Συμπληρώνονται φέτος 34 χρόνια από τότε που έφυγε απ’ τη ζωή η Αγλαΐα Κυρμιζάκη (1904 – 1983) μια δασκάλα που σφράγισε ανεξίτηλα το πέρασμά της από τη χανιώτικη εκπαίδευση και την κοινωνία, στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα.
Με βαθιά μόρφωση και ταλέντο στη ζωγραφική, ξεχώρισε νωρίς από τις αρχές της δε-καετίας του 1920. Στα όσα έχουν γραφτεί και ειπωθεί [1] για το πολυσήμαντο έργο της θα ήθελα να προσθέσω μερικές ψηφίδες της πολυτάλαντης δασκάλας για πλευρές της τέχνης της, της κοινωνικής της δράσης και της παιδαγωγικής της αξίας και θα καταλήξω παραθέτοντας ένα κείμενό της από το περιοδικό «Παιδαγωγικές Σελίδες» των Χανίων.
1) Συμμετείχε, σε ηλικία 20 ετών, για πρώτη φορά με έργα της σε έκθεση τον Αύγουστο του 1924, όταν ο Κρητικός Φιλολογικός Σύλλογος οργάνωσε ομαδική έκθεση ζωγραφικής στην αίθουσα του Χρυσόστομου. Στην εφημερίδα «Kήρυξ» [2] καταγράφεται το ρεπορτάζ και οι εντυπώσεις από την έκθεση αυτή με τη μορφή επιστολής, κάτι που είναι συνηθισμένο τα χρόνια εκείνα:
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΙΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ – Εν Χανίοις τη 11η Αυγούστου 1924
«Επεσκέφθην την Έκθεσιν της Ζωγραφικής, την οποίαν έχει διοργανώση ο “Κρητικός Φιλολογικός Σύλλογος”, εν τη Αιθούση του “Χρυσοστόμου”. Υποδέχονται ευγενέστατα τους προσερχομένους ο Πρόεδρος κ. Γ. Σπυριδάκης και ο Αντιπρόεδρος κ. Ν. Τωμαδάκης, και εισερχόμεθα εις την μεγάλην Αίθουσαν του “Χρυσοστόμου” όπου μας παραλαμβάνει ο Διευθυντής του Τμήματος της Ζωγραφικής του Συλλόγου κ. Ερρίκος Φραντζεσκάκης, και η λοιπή Επιτροπή επί της Εκθέσεως. Περιερχόμεθα την Αίθουσαν, εις τους τοίχους της οποίας έχουν αναρτηθή υπερτεσσαράκοντα έργα ελαιογραφίας, υδατογραφίας, σκίτσο και παστέλ. Διακρίνονται τα έργα των κ.κ. Ερρ. Φραντζεσκάκη, Ι. Μαρή και Κ. Δαμιανάκη, ως και των Δεσποινίδων Κυρμιζάκη και Κοκκινάκη.
Εν μέσω της Αιθούσης, εις ημικύκλιον, είναι τοποθετημένα επί τριπόδων διάφορα έργα. “Το Χαλικουτάκι” και ο “Μπάρμπα Γιάννης” του κ. Ερρ. Φραντζεσκάκη και της Δεσποινίδος Κυρμιζάκη, διακρίνονται. Όλα τα έργα είναι εκ του φυσικού, προσωπογραφίαι, τοπογραφίαι και φαντασίαι. Μετά λεπτομερή εξήγησιν των έργων, υπό των συνοδών μας, απερχόμεθα, μετά των αυτών τύπων και με πολύ καλάς εντυπώσεις. […] Μετά τιμής, Επισκέπτης».
2) Εκτός από την ενασχόληση της με τη ζωγραφική η Κυρμιζάκη δραστηριοποιείται κοινωνικά και ιδιαίτερα με την ευαίσθητη παιδική ηλικία που μαστίζεται από τη φτώχεια και τις ασθένειες. Το 1934 με πρωταγωνιστές τους φωτισμένους δασκάλους του νομού και με την συμμετοχή πολλών Χανιωτών, επαγγελματιών, επιστημόνων, εμπόρων κ.ά. ιδρύεται Σύλλογος με την επωνυμία «Προστασία Παιδικής Ηλικίας» με έδρα τα Χανιά. Το καταστατικό του συλλόγου κατατέθηκε στο Πρωτοδικείο Χανίων και δημοσιεύτηκε στο τεύχος 4 του περιοδικού των δασκάλων «Παιδαγωγικές Σελίδες» (15 Νοεμβρίου 1934) από το οποίο πληροφορούμαστε ότι «[…] Στα ιδρυτικά μέλη αντιπροσωπεύεται και η Δ. Επιτροπή του περιοδικού από τους συναδέλφους Αγλαΐα Κυρμιζάκη και Μάνο Μασούρη». Σκοπός του συλλόγου ήταν «γενικώς η προστασία των ανήλικων παιδιών» και ειδικότερα α) να συστηματοποιήσει και επεκτείνει τα μαθητικά συσσίτια, β) να μονιμοποιήσει το θεσμό των παιδικών εξοχών, γ) να περιορίσει την αλητεία και επαιτεία των ανηλίκων, δ) να βελτιώσει την υγεία του παιδιού, ε) να βρίσκει εργασία στα παιδιά και να παρακολουθεί τα εργαζόμενα ανήλικα, στ) να προστατεύει τα ηθικώς εγκαταλελειμμένα παιδιά.
Επίσης η Κυρμιζάκη στα μέσα της δεκαετίας του 1930, ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συλλόγου Δασκάλων Χανίων, με πρόεδρο τον Αλέξανδρο Μαρή, υπερασπίζεται τα δικαιώματα των δασκάλων τα οποία την εποχή εκείνη ψαλιδίδονταν δραστικά από την κυβέρνηση του Λαϊκού κόμματος (δεξιά) με υπουργό Παιδείας τον περίφημο Τουρκοβασίλη του κόμματος των «Ελευθεροφρόνων» του Ιωάν. Μεταξά που λίγο αργότερα με τις ευλογίες του Γεωργίου Γλύξμπουργκ έγινε ο δικτάτορας της φασιστικής δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.
3) H Αγλαΐα Κυρμιζάκη με την πολύπλευρη μόρφωση και την επιστημοσύνη της, έγραφε ο Νίκος Πετρουλάκης (Κήρυξ 16-3-1983) «ήταν προπάντων Παιδαγωγός» και «[…] ως διάκονος της παιδαγωγικής επιστήμης έδινε την ψυχή της και το είναι της για την μόρφωση των μικρών μαθητών της […]». Πράγματι η Κυρμιζάκη επηρεάστηκε βαθιά από τις νέες παιδαγωγικές αρχές του Σχολείου Εργασίας που έφερε στη χώρα μας ο Εκπαιδευτικός Όμιλος με πρωτεργάτες τους Δημ. Γληνό, Αλέξ. Δελμούζο και Μαν. Τριανταφυλλίδη. Βέβαια και η ίδια, η οποία μιλούσε αρκετές ξένες γλώσσες είχε τη δυνατότητα να μελετά από το πρωτότυπο έργα ευρωπαίων παιδαγωγών τα οποία υπάρχουν στην βιβλιοθήκη της. Ακόμη από φύλλα που βρέθηκαν στο αρχείο της μαθαίνουμε ότι ήταν συνδρομήτρια στο παιδαγωγικό περιοδικό «Σχολική Εφημερίς» που εξέδιδαν οι παιδαγωγοί Μιχάλης Παπαμαύρος και Κώστας Σωτηρίου από το 1934 έως το 1936. Η πιο τρανή, όμως, απόδειξη πως η Κυρμιζάκη υποστήριζε φανατικά τις σύγχρονες ιδέες και τις μεθόδους του «Νέου Σχολείου» αποτελούν τα εξαιρετικά κείμενά της στο περιοδικό των δασκάλων των Χανίων «Παιδαγωγικές Σελίδες».
Παρακάτω θα σας παρουσιάσουμε, 82 χρόνια μετά, ένα χαρακτηριστικό τέτοιο κείμενο που καθρεφτίζει ανάγλυφα τη Δασκάλα Αγλαΐα Κυρμιζάκη, που και σήμερα είναι επίκαιρο [3]. Εκτός από μαστόρισσα των χρωμάτων αποδεικνύεται και μαστόρισσα του λόγου. H καταπληκτική και με μεγάλη ευαισθησία περιγραφή της ιστορίας των δύο κοριτσιών και των υπόλοιπων παιδιών της τάξης, η παρατηρητικότητα, οι λεπτοί χειρισμοί και οι εύστοχες παρατηρήσεις της για το απερχόμενο γερασμένο παλιό και το ρωμαλέο, ζωογόνο νέο στην παιδαγωγική επιστήμη δείχνουν μια δασκάλα που έχει αφομοιώσει τις διδαχές του νέου σχολείου που ξεκινάει από μια νέα στάση απέναντι στο παιδί, η οποία είχε διαμορφωθεί και απαιτούσε «την προσαρμογή του σχολείου στην παιδική φύση» θέτοντας το παιδί στο κέντρο της λειτουργίας του σχολείου, μια δασκάλα που σέβεται τον εαυτό της και το επάγγελμά της. *
*(Το κείμενο που ακολουθεί είναι πανομοιότυπο με το πρωτότυπο και η μόνη παρέμβαση που έγινε είναι η μεταφορά του στο μονοτονικό).
ΑΠ’ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ: Σαν τα φρούτα
Η Στάσα και η Γεωργία είναι συμμαθήτριες. Πηγαίνουν στην Τετάρτη τάξη. Η πρώτη έχει μεγάλα όνειρα. Θα γίνη καθηγήτρια αν βέβαια ο πατέρας της έχει χρήματα, προσθέτει, και αν προβιβάζεται τακτικά. Παίρνει μέρος σε κάθε γιορτή. Διαβάζει ολόκληρα βιβλία και τα διηγιέται στην τάξη, ενώ σπάνια ασχολείται με χειροτεχνικές εργασίες. Όλα φανερώνουν πως προχωρεί σταθερά προς το σκοπό της. Η Γεωργία είναι ένα αναιμικό κοριτσάκι ως δώδεκα χρόνων που το ανάστημά του είναι ίσο μ’ άλλα, δέκα μονάχα χρόνων. Σπάνια παίρνει μέρος σε συζήτηση, αλλά κεντά αδιάκοπα σχεδόν, με πολύ πιτηδειοσύνη. Δεν λέει τις σκέψεις της σαν νάχη καλά αναμετρήση το περιβάλλον της και να ξέρη από τώρα πως δε μπορεί να ξεφύγη την κοινή μοίρα της χωριατοπούλας. Η Στάσα βγαίνει πάντα σχεδόν πανψηφεί σύμβουλος της κοινότητας ενώ η άλλη εκτός από τις φορές που ψήφισε μόνη τον εαυτό της ποτέ άλλοτε δεν πήρε ούτε μια ψήφο από άλλους. Όμως κανείς δεν της δείχνει αντιπάθεια. Πιότερο αδιάφορα τη βλέπουν όλοι μέσα στην τάξη. Τις προάλλες έπαιζαν αμάδες η Στάσα με τη Γεωργία. Η δεύτερη σημάδεψε στραβά και η σουβλερή πέτρα τρύπησε το κεφάλι της πρώτης. Παραπονιάρικα έτρεξαν η πρώτη για να της παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες ενώ η φτωχειά η Γεωργία κάθισε στο θρανίο της και έκλαιγε πικρά, σιωπηρά σαν ένοχος που αναγνώριζε την ευθύνη της πράξης του. Ήρθε στιγμή που θλιβόσουν πιότερο για τον πόνο της καρδιάς παρά για τον πόνο της πληγής. Τα λίγα αγόρια της τάξης που αποτελούν αληθινή μειονότητα μπροστά στο πλήθος των κοριτσιών διαμαρτυρήθηκαν για το κακό που συνέβη.
– Ζήλεψαν εμάς, θέλουν να παίζουν τα δικά μας τα παιχνίδια ενώ δεν ξέρουν. Και ορίστε τι παθαίνουν, είπε μ’ αρκετή σοβαρότητα ένας μικρούλης που παρίστανε την ώρα εκείνη το αιώνιο άρρεν που θέλει να κυριαρχή, να προστατεύη το ετερόφυλλο. Ήταν σα να μιλούσε η φωνή του γένους που θέλει να προλαβαίνη τις συνέπειες που γεννιώνται από τη μειονεκτική θέση της γυναίκας. Έμοιαζε με τη φωνή αδέκαστου δικαστή της γυναικείας εξέλιξης. Τα δύο θύματα δεν μίλησαν. Δεν είχαν κουράγιο. Καθεμιά ήταν απορροφημένη και με τον δικό της πόνο. Μα μίλησεν η διπλανή, η συντρόφισσα του παιχνιδιού, η φίλη της Στάσας.
– Όχι, δεν ζηλέψαμε κανένα. Τα παιχνίδια έρχονται σαν τα φρούτα. Το καθένα έχει την εποχή του. Κάθε εποχή έχει τα δικά της. Δεν ξέρομε πως κάθε τόσο παίζομε κι άλλα;
Αυτά είπαν τα παιδιάτικα χείλη αυτοπαρατηρησία, ξένη παρατήρηση όποιον όρο ψυχολογικό κι αν δώσωμε σ’ αυτά δεν έχει σημασία. Το σπουδαίο, το σημαντικό είναι πως αντιπροσωπεύουν πλέρια την αλήθεια. Σήμερα τώνα αύριο τάλλο. Προχθές το τόπι χθες οι χαρταετοί. Σήμερα οι βόλοι ύστερα το ξυλίκι έπειτα οι αμάδες. Κάποτε διασταυρώνουνται πολλά μαζί άμα, το τελευταίο βρεθή σε παρακμή, ώσπου να ρθη άλλο να επικρατήση. Κανένα ίσως καθεστώς δε διαδέχεται άλλο χωρίς το τελευταίο να σηκώνη κεφάλι για ν’ απειλήση το νέο, όσο διάφορα παιχνιδικά καθεστώτα. Είναι νόμος πια άμα και ο τελευταίος λάτρης ενός παιχνιδιού το εγκαταλείψη, είναι βέβαιο πως αυτό πια ανήκει στα περασμένα, χωρίς καμμιά ελπίδα αναβίωσης στην τρέχουσα σχολική χρονιά. Το ίδιο θα γίνει και με κείνο που το διαδέχεται. Ο κόσμος θα το κηρύξη κι αυτό έκπτωτο. Να σαν τα φρούτα καθώς μας τώπεν η Ερηνούλα. Αν προσέξωμε η ίδια μεταβολή γίνεται και στις άλλες παιδιάτικες εκδηλώσεις. Πότε θέλουν όλο να ζωγραφίζουν, άλλοτε να εργάζουνται τον πηλό, πότε τους αρέσει το χαρτί και πότε το χόρτο. Πάντα κρατά το ενδιαφέρον τους τόσο, όσο να χορτάσουν κάθε υλικό. Πόσο; Δύσκολο να ορίσουμε ακριβώς, πρέπει να κρατήση κανείς λογαριασμό. Μα και στα μαθήματα το ίδιο γίνεται. Πότε τους αρέσει ν’ ασχολούνται όλο με το ένα μάθημα και ή άλλοτε πάλι όλο με το άλλο. Μια αδιάκοπη αλλαγή είναι η παιδιάτικη ζωούλα. Δεν αντέχει στην πλήξη που γεννά η παντοτινή προσήλωση σε κάτι. Την προλαβαίνει πάντα με μια μεταβολή.
Εμείς μονάχα πολλές φορές τυφλοί σ’ ότι γύρω μας γίνεται αν άνθρωποι που πάθαμε αρτηριωσκλήρωση και δεν μπορούμε να προσαρμοστούμε σ’ ότι νέο, επιμένομε στις παλιές μέθοδες στις ίδιες μέθοδες σ’ όλες τις τάξεις, σ’ όλες τις ηλικίες, σ’ όλα τα μαθήματα, σ’ όλες τις ημέρες. Μικρές βέβαια αλλαγές δεν καλύπτουν το σύνολο. Κι αμφιβάλομε και δυσπιστούμε στις νεώτερες παιδαγωγικές κατευθύνσεις. Κι ενώ ένας αιώνιος νόμος διέπει όλα τα ανθρώπινα καθεστώτα, ο νόμος της αλλαγής, της εξέλιξης πιστεύουμε το παιδαγωγικό σαν κάτι πάγιο, που δεν επιδέχεται καμμιά μεταβολή επειδή μας το εδίδαξε κάποιος που ίσως πήρε ξεχωριστή θέση στη συνείδησή μας, γιατί μας αποκάλυψε κάτι άγνωστο για μας που ως τότε που όμως δεν ήταν άλλο από τις ιδέες της εποχής που έζησε μαζί μας και που ανήκει πια στα περασμένα κοντινά ή μακρινά, ανάλογα με το χρόνο της φοίτησής μας στο διδασκαλείο. Κηρύξαμε το αναμάρτητο των ιδεών αυτών κι αποδιώχνομε συχνά τις νέες σαν κάτι το αιρετικό. Γίνηκαν είδωλα μες την ψυχή μας και φοβόμαστε το γκρέμισμά των και άμα βλέπωμε ακόμα αλλού να φέγγη η αλήθεια. Το Ερβαρτιανό σχολείο αφήκε βέβαια εποχή. Εξυπηρέτησε με τις δυνάμεις του έναν καιρό στην ανθρωπότητα και είναι γι’ αυτό άξιο σεβασμού. Μα ο σεβασμός άμα γίνη τυφλή προσήλωση δεν έχει αξία. Κι έχει κάτι το αλύγιστο το παλιό αυτό σύστημα. Καθώς προείπαμε είναι παντού το ίδιο, δεν προσαρμόζεται προς την εκάστοτε κατάσταση του παιδιού. Δεν έχει μέσα του την αλλαγή, που έτσι τρανά διακήρυξεν η μικρούλα, πως τη λαχταρά η παιδιάστικη ψυχή. Κι έτσι είναι ένα καλούπι νεκρό σ’ ένα σώμα ζωντανό. Αυτή την αλλαγή πρέπει λοιπόν να παρακολουθούμε και να εκμεταλευώμαστε αν θέλωμε η εργασία μας νάχη αποτελέσματα καλά. Τα εκάστοτε ενδιαφέροντα του παιδιού. Άμα αυτά τ’ αφήνουμε να σβύνουν ανεκμετάλλευτα είναι αδύνατο να τ’ ανάψουμε κατοπινά, άμα εμείς το θελήσωμε. Θάναι ένα αστέρι που δύει και που δε μπορούμε να το σταματήσωμε στο βασίλεμά του. Τι κι αν έτσι εργαζόμενοι γκρεμίσωμε παλιές μας πεποιθήσεις. Φτάνει που θα πετύχωμε καινούρια ζωή μες στο σχολειό. Θα ζήσωμε τότες αληθινά τους στίχους του μεγάλου μας ποιητή. [4]:
«[…] Κάνα πάπυρο κι αν εύρω,
τόνε καίω για να πετύχω
ζέστα ή φως·
τη φωτιά µου ανάφτω αξέταστα
µέσα σε όποιο ρεπεθέµελο, [5]
ή παλάτι ή µοναστήρι
ή σκολειό ή ναός.
Κι απ’ τη φλόγα κι απ’ την πύρη
γύρω µου πουλιά και δέντρα
κι ερπετά
λάµπουν, τρίζουν, σειούνται, αλλάζουνε,
κι όλη η φύση πνέµα γίνεται
και µου κρυφοψιθυρίζει
λόγια µαντικά. […]».
Αγλαΐα Κυρμιζάκη
* Ο Γιώργος Πιτσιτάκης είναι Δάσκαλος – Ιστορικός Ερευνητής
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] 1. Εν Χανίοις, ετήσια έκδοση του Δήμου Χανίων, Χανιά 2012. α) Σταμ. Αποστολάκη, Βιοεργογραφικά Αγλαΐας Κυρμιζάκη, σελ. 225-234. β) Κουνενάκη Πέγκυ, Φόρος τιμής στην Αγλαΐα Κυρμιζάκη, σελ. 235-242. 2. Ομιλία της φιλολόγου Νανάς Χαλκιαδάκη για το έργο της Αγλαΐας Κυρμιζάκη στο Λύκειο Ελληνίδων Χανίων την Δευτέρα 15 Ιουνίου 2014.
[2] Εφημερίδα «Kήρυξ», 15 Αυγούστου 1924, σελ. 1.
[3] Το κείμενο «Σαν τα φρούτα» βρίσκεται στις Παιδαγωγικές Σελίδες, τεύχος 14, 1 Μαΐου 1935, σελ. 2-3.
[4] Ο ποιητής είναι ο Κωστής Παλαμάς, στο ωραιότερο και πιο διάσημο ποίημά του «Ο δωδεκάλογος του Γύφτου», (Λόγος Ε΄, Ο θάνατος των αρχαίων). «Ο δωδεκάλογος του Γύφτου» που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1907, συμπλήρωσε ήδη 110 χρόνια.
[5] Ρεπεθέμελο: Ερείπιο από τα θεμέλια.
