν η γης πατήματα κι ο ουρανός κερκέλια
να πάθιουν τα πατήματα, να ’πιανα τα κερκέλια,
ν ’ανέβαινα στον ουρανό, να διπλωθώ να κάτσω,
να δώσω σείσμα τ’ ουρανού, να βγάλει μαύρο νέφι,
να βρέξει χιόνι και νερό κι αμάλαγο χρυσσάφι
χιόνι να ρίξει στα βουνά και το νερό στσι κάμπους
στην πόρτα τση πολυαγαπώ αμάλαγο χρυσάφι.
Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, ο ενδοξότερος και μέγιστος των Ακριτών Ακρίτης! Αλλά ποιοι ήταν και πού έδρασαν οι Ακρίτες; Τι ήταν τα λεγόμενα «Άκρα»; «Ιδού η Ρόδος».
Ως γνωστόν η απέραντη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε δύο κράτη, τον 4ο μ.Χ. αιώνα, επί Αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου. Έτσι το Ανατολικό τμήμα, δηλαδή η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με σχεδόν όλους τους Αυτοκράτορες, διατήρησε τη Ρωμαϊκή παράδοση, σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις του Δημόσιου βίου, ιδιαιτέρως όμως στο Στρατό. Γι’ αυτό ανατέθηκε η προστασία και ασφάλεια των παραμεθόριων περιοχών, των συνόρων, των λεγομένων «Άκρων», όχι στον Κρατικό Στρατό, αλλά σε ιδιώτες συνοριοφύλακες, τους Ακρίτες. Οι Ακρίτες έδρασαν κυρίως στις παραμεθόριες περιοχές της Μικράς Ασίας. Οι Ακρίτες ήταν όμως τοπικοί άρχοντες και αντιπρόσωποι της Κεντρικής Εξουσίας, είχαν δικά τους στρατεύματα, μεγάλες εκτάσεις γης για καλλιέργεια, φοροαπαλλαγές κ.ά. Μοναδική και κύρια αποστολή των Ακριτών ήταν η νικηφόρα αντιμετώπιση των επιδρομέων (Αράβων, Περσών κ.ά.). Οι άθλοι και τα απίστευτα κατορθώματα των Ακριτών εξυμνούνται στα Ακριτικά τραγούδια. Τα ονόματα των Ακριτών είναι καθαρά Βυζαντινά: Αρμούρης, Αλέξης, Ανδρόνικος, Βάρδας, Δούκας, Πετροτράχηλος, Πορφύρης, Σκληρόπουλος κ.ά. Διασημότερος όμως όλων ήταν ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας!
Οι Ακρίτες στη Λαϊκή φαντασία δεν ήταν συνηθισμένοι άνθρωποι, φανταζόταν υπεράνθρωποι, των οποίων η τιτάνια σωματική δύναμη και ρώμη και η ταυτόχρονη ψυχική αφοβία και τόλμη ξεπερνούσαν τα συνηθισμένα ανθρώπινα μέτρα! Τα όπλα τους ήταν μοναδικά και για άλλους ασήκωτα! Όλα τους υπερβολικά! Ακόμη και τ’ άλογά τους, κατά περίπτωση, μιλούσαν ανθρώπινα! Κι έτσι όλ’ αυτά τα πήρε η αχαλίνωτη φαντασία της Λαϊκής Μούσας και τα έκαμε τραγούδια. Αλλά πολλά απ’ αυτά πάλι τα πήρε η Ποιητική Μούσα της Ρίζας, στη Δυτική ορεινή Κρήτη, τα σφιχταγκάλιασε, τα ένιωσε ως σάρκα από τη σάρκα της και όμαιμα (από το ίδιο αίμα) και ομοούσια και τα ενσωμάτωσε στο δικό της corpus (σώμα)!
Με εκατό (100) περίπου παραλλαγές τραγουδήθηκε το χαροπάλαιμα και ο θάνατος του Διγενή, του οποίου ο ένδοξος θάνατος είναι αντάξιος σε επικό μεγαλείο, με τη γεμάτη από δράση ηρωϊκή ζωή του!
Κανένας δεν μπορεί ν’ αντιμετωπίσει τον Διγενή, μουδέ κι αυτός ο Χάρος, που για να τον νικήσει καταφεύγει σε χωσιά (ενέδρα)! Και για του λόγου το ασφαλές παραθέτουμε και τη σχετική παραλλαγή:
Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γης τόνε τροµάσσει,
βροντά κι αστράφτει ο ουρανός και σειέτ’ ο Απάνω Κόσµος
κι’ ο Κάτω Κόσμος άνοιξε και τρίζουν τα θεµέλια
κι η πλάκα τον ανατριχιά πως θα τόνε σκεπάσει,
πως θα σκεπάσει τον αητό τση γης τον αντρειωμένο.
Σπίτι δεν τον εσκέπαζε, σπήλιο δεν τον εχώρει,
τα όρη εδιασκέλιζε, βουνού κορφές επήδα,
χαράκι’ αμαδολόγαγε2 και ριζιμιά ξεκούνειε.
Στο βίτσισμα πιάνει πουλιά, στο πέταγµα γεράκια,
στο γλάκιο και το πήδηµα τα λάφια και τ’ αγρίμια!
Ζηλεύγει ο Χάρος με χωσιά μακρά τόνε βιγλίζει
κι ελάβωσέ του την καρδιά και την ψυχή του πήρε.
Σε πολλές εκατοντάδες ανέρχονται και τα τραγούδια του Ακριτικού κύκλου.
Ο σκοπός των Ακριτικών τραγουδιών, που αναφέρονται στο Διγενή και τραγουδιούνται στην Κρήτη, είναι μελωδικός, μακρόσυρτος, δοξαστικός μεν, αλλά και ελεγειακός (θρηνητικός), για την ήττα του Διγενή από το Χάρο. Εξαίρεση αποτελεί το Ριζίτικο «Οι Σέρβοι κι οι Σαρακηνοί κι οι Μώροι γάμο κάνουν», στο οποίο αναφέρεται και ο Διγενής και το οποίο τραγουδιέται με το σκοπό του Ριζίτικου «Προβάλετε φωνιάξετε στσι Λάκκους και στ’ Ορθούνι». Με το σκοπό του Διγενή τραγουδιέται και το νεοριζίτικο «Χίτλερ, να μην το καυχηθείς πως πάτησες την Κρήτη», καθώς και όλα τα νεοριζίτικα της ήττας.
Στην Κρήτη υπάρχουν πολλές τοποθεσίες με τ’ όνομα του Διγενή. Στο χωριό μου, Σφηνάρι Κισάμου, υπάρχει τοποθεσία, σε πλαγιά βουνού, με όνομα «Στου Διγενή το Λάκκο». Στην Επαρχία Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνης υπάρχουν τα τοπωνύμια: «Του Διγενή τ’ αλώνι» και «Του Διγενή ο Σπήλιος». Καθώς βέβαια και αλλού στην Κρήτη υπάρχουν και άλλες πολλές τοποθεσίες!
Όμως, κατά τη γνώμη μου, αυτές οι τοποθεσίες δεν ονομάσθηκαν έτσι, επειδή ο Διγενής ήλθε στην Κρήτη και έμεινε μόνιμα ή πρόσκαιρα εκεί, αλλά διότι η ιδιόμορφη και επιβλητική κάθε μια από αυτές τοποθεσίες, διαφορετική σε όψη, σχήμα και μέγεθος από τις συνηθισμένες έκαμαν την αχαλίνωτη Λαϊκή φαντασία να νομίσει πως ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας κάποτε είχε τα λημέρια του και εκεί.
Ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας προφανώς είχε την ακαταμάχητη δύναμη και ρώμη και το πελώριο παράστημα του αρχαίου Ημίθεου Ηρακλή, την ανδρεία, τη γενναιότητα και τη θεϊκή ομορφιά του Ομηρικού Αχιλλέα, τη σύνεση και τη σοφία του επίσης Ομηρικού Νέστορα και την πανέξυπνη και πολύτροπη σκέψη του ωσαύτως Ομηρικού Οδυσσέα!
Το πρωτότυπο κείμενο του Ακριτικού Έπους έχει χαθεί, μας μένουν μόνο μερικές πολύ μεταγενέστερες (του 16ου μ.Χ. αιώνα) Διασκευές: Της Κρυπτόφερης, Τραπεζούντος, Αθηνών, Οξφόρδης, Δαπόντε και τα Άσματα. Αλλά το Ακριτικό Έπος είναι πολύ νεότερο.
Όμως «Ἐκ τῆς ἐξετάσεως τῶν μέχρι σήμερα γνωστών Διασκευών, δύναται να λεχθεί ὄτι ουδεμία αντιπροσωπεύει το πρωτότυπο κείμενο τοῦ Ἔπους»3. Αλλά παρά ταύτα «Ἐν πρώτοις είναι αναμφισβήτητον ὄτι το Ακριτικόν Ἔπος έχει ιστορικό πυρήνα, διότι πλεῖσται νύξεις ιστορικών προσώπων και γεγονότων υπάρχουν εις τα κείμενα των διαφόρων Διασκευών»4.
Ανώνυμος είναι ο συντάκτης του Ακριτικού Έπους, που γράφτηκε επί βασιλείας του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1042-1055) και που περιγράφει επεισόδια, που συνέβησαν στα 860-960 μ.Χ., στα Αραβικά σύνορα5.
Ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας ξεπέρασε τ’ ανθρώπινα όρια και πέρασε στην περιοχή του θρύλου. Αλλά κι έτσι, ως θρύλος και ιερή σκιά παραμένει αληθινός και αλώβητος στις καρδιές των Ελλήνων! («Ὅπου δυο-τρεῖς ἐν τῷ ὀνόματί μου καὶ εγώ μετ’ αὐτῶν εἰμί»). Και ο τρισένδοξος βίος και η Τρανή Πολιτεία του Διγενή μας δίνουν την ευκαιρία και το δικαίωμα ν’ αντιτάξουμε στη μελαγχολική διαπίστωση: «Sic transit Gloria mundi» (έτσι περνά η δόξα του κόσμου), το αισιόδοξον κήρυγμα: «Sic manet Gloria justi», (έτσι παραμένει η δόξα του δικαίου, του πολύ καλά αντρειωμένου)!
Ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, ο υπερήρωας με την ακατάβλητη και ακατάλυτη δύναμη των αρχαίων Μαραθονομάχων και των Σαλαμινομάχων, όπως εκείνοι «Χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν» (των χρυσοφόρων Μήδων κατάστρεψαν τη δύναμη), έτσι κι αυτός εξολόθρευσε τις ορδές των βαρβάρων, στα Άκρα της Μικράς Ασίας, τις εναντίον Ελλήνων δολίως κινούμενων και συμβολίζει την Αιώνια Ελλάδα και ολοζώντανος και αείποτε αόρατος μας υπενθυμίζει και λέει:
«Δεν χάνομαι στα Τάρταρα, μονάχα ξαποσταίνω.
Στη ζωή ξαναφαίνομαι και λαούς ανασταίνω.6»
Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες και οι στρατηγοί τους, καθώς και οι χαλίφηδες και οι σουλτάνοι των βαρβάρων πέθαναν και χάθηκαν. Υπάρχουν μόνο στους νεκροθαλάμους της ιστορίας.
Ένας μόνο μένει ανίκητος. Ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, νικητής του θανάτου και του χρόνου, αιώνιος μέσα στους παροδικούς, αθάνατος ανάμεσα στους θνητούς, ζει και βασιλεύει αιωνίως στις καρδιές εκείνων των οποίων η Φιλόπατρις Μανία θρέφει και συντηρεί την ύπαρξη της φυλής μας! Αιωνία η μνήμη, αιωνία η μνήμη, αιωνία αυτού η μνήμη.
Φίλε αναγνώστη, «Οὗτος ὁ παρ’ ἐμοῦ λόγος τῷ Βασιλείῳ Διγενῇ Ἀκρίτῃ ἀνακείσθω, καθ’ ὅσον δύναμαι», (Αυτός ο λόγος είναι αφιερωμένος εκ μέρους μου στον Βασίλειο Διγενή Ακρίτα, όσο φθάνουν οι δυνάμεις μου).
Έρρωσθε
Σφηνάρι, Κισάμου Χανιών
10/02/2022
1. Βλέπε, Πέτρου Κολονάρου «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας», τα έμμετρα κείμενα: Διασκευή Αθηνών (πρώην Άνδρου), στίχοι 1359-1363, εκδόσεις Παπαδήμα, σελ. 77, Αθήνα 1970.
2. Αμαδολογώ: παίζω αμάδες = πετώ μικρές πλατιές πέτρες (παιδικό παλαιό παιγνίδι). Εδώ ο Διγενής φέρεται να πετά τα μεγάλα χαράκια σαν να ήταν μικρά πετραδάκια.
3. Πέτρου Κολονάρου «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας», σελ. λδ΄.
4. Πέτρου Κολονάρου «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας», σελ. ιθ΄.
5. Βλέπε «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών Α.Ε., τόμος Θ΄, σελ. 240.
6. Οι τέσσερις (4) αυτοί στίχοι ανήκουν στους Ίαμβους και Ανάπαιστους του Εθνικού μας ποιητή Κωστή Παλαμά.
