Στις 29 Οκτωβρίου 1920 μια τεράστια προεκλογική συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος διέλυσε και τις τελευταίες ανησυχίες, γεμίζοντας με αισιοδοξία την ηγεσία των Φιλελευθέρων για μια μεγάλη νίκη.
Η βεβαιότητα για άνετη επικράτηση του Βενιζέλου ήταν διάχυτη μεταξύ όλων των ανταποκριτών των μεγάλων ευρωπαϊκών εφημερίδων στην Αθήνα. Οι Times του Λονδίνου έγραψαν ότι δεν υπήρχε καμία αμφιβολία για την εκλογή και προέβλεπαν επικράτηση της αντιπολίτευσης μόνο στην Πελοπόννησο και την Κέρκυρα. Η ίδια εφημερίδα δημοσίευσε τηλεγράφημα του Reuter από την Πάτρα το οποίο θεωρούσε πιθανή την μη εκλογή του Γούναρη στην ίδια την εκλογική του περιφέρεια. Η Daily Telegraph, αφού προεξοφλούσε τη νίκη του Βενιζέλου, προειδοποιούσε: «Η επαναφορά του εξόριστου βασιλιά Κωνσταντίνου σημαίνει εγκατάλειψη της Ελλάδας από τους Συμμάχους, απώλεια των νέων εδαφών και πλήρη οικονομική καταστροφή». Η παρισινή Le Temps ενημέρωνε τους αναγνώστες της ότι οι επίσημοι συμμαχικοί κύκλοι θεωρούσαν βέβαιο τον θρίαμβο του Βενιζέλου.
Το εκλογικό αποτέλεσμα διέψευσε όλες τις προβλέψεις. Ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα αισθάνθηκε την ανάγκη να ζητήσει συγγνώμη από τον προϊστάμενό του υπουργό στο Λονδίνο, λόρδο Κόρζον, για τις λανθασμένες προβλέψεις του. Όλοι πέσαμε έξω, του έγραψε: «ο ίδιος ο Βενιζέλος, οι υπουργοί, το κόμμα του και οι περισσότεροι ξένοι πρεσβευτές στην Αθήνα. Όλοι, μα όλοι, ήταν βέβαιοι για τη σαρωτική νίκη του Βενιζέλου».
Στην Ευρώπη και την Αμερική την αρχική έκπληξη για το αποτέλεσμα των ελληνικών εκλογών διαδέχθηκε η οργή. Ηγεσίες, Τύπος και κοινή γνώμη στις συμμαχικές χώρες εκτιμούσαν ότι, μετά την επάνοδο στην εξουσία των γερμανόφιλων, η Ελλάδα, αν και νικήτρια, μεταπηδούσε με τη θέλησή της στο μπλοκ των ηττημένων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Times, τρεις μόλις μέρες μετά τις εκλογές, σε πρωτοσέλιδο μακροσκελέστατο άρθρο τόνιζαν: «Οι ψηφοφόροι απέπεμψαν από την εξουσία τον μεγάλο πολιτικό και πατριώτη που τους ανύψωσε από την κατάσταση της αδυναμίας και της διάλυσης, στην οποία τους βρήκε, σχεδόν στη θέση μιας Μεγάλης Δύναμης. Δεν μπορούμε να θυμηθούμε από την εποχή του Αριστείδη πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκής αγνωμοσύνης ή λαϊκής αφροσύνης». Και προειδοποιούσαν ότι η Αγγλία και η Γαλλία «θα αρνηθούν οπωσδήποτε την ελάχιστη βοήθεια, σχέση ή υποστήριξη, πολιτική, χρηματική ή οικονομική, στον Γερμανό πράκτορα στον θρόνο των Αθηνών, ή σε ένα λαό που είναι ικανός να υποβάλλει εαυτόν στη διοίκηση του […] Οι Σύμμαχοι δεν θέλουν να έχουν καμία σχέση με τον βασιλιά Κωνσταντίνο ή με τους αμετανόητους οπαδούς του Κωνσταντίνου».
Εξίσου σκληρή ήταν και η αρθρογραφία του αμερικανικού Τύπου. Οι New York Times, στις 17 Νοεμβρίου 1920, σε ένα δριμύ άρθρο έγραψαν μεταξύ άλλων «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος βρήκε την Ελλάδα ένα κράτος που έμοιαζε με μικρή χερσόνησο, απαξιωμένο από έναν ανεπιτυχή πόλεμο, παραλυμένο από ανταρτικές συγκρούσεις, αδύναμο και φτωχό και χωρίς κουράγιο να επανενώσει τα σπασμένα κομμάτια ενός πρώην μεγάλου έθνους. Σε 10 χρόνια κέρδισε την Κρήτη, και την βόρεια Ήπειρο, και τη μισή Μακεδονία, ολόκληρη τη βόρεια Ακτή και το Αιγαίο, τη Θράκη μέχρι τη Ραιδεστό και ένα μεγάλο κομμάτι της Ανατολίας, ανέκτησε τα Χανιά, τα Γιάννενα, τη Θεσσαλονίκη, την Καβάλα, την Αδριανούπολη, τη Σμύρνη, έφερε την Ελλάδα σχεδόν στα όρια της Κωνσταντινούπολης. Υπό την ηγεσία του, το ηθικό του έθνους αποκαταστάθηκε μέσα από τρεις νικηφόρους πολέμους και έπειτα από μια επιτυχή εξέγερση εναντίον ενός άπιστου μονάρχη, ο οποίος προσπαθούσε να βάλει την Ελλάδα στην λάθος πλευρά του μεγάλου πολέμου. Επιπλέον η συμπαράσταση του έθνους στην Ευρώπη μεγεθύνθηκε από την εξοχή διπλωματία του στο Βουκουρέστι και το Παρίσι. Και τώρα μετά από 10 χρόνια νικήθηκε στις γενικές εκλογές καθώς το κόμμα του, όπως και το κόμμα του Wilson νικήθηκε δύο εβδομάδες πριν για πάρα πολύ παρόμοιους λόγους. Τα φίλογερμανικά στοιχεία ψήφισαν εναντίον του Βενιζέλου όπως και κατά του Wilson».
Η αρθρογραφία στον γαλλικό Τύπο ξέσπασε σαν χιονοστιβάδα. Δεκάδες οργίλα δημοσιεύματα καταχωρούνταν καθημερινά στις μεγάλες εφημερίδες. Η Figaro απέδιδε την ήττα του Βενιζέλου στη σφοδρή αντιπολίτευση των γερμανόφιλων και ότι στην εξουσία είχαν ανέλθει οι υποστηρικτές του Κωνσταντίνου (Δούσμανης, Στρέιτ, Γούναρης), που, όπως έγραψε, στην ουσία ήταν πράκτορες του Γερμανού Αυτοκράτορα. Η ίδια εφημερίδα ξεκαθάριζε «ότι αν οι Αγγλογάλλοι δεν έδιναν σημασία στις δυσκολίες, χάριν του Βενιζέλου, τώρα είχαν πολλούς λόγους να αποστρέφονται τον επίορκο γαμπρό του Γερμανού αυτοκράτορα». Η Le Temps υπενθύμιζε ότι «οι σύμμαχοι δεν έδωσαν τη Θράκη, την ευρωπαϊκή ακτή των Δαρδανελλίων και την περιοχή της Σμύρνης στην Ελλάδα. Όλα αυτά τα έδωσαν στον Βενιζέλο διότι αυτόν εμπιστεύονταν». Τα εδάφη αυτά, συνέχιζε η εφημερίδα, τώρα πια «βρίσκονταν στα χέρια μιας Ελλάδας που έχει επικεφαλής ένα γερμανόφιλο βασιλιά. Η Ανατολή είναι μοιρασμένη ανάμεσα στον Λένιν, τον Μουσταφά Κεμάλ και έναν Hohenzollern». Και η Le Temps προειδοποιούσε ότι το σκηνικό που διαμορφωνόταν στην Ανατολή υποχρέωνε τη Γαλλία να αλλάξει πολιτική και να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες και να εστιάσει στην Τουρκία σαν το κλειδί του προβλήματος του ρωσικού επεκτατισμού. Στο ίδιο μήκος κύματος η Excelsior επέσειε την απειλή των Μπολσεβίκων και των Κεμαλιστών τονίζοντας ότι «η πτώση του Βενιζέλου, λίγες μέρες μετά την ήττα του Wrangel, αποτελεί ενθάρρυνση προς τους δύο Ασιάτες (εννοεί Ρώσους και Τούρκους) συμμάχους, που εφόρμησαν ταυτόχρονα κατά της Αρμενίας και της Γεωργίας».
Οι κραδασμοί από την ήττα του Βενιζέλου είχαν δυσμενείς επιδράσεις και στα χρηματιστήρια. Οι Times στις 17 Νοεμβρίου αναφέρονται στην πτώση των μετοχών των διεθνών χαρτοφυλακίων στο γαλλικό χρηματιστήριο. Η ίδια εφημερίδα, σε ανταπόκρισή της από την Κωνσταντινούπολη, περιγράφει τον ενθουσιασμό που προκάλεσε στους Τούρκους η πτώση του Βενιζέλου. Όπως γράφει, Τούρκοι αξιωματικοί σε εστιατόρια και καφενεία διαλαλούσαν ότι τώρα πλέον η Συνθήκη των Σεβρών είναι ένα άχρηστο κομμάτι χαρτί και ότι δεν θα αργούσε μια τουρκική επίθεση κατά της Σμύρνης. Το ηθικό τους είχε αναπτερωθεί και προέβλεπαν ότι τα σύνορα της Τουρκίας θα εκτείνονταν μέχρι τη Θεσσαλία.
Οι Times σε δημοσιεύματά τους χρησιμοποιούσαν τον όρο «μοιραίες εκλογές», ενώ η Manchester Guardian έγραψε ότι «το αποτέλεσμα προκαλεί έκπληξη και μπορεί να αποβεί μοιραίο». Η εφημερίδα τόνιζε ότι «ο Βενιζέλος ενέπνευσε αυτοπεποίθηση στους ηγέτες των άλλων κρατών και πέτυχε για τη χώρα του αποτελέσματα που κανείς δεν θα είχε τολμήσει να φανταστεί […] Ωστόσο, κανένας ξένος παρατηρητής δεν μπορεί παρά να δει στην απόρριψη του σωτήρα της χώρας του «τίποτα λιγότερο από μια πράξη τρέλας και αγνωμοσύνης».
Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων.
ΠΩΣ ΕΒΛΕΠΑΝ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΟΙ ΗΓΕΤΕΣ ΤΩΝ ΣΥΜΜΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ
Τόσο οι αγγλικές όσον και οι γαλλικές εφημερίδες, σε επαναλαμβανόμενα δημοσιεύματά τους, συνέπιπταν απολύτως σε μια διαπίστωση: ότι τα εδαφικά κέρδη οι σύμμαχοι τα εμπιστεύθηκαν στον Βενιζέλο και όχι στην Ελλάδα. Για το διεθνές κύρος και την επιρροή που άσκησε ο Βενιζέλος στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης ο Αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών Robert Lansing γράφει στα απομνημονεύματά του: «Είμαι πεπεισμένος ότι, χωρίς την προσωπική επιρροή του Βενιζέλου, η επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας δεν θα ήταν τόσο μεγάλη. Ό,τι ζητούσε δόθηκε επειδή αυτός το ζητούσε. Η προσωπικότητα και η εμπιστοσύνη στην κρίση του κυριάρχησαν κατά τις διαπραγματεύσεις στο Παρίσι και ήταν ικανές να εξουδετερώσουν τα πρακτικά επιχειρήματα που υποστηρίχθηκαν από όσους αντιτάσσονταν στην αποδοχή των επιθυμιών του».
Στο σημείο αυτό θα μπορούσε κανείς να παραθέσει τα λόγια θαυμασμού και εμπιστοσύνης του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Γούντροου Ουίλσον, του πρωθυπουργού της Βρετανίας Λ. Τζόρτζ, του πρωθυπουργού της Γαλλίας Κλεμανσώ και άλλων μεγάλων προσωπικοτήτων της εποχής. Όμως ο στόχος του άρθρου δεν είναι αυτός. Αντίθετα επιδιώκει να τονίσει τις συνέπειες που είχε για την Ελλάδα η πτώση του Βενιζέλου. Διότι φυσικά η εμπιστοσύνη των συμμάχων στο πρόσωπο του Βενιζέλου δεν είχε να κάνει μόνο με την προσωπική γοητεία που πράγματι εξέπεμπε, ούτε με τα «ωραία μάτια του» όπως έγραψε η Figaro, αλλά με τους ισχυρούς συμμαχικούς δεσμούς που σφυρηλάτησε με τη δυτική συμμαχία σε ώρες πολύ δύσκολες για την Ευρώπη και την Ελλάδα. Ο Τσόρτσιλ, που τότε ήταν υπουργός Στρατιωτικών, ανεπιφύλακτα παραδεχόταν ότι «ο πραγματικός ήρωας του πολέμου είναι ο κύριος Βενιζέλος». Ο ίδιος περιγράφει γλαφυρά τα αισθήματα που κυριάρχησαν στις συμμαχικές πρωτεύουσες μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου: «Όλη η πίστη των Συμμάχων άρχισε και τελείωσε με την Ελλάδα του Βενιζέλου. Όλη η δυσαρέσκεια επικεντρώθηκε στην Ελλάδα του Κωνσταντίνου. […] Για χάρη του Βενιζέλου θα μπορούσαν να υπομείνουν πολλά, αλλά για την Ελλάδα του Κωνσταντίνου τίποτα».
Ο Κωνσταντίνος Σβολόπουλος στο βιβλίο του «Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία», παραθέτει σειρά από αδιαμφισβήτητα στοιχεία για τους ισχυρούς συμμαχικούς δεσμούς που ίσχυαν μέχρι την πτώση του Βενιζέλου και τονίζει: «Η ιχνηλάτηση των γεγονότων μαρτυρεί ότι έως τη λήξη της πρωθυπουργικής θητείας του Βενιζέλου δεν είχε σημειωθεί οποιαδήποτε υπαναχώρηση (των συμμάχων) έναντι των αρχικών κοινών προβλέψεων». Οι όποιες αμφιταλαντεύσεις του πρωθυπουργού της Γαλλίας Μιλλεράν παραμερίσθηκαν έπειτα από παρέμβαση του ίδιου του Βενιζέλου, του Βρετανού πρωθυπουργού Λόιντ Τζορτζ αλλά και κορυφαίων Γάλλων πολιτικών όπως ο Πουανκαρέ, ο Μπριάν, ο Λέγκ. Ο Γάλλος πρωθυπουργός όχι μόνον υπέγραψε τη Συνθήκη των Σεβρών, αλλά στις παραμονές της υπογραφής με σκληρές εκφράσεις καταδίκασε τις «φρικαλεότητες» των Τούρκων που είχαν εξεγείρει τη συνείδηση της ανθρωπότητας.
Αλλά και στην υποθετική περίπτωση υπαναχώρησης της Γαλλίας από τις συμμαχικές της υποχρεώσεις, ο Βενιζέλος διέθετε το στρατηγικό αντίβαρο της Βρετανίας, όπου η πολιτική του Λόιντ Τζορτζ είχε πλήρως επιβληθεί. Η πολιτική αυτή ήταν πλήρως συνυφασμένη με τις ελληνικές επιδιώξεις στη Μικρά Ασία και ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν ήταν διατεθειμένος να αυτοκτονήσει πολιτικά εγκαταλείποντας τον Βενιζέλο, διότι γνώριζε πολύ καλά ότι χωρίς τον ελληνικό στρατό ήταν αδιανόητη η παραμονή της Βρετανίας στα Στενά των Δαρδανελλίων. Ο Νίκος Πετσάλης–Διομήδης, λίγο πριν από τον θάνατό του, δημοσίευσε στην Καθημερινή μια «πολλαπλώς βαρύνουσα μαρτυρία», από την εξάτομη ιστορία του τουρκικού εθνικιστικού κινήματος, η οποία είχε εκδοθεί από την Τουρκική Ιστορική Εταιρεία, το 2000. Σύμφωνα με τους Τούρκους ιστορικούς, οι Συνθήκες των Σεβρών συνιστούσαν «έναν τρομερό θρίαμβο για την Ελλάδα, μια κορύφωση που άρμοζε στις πονηρές και δόλιες, αλλά λαμπρές και εύστοχες μεθόδους που είχε μετέλθει ο Βενιζέλος τα δύο προηγούμενα χρόνια. Αν είχαν πλήρως εφαρμοσθεί, η Ελλάδα θα είχε αναδειχθεί η κυριότερη δύναμη της Ανατολικής Μεσογείου, όπως είχαν σχεδιάσει και ελπίσει ο Λόιντ Τζορτζ και ο Βενιζέλος».
Την ίδια εποχή εξίσου ισχυρή όμως ήταν η θέση της χώρας και στο πολεμικό πεδίο. Οι επιχειρήσεις που είχαν διεξαχθεί στη Μικρά Ασία και στην Ανατολική Θράκη, μεταξύ Ιουνίου και Οκτωβρίου 1920, είχαν συνταράξει συθέμελα το ανεγειρόμενο κεμαλικό οικοδόμημα. Για το διάστημα αυτό ο βιογράφος του Κεμάλ, Αρμστρογκ, γράφει: «Οι δυνάμεις [του Κεμάλ] δεν μπορούσαν να προβάλουν αντίσταση στους Έλληνες, που βρίσκονταν σε καλή κατάσταση […] Νικημένοι και απωθημένοι κατά τέτοιον επονείδιστο τρόπο, οι Τούρκοι είχαν αποθαρρυνθεί πλήρως. Οι άνδρες άρχισαν να λιποτακτούν από τα τακτικά στρατεύματα. Στα χωριά υψωνόταν η γνωστή παλιά και κουρασμένη κραυγή για ειρήνη».
Αναφερόμενος στην ίδια περίοδο ο Ισμέτ Ινονού, που ήταν ο δεύτερος στην τουρκική ιεραρχία μετά τον Κεμάλ Ατατούρκ και διετέλεσε Πρόεδρος της Τουρκίας, είχε πει το 1972 στον Σπύρο Μαρκεζίνη: «Οι Τούρκοι εξηκολούθουν να πολεμούν ευθέως κατά των Γάλλων εις την Κιλικίαν, εμμέσως δε κατά των Άγγλων, τους οποίους διησθάνοντο πάντα όπισθεν των Ελλήνων […] ούτε με τους Μπολσεβίκους είχε τότε πραγματοποιηθεί οριστική συμφωνία. Εσωτερικώς το κύρος του Κεμάλ ήτο ασθενές και η ηγεσία του ζωηρώς ημφεσβητείτο».
Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΑΛΛΑΖΕΙ ΔΡΑΜΑΤΙΚΑ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ
Η πτώση του Βενιζέλου άλλαξε δραματικά τη διεθνή θέση της Ελλάδας. Οι αντίπαλοί του, αδιαφορώντας για τα τελεσίγραφα των συμμάχων (Άγγλων, Γάλλων και Ιταλών), επανέφεραν τον Κωνσταντίνο, «τον πράκτορα της Γερμανίας στον θρόνο των Αθηνών». Την επομένη όμως ενός πολέμου με εκατομμύρια θύματα η επάνοδος του Κωνσταντίνου στην Ελλάδα ισοδυναμούσε, για τις συμμαχικές κυβερνήσεις και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, με επιστροφή στην εξουσία των συμμάχων της ηττημένης Γερμανίας.
Μέσα σε λίγες μέρες οι διάδοχοι του Βενιζέλου είχαν καταστρέψει, στην πιο ευαίσθητη περιοχή του πλανήτη, τη γέφυρα εμπιστοσύνης που επί χρόνια και με πολλή μαεστρία είχε οικοδομήσει ο Βενιζέλος με τους συμμάχους. Ο πόλεμος στη Μικρά Ασία από συμμαχοτουρκικός γινόταν πλέον ελληνοτουρκικός, τον οποίο η Ελλάδα ήταν υποχρεωμένη να διεξαγάγει μόνη της, χωρίς καμία στρατιωτική και οικονομική βοήθεια από τους συμμάχους. Σύμφωνα με τον Τσόρτσιλ: «Ένας μόνο δρόμος ήταν ανοιχτός για τον Κωνσταντίνο και τους υπουργούς του: Να επιτύχει ειρήνη με την Τουρκία με τους καλύτερους δυνατούς όρους».
Οι αντιβενιζελικές κυβερνήσεις όμως προτίμησαν να συνεχίσουν έναν πόλεμο στον οποίο, όπως γράφει ο Μαρκεζίνης, δεν πίστευαν και τον υποτιμούσαν. Αποσυνάγωγοι της διεθνούς σκηνής, έπρεπε να απολογούνται διαρκώς για το φιλογερμανικό τους παρελθόν και να διεξάγουν απελπισμένο αγώνα για να αναγνωρισθούν από τις συμμαχικές κυβερνήσεις, την ώρα που ο Κεμάλ κέρδιζε διεθνή αναγνώριση.
Χωρίς κανένα διεθνές έρεισμα, δεν επιχείρησαν τουλάχιστον να ισχυροποιηθούν στο εσωτερικό μέτωπο. Αντίθετα, διεύρυναν το χάσμα που χώριζε τους Έλληνες και πυροδότησαν νέα πάθη. Με εκκαθαρίσεις κατέστρεψαν τη συνοχή του στρατού και, αντί συμφιλιώσεως, μετέδωσαν στο μέτωπο πνεύμα διαιρέσεως και κομματικών αντεκδικήσεων. Αρνήθηκαν τις υπηρεσίες του Βενιζέλου στις συμμαχικές πρωτεύουσες και απέρριψαν συμμαχικές πρωτοβουλίες, που πιθανότατα θα εξασφάλιζαν την Ανατολική Θράκη. Δεν υιοθέτησαν έστω τις προτάσεις Βενιζέλου και Μεταξά για αμυντική θωράκιση της εδαφικής ζώνης της Συνθήκης των Σεβρών.
Ο Τσόρτσιλ σχολίασε την ουτοπική επιλογή της συνέχισης της εκστρατείας: «Οι στρατιωτικοί και πολιτικοί κύκλοι του παλατιού ήθελαν να δείξουν πόσο λίγο είχε να κάνει ο Βενιζέλος με τις επιτυχίες. […] Η ιδέα ότι έπρεπε να εγκαταλείψουν ό,τι είχε κερδηθεί ήταν ανυπόφορη για την υπερηφάνειά τους και βλαπτική για τη δημοτικότητά τους».
Από το 1912 ως το 1920 ο Βενιζέλος έναν μόνο πόλεμο είχε σχεδιάσει: τον συμμαχικό. Οι διάδοχοί του, αφού απομόνωσαν την Ελλάδα από τις συμμαχικές δυνάμεις, εξαπέλυσαν έναν αδιέξοδο πόλεμο στα βάθη της Μικράς Ασίας. Αγνόησαν την υποθήκη του Μπίσμαρκ: σε έναν συνδυασμό πέντε παικτών, φρόνιμο είναι να είσαι πάντοτε με το μέρος των τριών. Ατυχώς για την Ελλάδα, στον πόλεμο αυτόν δεν είχαν ούτε έναν συμπαίκτη. Η καταστροφή ήταν αναπόφευκτη.
