Αγιος Ανδρέας ο Κρήτης: ο ποιητής του μεγάλου κανόνα της Τεσσαρακοστής

«Ορθοδοξίας οδηγέ, ευσεβίας διδάσκαλε και σεμνότητος, της οικουμένης ο φωστήρ, Αρχιερέων θεόπνευστον εγκαλώπισμα, Ανδρέα σοφέ, ταις διδαχαίς σου πάντας εφώτισας, λύρα του πνεύματος. Πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ σωθήναι τας ψυχάς ημών». (Απολυτίκιον)
H  Πέμπτη εβδομάδα των Νηστειών είναι το τελετουργικό αποκορύφωμα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Οι ακολουθίες της είναι μακρότερες και κατανυκτικότερες. Στις συνήθεις ακολουθίες των λοιπών εβδομάδων, Απόδειπνα – Κύριε των Δυνάμεων, Χαιρετισμούς της Παναγίας, προστίθενται δύο νέες ακολουθίες. Την Τετάρτη βράδυ (Όρθρος της Πέμπτης) ο Μεγάλος Κανόνας και την Παρασκευή το βράδυ (Όρθρος του Σαββάτου) ο Ακάθιστος Ύμνος.
Ποιητής – Δημιουργός – Συνθέτης του Μεγάλου Κανόνα είναι ο Άγιος Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης, ο Κρήτης.
Γεννήθηκε το 660 μ.Χ. στη Δαμασκό από ευσεβείς γονείς (τον Γεώργιο και τη Γρηγορία). Σε ηλικία 15 χρόνων έγινε αναγνώστης του πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων. Στα Ιεροσόλυμα ο Ανδρέας διακρίθηκε για τη μόρφωση και την αρετή του μεταξύ των Αγιοταφιτών Πατέρων, γι’ αυτό και τον έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη για την έκτη Οικουμενική Σύνοδο των Μονοφυσιτών. Μετά το τέλος της Συνόδου ο Ανδρέας παρέμεινε στη Βασιλεύουσα, όπου χειροτονήθηκε Διάκονος και διορίστηκε Διευθυντής του Ορφανοτροφείου της Πόλης, «Άγιος Παύλος». Η επιμέλεια, που ανέπτυξε στο φιλανθρωπικό αυτό Ίδρυμα, τον ανέδειξε Αρχιεπίσκοπο Κρήτης το 712 μ.Χ. όπου παρέμεινε μέχρι το θάνατό του, το 740 μ.Χ. Αφοσιωμένος στα νέα του καθήκοντα αναδείχτηκε μέγας εκκλησιαστικός διοικητής, λαμπρός διδάσκαλος και ρήτορας. Χαρακτηρίζεται ως ο καλύτερος εκκλησιαστικός ρήτορας της Βυζαντινής Εποχής. Ο Άγιος Ανδρέας ο Κρήτης είναι ο συνθέτης της ποίησης των ασκητικών κανόνων. Υπήρξε ο πρώτος κανονογράφος και αυτόν ακολούθησαν άλλοι και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός.
Τον Μεγάλο Κανόνα έγραψε περί το τέλος της ζωής του. Ίσως είναι το Κύκνειο άσμα του υμνογράφου μας.
Κανόνας είναι ένα σύστημα τροπαρίων.
Όλοι οι Κανόνες έχουν εννέα ωδές. Το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής λέγεται Ειρμός. Οι συνήθεις Κανόνες δεν υπερβαίνουν στο σύνολό τους τα τριάντα τροπάρια.
Ο Μεγάλος Κανόνας είναι ο εκτενέστερος κανόνας που μας κληροδότησε η βυζαντινή υμνογραφία. Περιλαμβάνει διακόσια πενήντα (250) τροπάρια στις εννέα ωδές και έντεκα τροπάρια στους εννέα Ειρμούς. Σύνολο διακόσια εξήντα ένα (261) τροπάρια.
Σκοπός του Μεγάλου Κανόνα είναι να ξεσκεπάσει την αμαρτία και να οδηγήσει τον άνθρωπο στην μετάνοια. Είναι ένα κείμενο βαθύτατα κατανυκτικό, γεμάτο δύναμη και εικόνες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έντονα δραματικά στοιχεία, με παράλληλη χρήση παραδειγμάτων από την Αγία Γραφή.
Με μια μοναδική τέχνη η Άγιος Ανδρέας ο Κρήτης συνυφαίνει τα μεγάλα βιβλικά θέματα.
Ο Μεγάλος Κανόνας εμψυχώνει τον λαό στις θλίψεις του και προσεύχεται για τη σωτηρία του.
Ο Μεγάλος Κανόνας θεωρείται ένα από τα πλέον σημαντικά έργα της εκκλησιαστικής δημιουργίας, παρακινεί κάθε ψυχή να μιμείται τις καλές πράξεις, να αποφεύγει τις φαύλες και να καταφεύγει πάντα στο Θεό με μετάνοια.
Για να καταλάβει κάποιος σωστά τον Μεγάλο Κανόνα, πρέπει να γνωρίζει την Αγία Γραφή και να έχει την ικανότητα να μεταφέρει τα νοήματά του στη ζωή του. Θεμέλιο της Αρετής είναι η ταπείνωση.
Στον Μεγάλο Κανόνα ο ποιητής απευθύνεται συνεχώς στην ψυχή. Η συνείδησή του τον ελέγχει.
«Εγγίζει ψυχή μου το τέλος, εγγίζει και ου φροντίζεις».
Παραθέτω κατωτέρω συνοπτικά το περιεχόμενο του Μεγάλου Κανόνα κάθε ωδής.
Ωδή α΄. Μπροστά στον Χριστό «Βοηθό και σκεπαστή» του, θρηνεί και ζητά επιείκεια.
Ωδή β΄. Υψώνει τη φωνή του ως τον ουρανό, για να ακούσει ο Παράκλητος λέγοντας «την θύραν σου μη αποκλείσεις μοι, αλλ’ άνοιξον αυτήν μετανοούντι Σοι».
Ωδή γ΄. Εξαγνισμένος από τη συντριβή της προσευχής παροτρύνει την ψυχή του να γίνει Μετανάστης, ως ο Αβραάμ… και ενθυμίζει στην ψυχή του την Κλίμακα του Ιακώβου.
Ωδή δ΄. Κάνει επίκληση στο πνεύμα, συνομιλεί με την ψυχή του. «Εγγίζει ψυχή το τέλος, εγγίζει και ου φροντίζεις».
Ωδή ε΄. Εξομολογείται τις αμαρτίες του και ταπεινά και συντριμμένα δέεται κάθαρση.
Ωδή στ΄. Συγκεντρώνει τις ηθικές δυνάμεις που ξύπνησε η μετάνοια μέσα του και καλεί κάθε αμαρτωλό να πολεμήσει τα πάθη του, όπως ο Σαμψών τους αλλοφύλους.
Ωδή ζ΄. Συμπληρώνει την εξομολόγησή του. «Ημάρτωμεν, ηνωμίσαμεν, ηδικήσαμεν, ενώπιον σου» και ζητά συγγνώμη.
Ωδή η΄. Συνεχίζει να κάνει προσκλητήριο προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης, που οι περιπτώσεις τους ενθαρρύνουν για μια μακρόθυμη συγγνώμη.
Ωδή θ΄. Στην ένατη ωδή ο Ανδρέας ο Κρήτης προσπαθεί να παρουσιάσει τη γενική ηθική κατάπτωση και τα κοινά ολισθηρά αμαρτήματα και ζητάει επιείκεια.
Αυτά είναι τα θεόπνευστα νοήματα που μας άφησε ο Άγιος Ανδρέας ο Κρήτης, που, αν και δε γεννήθηκε στην Κρήτη, έχει το δικαίωμα να τον υπολογίζει στους πνευματικούς της ανθρώπους, γιατί στα χώματά της, που υπηρέτησε είκοσι οκτώ χρόνια (712 μ.Χ. – 740 μ.Χ.) σφυριλατήθηκε  η φαντασία του για να συνθέσει τον Θεόπνευστο Μεγάλο Κανόνα, τον οποίο θα ακούσομε και θα ψάλλομε για μια ακόμα φορά την Τετάρτη βράδυ της Πέμπτης εβδομάδας των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Η Τίμια Κάρα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης βρίσκεται στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και η μνήμη του εορτάζεται στις 4 Ιουλίου.