Εισαγωγή
Καιρός να θυμηθεί κανείς λίγα «πράγματα» σχετικά με το «λεπτό δαχτυλιδάκι» την ατμόσφαιρα του πλανήτη μας, όπως την αποκάλεσε ο Γιούρι Αλεξέγιεβιτς Γκαγκάριν (Юрий Алексеевич Гагарин) ο Σοβιετικός κοσμοναύτης ο πρώτος άνθρωπος που στις 12 Απριλίου του 1961 ταξίδεψε στο διάστημα.
Με τον όρο ατμόσφαιρα της Γης εννοούμε το αέριο στρώμα που την περιβάλλει και συγκρατείται λόγω της βαρύτητάς της, φτάνοντας πρακτικά σε ύψος 3500 χλμ. (χιλιόμετρα). Το 99% σχεδόν του ατμοσφαιρικού αέρα βρίσκεται στα πρώτα 40 χλμ. Με την απορρόφηση της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας, τη θέρμανση της επιφάνειας της γης (φαινόμενο του θερμοκηπίου) και τη μείωση της αυξομείωσης της θερμοκρασίας της μέρας και της νύχτας η ατμόσφαιρα προστατεύει τη ζωή στον πλανήτη μας.
Ανάλογα με τη μεταβολή της θερμοκρασίας η ατμόσφαιρα «χωρίζεται» σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό στα στρώματα: Τροπόσφαιρα με ύψος 0 μέχρι 9-18 χλμ. και ανώτατο διαχωριστικό όριο την τροπόπαυση, Στρατόσφαιρα με ύψος από την τροπόπαυση μέχρι τα 50 χλμ. και ανώτατο διαχωριστικό όριο τη στρατόπαυση, Μεσόσφαιρα με ύψος από τη στρατόπαυση μέχρι τα 80 χλμ. και ανώτατο διαχωριστικό όριο τη μεσόπαυση, Θερμόσφαιρα ή Ιονόσφαιρα με ύψος από τη μεσόπαυση μέχρι τα 800 χλμ. και ανώτατο διαχωριστικό όριο τη θερμόπαυση και Εξώσφαιρα, με ύψος από τη θερμόπαυση μέχρι 3500 χλμ. Η σύνθεση της ατμόσφαιρας από την επιφάνεια της θάλασσας και μέχρι τα 80-100 χιλιόμετρα ύψος, παραμένει σχεδόν αμετάβλητη.
Η ατμόσφαιρα θεωρείται πως είναι απαλλαγμένη από ρύπους, όταν η σύνθεσή της μέχρι τα 80 χλμ. αποτελείται από τα συστατικά: Άζωτο (Ν) σε ποσότητα όγκου 78,09 % , Οξυγόνο (Ο2) 20,94 % , Αργό ( Αr) 0,93% και Διοξείδιο του άνθρακα (CΟ2 ) 0,032 %. Ακόμα όταν περιέχει σε ppm (μέρη στο εκατομμύριο) Νέο (Ne) 18 , Ήλιο (He) 5,2 , Μεθάνιο ( CH4) 1,5, Κρυπτό (Kr) 1, Υποξείδιο του αζώτου (N2O) 0,5, Υδρογόνο (H) 0,5, Ξένο (Xe) 0,08 και Όζον (O3) 0,01-0,04.
Κάθε ουσία από τις παραπάνω, γνωστή περισσότερο ως αιωρούμενο σωματίδιο (ΑΣ) που ανιχνεύεται σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις ή άλλες στερεές ή υγρές ή αέριες ,εκτός από το νερό και τον πάγο , που εμπεριέχονται θεωρούνται ρύποι. Θα μπορούσε να ορίσει κανείς πως Ατμοσφαιρική ρύπανση είναι η παρουσία στην ατμόσφαιρα κάθε είδους ουσιών σε συγκέντρωση ή παραμονή που να προκαλέσει αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου, στους ζωντανούς οργανισμούς και στα οικοσυστήματα. Οι ρύποι στην ατμόσφαιρα διακρίνονται ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής τους σε πρωτογενείς και δευτερογενείς. Οι πρωτογενείς σχηματίζονται στις πηγές ρύπανσης. Και οι δευτερογενείς στην ατμόσφαιρα από τους πρωτογενείς με πολύπλοκες χημικές αντιδράσεις. Οι πηγές εκπομπής των ρύπων κατατάσσονται σε φυσικές και σε ανθρωπογενείς. Η διάμετρος των ΑΣ γνωστών και ως σωματιδιακή ύλη (particulate matter, PM) στην ατμόσφαιρα κυμαίνεται από μερικά nm (νανόμετρα) μέχρι 100 μm ( μικρόμετρα ). Το μέγεθός τους καθορίζει το χρόνο παραμονής τους στην ατμόσφαιρα και τις φυσικές και χημικές ιδιότητές τους. Γενικά ο μέσος χρόνος ζωής των ΑΣ στην κατώτερη τροπόσφαιρα είναι πέντε ημέρες, στην ανώτερη τροπόσφαιρα φθάνει τον ένα μήνα, και στη στρατόσφαιρα τα 2-3 χρόνια. Ειδικότερα για την καθίζηση κατά 1 χιλιόμετρο των ΑΣ με διάμετρο 0,02 μm απαιτούνται 228 χρόνια, με διάμετρο 0,1 μm 36 χρόνια, 1,0 μm 328 ημέρες, 10,0 μm 3,6 ημέρες , 100,0 μm 1,1 ώρες και 1000,0 μm 4 λεπτά. Βασική σημασία για την ατμοσφαιρική ρύπανση έχουν τα PM10 με διάμετρο μικρότερη των 10,0 και μέχρι 2,5 μm , τα PM2,5 με διάμετρο μικρότερη των 2,5 και μέχρι 1 μm και τα PM 1 μικρότερη των 1 μm. Η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί το σημαντικότερο κίνδυνο για την υγεία των Ευρωπαίων πολιτών. Η ατμοσφαιρική ρύπανση θεωρείται παγκοσμίως ο σημαντικότερος περιβαλλοντικός παράγοντας κινδύνου για πρόωρους θανάτους. Πράγματι κάθε χρόνο 400000 περίπου άνθρωποι πεθαίνουν πρόωρα εξαιτίας των υπέρμετρων συγκεντρώσεων ατμοσφαιρικών ρύπων σε ΑΣ. Τις περισσότερες φορές η σκόνη στην ατμόσφαιρα ξεπερνάει μέχρι και 12 φορές το ανώτατο επιτρεπόμενο όριο. Σε μία σχετική έκθεση αναφέρεται πως είναι πιθανό η ρύπανση αυτή να μειώσει το προσδόκιμο ζωής περίπου 40% των Ινδών κατά περισσότερο από εννέα χρόνια.
Η αφρικανική σκόνη
Τα τελευταία χρόνια η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή πέρα από τις άλλες δυσμενείς επιπτώσεις θεωρείται υπεύθυνη και για το δυσάρεστο φαινόμενο της ερημοποίησης, που προχωρά με ανυπολόγιστα ταχείς ρυθμούς με συνέπεια να έχει «μόνιμο» συνοδό την αφρικάνικη σκόνη, που ολοένα και πιο συχνά «χτυπάει» την πόρτα των παραμεσογειακών χωρών και ιδιαίτερα της Ελλάδας με επίκεντρο την Κρήτη. Η σκόνη αυτή είναι περισσότερο γνωστή στους περιβαλλοντολόγους επιστήμονες ως «σκόνη Σαχάρας» (Saharan dust) και ως «καταιγίδα σκόνης και άμμου»
Πρόκειται για αιολική ορυκτή σκόνη προερχόμενη από την έρημο της Σαχάρας. Όπως είναι γνωστό η Σαχάρα είναι η μεγαλύτερη ζεστή και ξηρή έρημος στον κόσμο και εκτείνεται σε λίγο περισσότερα από τα 9 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το πλάτος της κυμαίνεται από τα 1500 μέχρι 1800 χλμ. Το ετήσιο δυναμικό παραγωγής σκόνης φτάνει στα 400 μέχρι 700 εκατομ. τόνους. Η έρημος Σαχάρα συνεισφέρει κατά 50 – 70% στην έκλυση σκόνης παγκοσμίως. Φαινομενικά η παραγωγή της σκόνης αυτής δείχνει να προέρχεται από φυσικούς παράγοντες όπως για παράδειγμα τις ανεμοθύελλες .Στην πραγματικότητα όμως η κλιματική αλλαγή έχει βάλει κι εδώ το «χεράκι» της με την αύξηση της έντασης και της συχνότητας των ανεμοθυελλών. Είναι δυνατό το καλοκαίρι η ημερήσια θερμοκρασία στη Σαχάρα να ανέλθει στους 50° C και τη νύχτα να κατέβει κάτω από το 0ο C. Τότε δημιουργούνται θύελλες αεροστροβίλου γνωστές τοπικά ως τζιμπλί ή χαμψίν ή χαρματάν . Είναι ήδη γνωστό πως στις 19 Φεβρουαρίου 1991, οι κάτοικοι του Μπετσάρ, βορειοδυτικά της Αλγερίας, κοντά στα σύνορα με το Μαρόκο έμειναν με το «στόμα ανοικτό», όταν αντίκρισαν το απίστευτο και αδιανόητο φαινόμενο τη Σαχάρα «ντυμένη στα λευκά» από χιόνι.
Η αφρικάνικη σκόνη έχει μακραίωνη ιστορική διαδρομή. Ο Όμηρος αναφέρει για πρώτη φορά στην Ιλιάδα (στίχοι 458-460 της Ραψωδίας Π) για «ματωμένες σταγόνες» που έριξε ο Δίας για να εκδικηθεί το σκοτωμό του γιου του Σαρπηδόνα από τον Πάτροκλο. «Ως έφατ’, ουδ’ απίθησε πατήρ ανδρών τε θεών τε Αιματοέσσας δε ψιάδας κατέχευεν έραζε Παίδα φίλον τιμών». «Είπε, κι ο κύρης των αθάνατων και των θνητών το δέχτη, και ματερές ψιχάλες έριξε στο χώμα, να τιμήσει τον ακριβό το γιο του θέλοντας».
Τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο της αφρικάνικης σκόνης και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και στον άνθρωπο απασχολεί σε μεγάλο βαθμό τους ειδικούς. Κι αυτό γιατί η συχνότητα, η ένταση, η διάρκεια και η εξάπλωσή του προκαλεί εύλογη ανησυχία. Πράγματι είναι διαπιστωμένο επιστημονικά πως οι ανεμοθύελλες στη Σαχάρα έχουν δεκαπλασιαστεί. Βρέθηκε επίσης πως η σύνθεση της αφρικάνικης σκόνης έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό εξ αιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας στις σαχαρικές περιοχές, όπου παρατηρούνται αναπτυξιακές παρεμβάσεις και πόλεμοι.
Η σκόνη της Σαχάρας ακολουθεί κατά κανόνα σε ετήσια βάση τρεις διαδρομές . Η πρώτη κατευθύνεται προς την Ανατολική Μεσόγειο με δυνατότητα ρύπανσης και της Μέσης Ανατολής. Με τη δεύτερη διαδρομή ρυπαίνεται η κεντρική Μεσόγειος και ιδιαίτερα η Νότια Ευρώπη και μερικές φορές και οι Άλπεις και η Σκανδιναβία. Η τρίτη μεταφορά σκόνης κατευθύνεται προς τη Δυτική Μεσόγειο και Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό με πιθανότητα ρύπανσης της Βόρειας και Νότιας Αμερικής. Πράγματι η σκόνη της Σαχάρας βρέθηκε, ύστερα από σχετικές έρευνες, να «ταξιδεύει» στη λεκάνη του Αμαζονίου, στη Σκανδιναβία, στην Ιαπωνία, στον Βόρειο Ατλαντικό , στη Μεσόγειο, στις Νοτιοανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες, στην Καραϊβική, στις Άλπεις ακόμα και σε παγετώνες. Το 2015 ύστερα από μία ανεμοθύελλα στη Σαχάρα η ανάλυση της σκόνης έδειξε πως το μέγεθος των ΑΣ ήταν της τάξης των 100 νανομέτρων μέχρι 50 μικρομέτρων. Στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μεσογείου η αφρικανική σκόνη ευθύνεται για το 50% της αύξησης των PM10 κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και για το 10% κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Στις ανατολικές περιοχές παρατηρείται μέχρι και 80% αύξηση της συγκέντρωσης των PM10 τους μήνες Φεβρουάριο – Απρίλιο και κατά 10% τους καλοκαιρινούς μήνες . Στην κεντρική Μεσόγειο παρατηρείται αύξηση των PM10 κατά 35-50% .Ιδιαίτερα στην Ελλάδα η μεταφορά της αφρικανικής σκόνης επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τις επικρατούσες μετεωρολογικές συνθήκες. Την άνοιξη στη βόρεια Αφρική κυριαρχεί ο κυκλώνας Sharav ο οποίος μεταφέρει στη χώρα μας με τους νοτιάδες μεγάλες ποσότητες σωματιδιακών ρύπων. Το καλοκαίρι προς το φθινόπωρο τα κυκλωνικά συστήματα μετατοπίζονται βορειοδυτικά επηρεάζοντας τη δυτική Μεσόγειο – Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία και λιγότερο την Ελλάδα . Σε γενικές γραμμές η χώρα μας επηρεάζεται και από τις τρεις κατευθύνσεις μεταφοράς της αφρικάνικης σκόνης, τη δυτική, την κεντρική και την ανατολική.
Επιπτώσεις από την αφρικανική σκόνη
Η αφρικανική σκόνη εμπλουτίζεται με στοιχεία από διάφορες φυσικές και ανθρωπογενείς πηγές. Η σύστασή της διαφοροποιείται ανάλογα με τη διαδρομή που
ακολουθεί. Τα πιο επικίνδυνα ΑΣ της αφρικανικής σκόνης διακρίνονται ανάλογα με τη αεροδυναμική τους διάμετρο σε PM 10, PM 2,5 και PM 1. Το μεγαλύτερο μέρος των ΑΣ σχηματίζουν τα μέταλλα Πυρίτιο (Si), Αργίλιο (Al) , Σίδηρος (Fe) , Κάλιο (K) , Ασβέστιο (Ca), Μαγνήσιο (Mg) , Τιτάνιο (Ti), Θείο (S), Χαλκός (Cu), Νικέλιο (Ni) , Ψευδάργυρος (Zn) και Μαγγάνιο ( Mn). Τα στοιχεία αυτά στη διαδρομή μπορεί να σχηματίζουν διάφορα συσσωματώματα. Στις μέρες μεταφοράς της αφρικάνικης σκόνης ανιχνεύονται σε πολύ μεγάλη αναλογία το Πυρίτιο (Si) και το Αργίλιο (Al) σε όλες τις κατηγορίες μεγεθών των ΑΣ και κυρίως στα PM10 . Η αφρικάνικη σκόνη που έρχεται στην Ελλάδα βρέθηκε σε σχετική έρευνα το 2009 να περιέχει εννέα βαρέα μέταλλα: Μόλυβδο (Pb), Αρσενικό ( As), Σίδηρο (Fe) , Μαγγάνιο (Mn), Βανάδιο (V), Νικέλιο (Ni) , Χρώμιο (Cr), Χαλκό (Cu) και Ψευδάργυρο (Zn). Στις πόλεις της νότιας Ευρώπης η παρουσία αστικών ρύπων δημιουργεί συσσωματώματα με πυρήνα τα αιωρούμενα σωματίδια της σαχαρικής σκόνης. Μάλιστα τον Απρίλη του 2001 περιείχαν και ραδιενεργά στοιχεία όπως Καίσιο -135 (Cs-135) , Βηρύλλιο -7 (Be- 7), Κάλιο -40 (K-40). Το 2013 σχετικές έρευνες στην Αθήνα και στη Χαλκιδική, έδειξαν πως η σκόνη της Σαχάρας εμπεριείχε Μόλυβδο, Ψευδάργυρο, Χρώμιο, Βανάδιο, Αρσενικό Νικέλιο , διοξίνες, πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες και υπολείμματα βιομηχανικών ρύπων και καυσαερίων σε αρκετά μεγάλες συγκεντρώσεις. Πιο αναλυτικά σε κάθε γραμμάριο σκόνης βρέθηκαν 173 μg Μόλυβδου, 60 μg Ψευδάργυρου, 10 μg Χρωμίου και 6 μg Βαναδίου. Μάλιστα στην περίπτωση της Χαλκιδικής μετρήθηκαν 221 μg Ψευδάργυρου και 12 μg Βαναδίου. Με τη σκόνη της Σαχάρας μεταφέρονται και ζωντανοί ανθρωποπαθογόνοι μικροοργανισμοί όπως μύκητες, βακτήρια και ιοί σε ποσοστό που δεν ξεπερνάει το 1%. Ο άνθρακας, ο φώσφορος και οι νιτρώδεις και οργανικές ενώσεις που υπάρχουν στη σκόνη βοηθούν στην επιβίωση των μικροοργανισμών αυτών, γεγονός που αυξάνει τη συγκέντρωση τους κατά 10%. Βρέθηκαν βακτήρια των γενών Firmicutes,Actinobacteria,Bacteroidetes,Alphaproteobacteria,Gammaproteobacteria, Cyanobacteria,Verrucomirobia και Chloroflexi. Η παρουσία υπεριώδους ακτινοβολίας αυξάνει την αντοχή των μικροοργανισμών αυτών. Γενικά η συγκέντρωση των ΑΣ στην αφρικάνικη σκόνη υπερβαίνει την τιμή του επιτρεπόμενου ορίου των 50 μg/m3 (μικρογραμμάρια /κυβικό μέτρο) που καθορίστηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σχετικά με τα επιτρεπόμενα ανώτατα όρια παλαιότερα λαμβάνονταν υπόψη τα ολικά αιωρούμενα στερεά (Total suspended solids ,TSS). Τα τελευταία όμως χρόνια μετρούνται οι συγκεντρώσεις των πιο επικίνδυνων ΑΣ των ΡΜ10 και ΡΜ2,5. Σήμερα για τα ΡΜ10 καθορίζεται ανώτατο όριο 50 μg/m3 . Ο ανώτατος και ο κατώτατος μέσος όρος 24ώρου και να μην υπερβαίνουν τις 35 φορές στο χρόνο οι ημερήσιες υπερβάσεις είναι 35 και 25 μg/m3 αντίστοιχα. Ο ανώτατος και κατώτατος ετήσιος μέσος όρος ορίζεται αντίστοιχα σε 28 και 20 μg/m3 Για τα ΡΜ2.5 έχει θεσπιστεί ημερήσιο ανώτατο όριο 17 και κατώτατο12 μg/m3 . Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) (World Health Organization, WHO) προτείνει ανώτατο όριο για τα ΡΜ10 τα 50 και σε ετήσια βάση τα 20 μg και για τα ΡΜ 2, 5 25 και 10 μg/m3 . Το χλωριούχο νάτριο (NaCl) προερχόμενο από τη θάλασσα συμμετέχει σε μεγάλο ποσοστό στο σχηματισμό ΑΣ και κυρίως στα PM 2,5-10 μm.
Διαπιστώθηκε πως οι αυξημένες συγκεντρώσεις της αφρικάνικης σκόνης και ιδιαίτερα τα επικίνδυνα ΑΣ έχουν δυσάρεστες επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου. Πράγματι τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό η είσοδος στα νοσοκομεία της Κρήτης ασθενών με αναπνευστικά και καρδιολογικά προβλήματα εξαιτίας της μεγάλης διάρκειας της παραμονής της σκόνης από τη Σαχάρα. Για τον ίδιο λόγο στα νοσοκομεία στην Αθήνα διαπιστώνεται η εισαγωγή σε μεγάλο βαθμό παιδιών με άσθμα και αρρυθμίες. Η σκόνη από τη Σαχάρα «φορτωμένη» τα τελευταία χρόνια με βαριά μέταλλα πέρα από τη δυσφορία και τα αναπνευστικά και καρδιολογικά προβλήματα στα παιδιά μπορεί να προκαλέσει αλλεργίες, δερματίτιδες και καρκίνο. Η έκθεση της εγκύου γυναίκας στην αφρικάνικη σκόνη μπορεί να επιφέρει δύσπνοια, κόπωση και πρόωρο τοκετό.
Το 2016 σε διάστημα δύο μηνών η αφρικάνικη σκόνη γεμάτη από επικίνδυνα ΑΣ «σκέπασε» στην κυριολεξία 4-5 φορές τον Αττικό ουρανό. Οι συγκεντρώσεις των ΡΜ 10 ξεπέρασαν το ανώτατο όριο των 50 μg/m3. Πράγματι μετρήθηκαν στον Πειραιά 81, στο Κέντρο της Αθήνας 75, στη Νέα Σμύρνη 6 και στα Λιόσια και Περιστέρι 62 μg/m3 . Μάλιστα το Μάρτιο του 2016 οι τιμές των ΡΜ 10 ήταν 280-290 μg/m3 δηλαδή 5 με 6 φορές πάνω από το ανώτατο επιτρεπτό όριο.
Εξαιτίας της αφρικάνικης σκόνης το 2018 παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των συνολικών ημερήσιων εισαγωγών στα νοσοκομεία κατά 47% και των επισκέψεων και στη συνέχεια παραμονής στα νοσηλευτικά ιδρύματα κατά 41%. Τα ποσοστά αυτά δεν παρουσίαζαν στατιστικά σημαντική διαφορά σε σχέση με το φύλο. Το νόσημα που οδήγησε τα άτομα στα επείγοντα περιστατικά στα νοσοκομεία ήταν το αναπνευστικό και ιδιαίτερα η παρόξυνση άσθματος και χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας και οι λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος . Δεν είναι σπάνια και η αλλεργική επιπεφυκίτιδα εξαιτίας της αφρικάνικης σκόνης.
Αξίζει να αναφερθεί κανείς πολύ συνοπτικά στην επίδραση μερικών βαριών μετάλλων στον άνθρωπο. Ο Μόλυβδος προσβάλλει το κεντρικό και περιφερικό νευρικό σύστημα. Προκαλεί διάχυτη διάμεση ίνωση, νεφρική ανεπάρκεια, δηλητηρίαση του γαστρεντερικού συστήματος, αρθραλγίες, τοξικότητα στο αναπαραγωγικό σύστημα στα πειραματόζωα και καρκίνο . Το Αρσενικό είναι σε ορισμένες ενώσεις πολύ τοξικό , μειώνει το ρυθμό της οξειδοαναγωγής , παρακωλύει της εναλλαγές αερίων στο αίμα και στους ιστούς , παραλύει τις λείες μυϊκές ίνες και υποκαθιστά για πολλά χρόνια το Φωσφόρο (P) των οστών. Είναι γνωστή η μόνιμη απόσυρση του φυτοπροστατευτικού προϊόντος αρσενικώδες νάτριο λόγω της οξείας τοξικότητας. Ο Ψευδάργυρος σε μερικές ενώσεις του είναι καρκινογόνος. Το Χρώμιο και ιδιαίτερα το εξασθενές είναι πολύ τοξικό και καρκινογόνο. Το Βανάδιο σε περίπτωση εισπνοής υψηλών συγκεντρώσεων της ένωσης του πεντοξειδίου του Βαναδίου μπορεί να προκαλέσει ερεθισμό της αναπνευστικής οδού. Στα πειραματόζωα, η κατάποση Βαναδίου μειώνει τη σύνθεση ερυθρών αιμοσφαιρίων και αυξάνει την αρτηριακή πίεση. Προκαλεί σοβαρή οφθαλμική βλάβη. Θεωρείται ύποπτο για πρόκληση γενετικών ελαττωμάτων και βλάβης στο έμβρυο. Το Νικέλιο γίνεται αλλεργιογόνο μόνο με τη μορφή των ελεύθερων ιόντων νικελίου. Τότε δρα ως απτίνη. Δηλαδή συνδέεται με μια από τις πρωτεΐνες του δέρματος τη δομή της οποίας τροποποιεί ελάχιστα . Η τροποποίηση αυτή είναι ικανή να προκαλέσει την αναγνώριση της παραλλαγμένης πρωτεΐνης από τα αμυντικά κύτταρα του οργανισμού και την κινητοποίηση μηχανισμών εξουδετέρωσής της. Αυτή η διαδικασία εξουδετέρωσης, είναι ορατή στην επιφάνεια του δέρματος ως δερματίτιδα από νικέλιο. Είναι γνωστή ως αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής. Οξεία έκθεση σε υψηλά επίπεδα νικελίου δια της εισπνοής μπορεί να προκαλέσει σοβαρή βλάβη στους πνεύμονες και τα νεφρά. Η υπερβολική έκθεση στο Τιτάνιο και ιδιαίτερα στο διοξείδίο του τιτανίου με την εισπνοή σκόνης μπορεί να προκαλέσει αλλοιώσεις στους πνεύμονες.
Η κλιματική αλλαγή με τις δυσάρεστες επιπτώσεις στη γεωργία είναι εδώ και πολλά χρόνια παρούσα και στην Κρήτη, παρόλο που πολλοί «τραμπιστές» παραμένουν ακόμα «άπιστοι θωμάδες». Το κακό όμως είναι πως πολύ συχνά ο ερχομός της συνοδεύεται από το «τέκνο» της την ερημοποίηση την υπεύθυνη για την αύξηση της έκτασης της Σαχάρας στα τελευταία 100 χρόνια κατά 10%, και την πρόκληση συχνών και μεγάλης διάρκειας και έντασης «καταιγίδων» σαχαρικής σκόνης, των γνωστών νοτιάδων. Κάθε χρόνο 120 εκατομμύρια στρέμματα από άγονες και μικρής βλάστησης περιοχές ερημοποιούνται. Φέτος για παράδειγμα η αφρικάνικη σκόνη «επισκέφτηκε» τη μεγαλόνησο μέσα σε δυο περίπου μήνες 3-4 φορές και για πολλές μέρες. Η επικάθηση της σκόνης αυτής στη φυλλική επιφάνεια των καλλιεργειών και των δασών εμποδίζει τη διαπνοή, την αναπνοή και τη φωτοσύθεση με αποτέλεσμα να μειώνεται η παραγωγή τους και να μεγαλώνει η ευαισθησία τους στους εχθρούς και στις ασθένειες. Πολλές φορές καθιστά τη γύρη «άχρηστη» για τη γονιμοποίηση των ανθέων με τη μαγματοποίηση. Ακόμα η μεταφερόμενη σκόνη μπορεί να επικαθήσει στα άνθη των φυτών και να παρεμποδίσει τη γονιμοποίησή τους. Η υψηλή για την εποχή θερμοκρασία ευνοεί την εξαντλητική για τα φυτά «πρωτοανθία» με συνέπεια τη μερική «μετάνθιση» που απολήγει στην μείωση της αναμενόμενης παραγωγής. Κλασσικό παράδειγμα η «Τσουνάτη» ελιά στην παραλιακή ζώνη της Νότιας Κρήτης που για τρία χρόνια τώρα δεν «λέει» να δώσει κάποια «βεδέμα προκοπής». Τα βαριά μέταλλα ακόμα και τα ραδιενεργά στοιχεία που μεταφέρει η σκόνη της Σαχάρας περνούν με τη διατροφή στην ήμερη και άγρια πανίδα με όλες τις γνωστές επιπτώσεις στην υγεία τους. Βρέθηκε σε δείγματα αφρικάνικης σκόνης από μονάδες εκτροφής ζώων η παρουσία βακτηρίων του γένους Salmonella και μυκήτων των γενών Aspergillus και Cladosporium, που θεωρούνται υπεύθυνα για ασθένειες σε πουλιά, χοίρους και βοοειδή. Έπειτα η ατμόσφαιρα είναι ένα φυσικό εργαστήρι που κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει ποιες άλλες ουσίες και συσσωματώματα μπορεί να δημιουργήσει από τα μεταφερόμενα από τις καταιγίδες σκόνης μικροσωματίδια. Πολλές από τις χώρες της βόρειας Αφρικής, από τις οποίες διέρχεται η αφρικανική σκόνη, διαθέτουν στη «φαρέτρα» της φυτοπροστασίας απαγορευμένες για την Ευρώπη εντομοκτόνες και μυκητοκτόνες δραστικές ουσίες . Ήδη διαπιστώθηκε η παρουσία των εντομοκτόνων δραστικών ουσιών endosulfan και fenthion. Ακόμα δεν είναι απίθανο να μεταφέρονται και διάφορα άλλα φυτοπαθογόνα αν δημιουργούνται στο ατμοσφαιρικό περιβάλλον της καταιγίδας σκόνης συνθήκες επιβίωσής τους. Η παρουσία Σιδήρου (Fe) στη σκόνη ευνοεί την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτού στους ωκεανούς. Βέβαια δεν λείπουν και οι έρευνες σύμφωνα με τις οποίες η αφρικάνικη σκόνη που περιέχει Φώσφορο (P) ευνοεί την ανάπτυξη τροπικών δασών σε εδάφη φτωχά στο θρεπτικό αυτό στοιχείο. Σ αυτές όμως τις περιπτώσεις πρέπει να εξετάζονται συνολικά οι επιπτώσεις από τα ΑΣ της σκόνης και όχι μονομερώς.
Επίλογος
Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως η απότοκη της κλιματικής αλλαγής ερημοποίηση είναι το βασικό περιβαλλοντικό αίτιο των σαχαρικών καταιγίδων σκόνης. Κι όσο η ερημοποίηση θα «υποτάσσει» τις ημιερημικές περιοχές τόσο συχνότερη θα είναι και η εκδήλωση του φαινόμενου της αφρικάνικης σκόνης. Τι μέλλει γενέσθαι; Η πρωτοποριακή ιδέα του Σενεγαλέζου γεωπόνου για τη δημιουργία των «Tolou Keur» (Κυκλικών κήπων ) αποτελεί ένα ενθαρρυντικό εγχείρημα περιορισμού της ερημοποίησης στη Σαχάρα. Οι κήποι αυτοί αποτελούν την τελευταία εκδοχή ενός σε εξέλιξη φιλόδοξου περιβαλλοντικού προγράμματος, γνωστού ως «Μεγάλο Πράσινο Τείχος» (Great Green Wall).
Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (United Nations Convention to Combat Desertification) είναι βασικός εταίρος της πρωτοβουλίας αυτής. Μια πρωτοβουλία που φιλοδοξεί να δημιουργήσει ένα άλλο φυσικό θαύμα το πράσινο αφρικάνικο και όχι σινικό τείχος μήκους 8000 χιλιομέτρων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση που πλήττεται πολύ συχνά από τις καταιγίδες σκόνης και άμμου της Σαχάρας θα πρέπει να σταθεί πολύτιμος αρωγός στην προσπάθεια αυτή.
