(2ο Μέρος – Τελευταίο)
Για το φιλοσοφικό και το λογοτεχνικό του έργο υπάρχουν αντικρουόμενες κριτικές και απόψεις. Την πιο σωστή κρίση για την πνευματική προσφορά του Μπρούνο διατύπωσε ο Αμερικανός συγγραφέας, ιστορικός και φιλόσοφος Ουίλ Ντυράν (William James Durant 1885 – 1981), ο οποίος γράφει: «Το όραμα του Μπρούνο για το σύμπαν είναι πρώτιστα αισθητικό, είναι μια βαθειά και γεμάτη θαυμασμό εκτίμηση ενός εκθαμβωτικού άπειρου· αλλά είναι, επίσης, μια φιλοσοφική απόπειρα να προσαρμοσθεί η ανθρώπινη σκέψη σ’ ένα κόσμο που μέσα του ο πλανήτης μας είναι ένα απειροστό μέρος μίας ασύλληπτης για τη γνώση απεραντοσύνης».
«Αλλά», σημειώνει ο Π. Κανελλόπουλος, «κι αν ακόμα πούμε ότι ο Μπρούνο δεν ήταν φιλόσοφος και αγνοήσουμε κι αυτήν ακόμα τη λογοτεχνική παραγωγή του, τους στίχους του και την κωμωδία του, που ο Μάρβιν Χέρικ (Marvin T. Herrick) χαρακτηρίζει ως την πιο αξιοσημείωτη στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα, είμαστε υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουμε ότι όσα ο άνθρωπος αυτός έζησε και αντιμετώπισε από τον Μάιο του 1592 ως τον Φεβρουάριο του 1.600 τον έκαμαν να είναι μια από τις ισχυρότερες ηθικές προσωπικότητες των νεωτέρων χρόνων».
Ο Τζιοβάννι Μοτσένιγκο κάλεσε τον Τζιορντάνο Μπρούνο στη Βενετία, πιστεύοντας ότι είχε μαγικά μέσα στη διάθεσή του, που θα έδιναν στη μνήμη του καταπληκτική δύναμη. Ενώ, όμως, οι μνημοτεχνικές ασκήσεις δεν είχαν αποτέλεσμα, ο Τζιοβάννι Μοτσένιγκο φοβήθηκε ότι η ανοχή του απέναντι του δασκάλου του, που δεν του έκρυψε τις αιρετικές δοξασίες του, έθεταν σε κίνδυνο την ψυχή του. Συμβουλεύτηκε, τότε, τον εξομολόγο του. Αυτός του είπε να μη σπεύσει να καταγγείλει το πράγμα στις αρμόδιες εκκλησιαστικές Αρχές, αλλά να περιμένει ώσπου να συγκεντρώσει περισσότερα ενοχοποιητικά στοιχεία. Τον Μάιο του 1592, όταν ο Μπρούνο είχε εκδηλώσει την πρόθεσή του να επιστρέψει στη Φρανκφούρτη προκειμένου να δημοσιεύσει ένα νέο του βιβλίο, ο Μοτσένιγκο κατάγγειλε στις ιεροεξεταστικές αρχές όσα ο ελευθερόστομος δάσκαλός του τού είχε πει. Οι ανακρίσεις άρχισαν στη Βενετία. Το στάδιο των ανακρίσεων που διεξαγόταν εκεί, φαινόταν να εξελίσσεται με τρόπο ευνοϊκό για τον Μπρούνο. Τότε όμως η Ιερά Εξέταση της Ρώμης ζήτησε την έκδοσή του και στις 27 Ιανουαρίου του 1593 ο Μπρούνο διάβηκε την πύλη της φυλακής του Ρωμαϊκού Μελάθρου του Σαντ’ Ουφίτσιο (Αγία Υπηρεσία της Ιεράς Εξέτασης). Κατά την επταετή περίοδο της ανάκρισης, συχνά βασανιστικής, στη Ρώμη, ο Μπρούνο παρέμεινε αρχικά στην προηγούμενη γραμμή υπεράσπισής του, αποποιούμενος οποιοδήποτε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για θεολογικά ζητήματα και επιβεβαιώνοντας εκ νέου τον φιλοσοφικό χαρακτήρα της θεωρίας του. Η διάκριση αυτή δεν ικανοποιούσε τους ιεροεξεταστές, οι οποίοι απαιτούσαν μια άνευ όρων αποκήρυξη της θεωρίας του. Ο Μπρούνο κατόπιν κατέβαλε απεγνωσμένες προσπάθειες για να αποδείξει ότι οι απόψεις του δεν ήταν ασυμβίβαστες με την χριστιανική αντίληψη για τον Θεό και την δημιουργία. Οι ιεροεξεταστές απέρριψαν τα επιχειρήματά του και τον πίεσαν προς μια κατηγορηματική αποκήρυξη της θεωρίας του. Τέσσερεις φορές, το 1599, υποβλήθηκε σε νέα ανάκριση. Η Ρώμη, λέει ο Π. Κανελλόπουλος, προτιμούσε να συγχωρήσει έναν άνθρωπο, που ήταν διάσημος σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, αφού θα τον ανάγκαζε να παραδεχθεί την ήττα του, παρά να ηττηθεί η ίδια, θανατώνοντάς τον. Αλλά μάταια περίμενε από τον επτά χρόνια εγκάθειρκτο Τζιορντάνο να της χαρίσει τη νίκη. Στις 20 Ιανουαρίου του 1.600, ο Μπρούνο απευθύνει ένα υπόμνημα στον ίδιο τον Πάπα, δηλώνοντας ότι δεν ανακαλεί καμιά από τις απόψεις του και ότι ακόμη δεν γνωρίζει τι περιμένουν από αυτόν να αποκηρύξει. Τότε, ο Πάπας Κλήμης ο Η’ διέταξε να καταδικαστεί ως αμετανόητος και πείσμων αιρετικός. Στις 8 Φεβρουαρίου του 1.600, όταν του ανακοινώθηκε επίσημα η ποινή του θανάτου, στράφηκε στους δικαστές του, λέγοντας: «Ίσως ο φόβος σας να εκδώσετε δικαστική απόφαση εναντίον μου είναι μεγαλύτερος από τον δικό μου φόβο να την αποδεχθώ».
Πενήντα δύο ετών, στις 19 Φεβρουαρίου του 1.600, παραδόθηκε ζωντανός, γυμνός, και με δεμένη τη γλώσσα του στις φλόγες ο ανυπότακτος Ναπολιτάνος, που δεν θέλησε να δώσει στην ανθρωπότητα το κακό παράδειγμα ανθρώπου που δέχεται να του επιβάλλουν οι ισχυροί της γης τις “αλήθειες” τους και που εξαγοράζει τη ζωή του με την απάρνηση των δικών του “αληθειών”! Η θανάτωση του Τζιορντάνο Μπρούνο έγινε στην πλατεία Piazza Campo dei Fiori της Ρώμης, εκεί, που στις 9 Ιουνίου του 1889 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του αγάλματός του.
Οι θεωρίες του Μπρούνο επηρέασαν την επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του 17ου αιώνα και, από τον 18ο αιώνα, αφομοιώθηκαν από πολλούς νέους φιλοσόφους. Ως σύμβολο της ελευθερίας της σκέψης, ο Μπρούνο ενέπνευσε τα ευρωπαϊκά φιλελεύθερα κινήματα του 19ου αιώνα, ειδικά το Ιταλικό Ριζορτζιμέντο (το κίνημα για εθνική πολιτική ενότητα). Από την άλλη, η έμφαση που έδινε στην απόκρυφη γνώση ήταν η πηγή των επικρίσεων, όπως ήταν και η παρορμητική προσωπικότητά του. Ο Τζιορντάνο Μπρούνο ορθώνεται ωστόσο, ως μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες στην ιστορία της Δυτικής σκέψης, πρόδρομος του σύγχρονου πολιτισμού. Ας συνεχίσει να φωτίζει και τον 21ο αιώνα, που η ελευθερία των ανθρώπων μοιάζει να κινδυνεύει και πάλι, και ξεπουλιέται ως φτηνό αντάλλαγμα τάχα για ασφάλεια, σωματική ή ψυχική, άλλοτε για να εξυπηρετήσει πολιτικές σκοπιμότητες κι άλλοτε μάταιες μεταφυσικές ελπίδες…
(*) δρ. Μηχανικός, τ. δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές
Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τόμος 6, Έκδοση “ΤΟ ΒΗΜΑ”, Αθήνα
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάννικα, Έκδοση Πάπυρος, Αθήνα, 1996.
Ολα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
