Αξιόλογο χωριό στην επαρχία Κυδωνίας του νομού Χανίων. Είναι κτισμένο επάνω στο επαρχιακό δρόμο από Χανιά για τον Ομαλό και την Σούγια και απέχει 9 χλμ. ΝΔ από την Χανιώτικη πρωτεύουσα.
Η Αγιά ανήκει στο δήμο Χανίων και σύμφωνα με την απογραφή του 2001 έχει 353 κατοίκους. Εσπεριδοειδή, λάδι και κηπευτικά παράγονται σε τούτη τη χανιώτικη γωνιά.
Ο Στ. Σπανάκης λέει ότι η ονομασία του χωριού φαίνεται να προέρχεται από την αραβική λέξη “άϊα” που σημαίνει νερό. Διότι πράγματι στην περιοχή της Αγιάς υπάρχουν πολλές και πλούσιες πηγές. Υπάρχει μια τεχνητή λίμνη, που τα νερά της τροφοδοτούν το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στα Χανιά. Από τις πηγές της Αγιάς υδρεύονται τα Χανιά. Με τα άφθονα νερά της Αγιάς έγινε το μεγάλο αρδευτικό έργο στο χωριό Βαρύπετρο 94 χλμ. ανατολικά) που αρδεύονται περί τα 8.000 στρέμματα.
Στο χωριό, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ναός της Παναγίας,κτισμένος στα ερείπια αρχαιοτέρου ναού που είχε καταστραφεί.
Στην Αγιά, κάθε χρόνο στις 6 Δεκεμβρίου, εορτή του Αγίου Νικολάου γίνεται ωραίο πανηγύρι.
Ιστορικά: Στη Β’ Βυζαντινή περίοδο, η Επισκοπή Κυδωνίας μεταφέρθηκε στην Αγιά και στην Ενετοκρατία, λεγόταν Επισκοπή Αγιάς. Έτσι το χωριό αναφέρεται στις απογραφές των Ενετών. Και το 1834 είχε 8 χριστιανικές οικογένειες και 4 Οθωμανικές. Στην απογραφή του 1881ανήκε στο δήμο Αλικιανού με 63 χριστιανούς και 28 μουσουλμάνους κατοίκους.
Οι κάτοικοι της Αγιάς έδωσαν πολλές μάχες εναντίον των Τούρκων, όπως το 1897 στην τοποθεσία “Λειβάδια”, όπου οι Έλληνες ενίκησαν κατά κράτος τους Τούρκους. Σ’ αυτή τη μάχη, έπεσαν οι Ανθυπολοχαγοί του Ελληνικού Στρατού Δανάλης, Σαράτσογλου και Τριγγέτας.
Στη νεώτερη ιστορία, η Αγιά παίρνει θέση στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο όπου έγιναν σκληρές μάχες στην περιοχή της με τους Γερμανούς. Πριν από τον γερμανικό πόλεμο κτίστηκαν στην Αγιά αγροτικές φυλακές. Απ’ αυτές τις φυλακές (στη διάρκεια της κατοχής) έγινε το χωριό γνωστό σε όλη την Κρήτη, σε όλη την Ελλάδα, αλλά και έξω από τα ελληνικά σύνορα. Μέσα σε αυτό το κτήριο -στη Γερμανοκατοχή- οι Ναζί φυλάκιζαν χιλιάδες Κρητικούς λίγο πριν τους οδηγήσουν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Μέσα στα σκοτεινά κελιά αυτής της φυλακής αθώοι πατριώτες έζησαν τις πιο φρικτές ημέρες της ζωής τους. Για την φυλάκιση και εκτέλεση των αθώων παλικαριών της Κρήτης λέει το ριζίτικο τραγούδι:
Φωνές και κλάψες άκουσα προς της Αγιάς τον κάμπο.
Ίντα ‘ν’ αυτό το σύθρηνο τούτο το μοιρολόι;
Κλαίν’ οι μανάδες, τα παιδιά και τσ’ άντρες των οι χήρες
κι οι γι αδερφοί τ’ αδέρφια των και τα παιδιά τον κύρη.
Βρύσες τα δάκρυα τρέχουνε και κολυμπούνστο χώμα,
κι απού την τόση λύπηση και τον καημό τον τόσο
τα δέντρα γέρνουν τα κλαδιά, μαραίνονται τα χόρτα.
“Ανάθεμά σας Γερμανοί, κι εκάψετε την Κρήτη”.
Σήμερα, στην Αγιά, έχει στηθεί μνημείο γι’ αυτούς που εκτελέστηκαν από τα χιτλερικά στρατεύματα και κάθε χρόνο στις 20 Μαΐου, στο στρατόπεδο πυροβολικού της Αγιάς γίνεται δοξολογία – επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα της γερμανικής θηριωδίας.
Βιβλιογραφία:
– Ρ. Πάσλεϋ, Ταξίδια στην Κρήτη (μετ. Δ. Γόντικα)
– Σταμ. Αποστολάκη, Ριζίτικα
– Ν. Σταυράκη, Στατιστική του πληθ. της Κρήτης
– Σ. Σπανάκη, ΚΡΗΤΗ (τ. Β’)
– Ιω. Νουχάκη, Κρητική Χωρογραφία.
