Μια διαφωτιστική ματιά στην ιστορία της Κρήτης και της νεότερης Ελλάδας στα τέλη του 19ου αιώνα, παρέχουν δημοσιεύματα της γαλλικής εφημερίδας L’illustration, πολυάριθμα τεύχη της οποίας φιλοξενούνται στη βιβλιοθήκη του Μουσείου Τυπογραφίας.
Ο 19ος αιώνας, αποτελεί περίοδο επαναστατικών εξελίξεων στην ιστορία της μεγαλονήσου κι εποχή μεγάλων αλλαγών, σε όλους τους τομείς της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Στα τέλη του ίδιου αιώνα, η εξέγερση των Κρητικών απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κυριαρχούσε στον διεθνή Τύπο. Η γαλλική εφημερίδα L’illustration, αφιερώνει πολλά πρωτοσέλιδα με ανταποκρίσεις, γκραβούρες και χάρτες, για την Κρητική επανάσταση του 1897, τη σχέση της με την Τουρκία και τις Μεγάλες Δυνάμεις. Στο φύλλο της 13ης Φεβρουαρίου 1897 η εφημερίδα αναφέρει χαρακτηριστικά πως «η Ελλάδα είναι στην επικαιρότητα» και πως «ο κόσμος ζητά νέα από τα Χανιά».
Το άρθρο συνοδεύει γκραβούρα από το λιμάνι των Χανίων με φόντο τα Λευκά όρη. Διακρίνονται από την πλευρά της θάλασσας, τα Νεώρια, το κτήριο της πέμπτης μεραρχίας στο λόφο Καστέλι, ο Φάρος και το φρούριο Φιρκά.
Τυπογραφίας.
ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΧΑΝΙΑ
Μία εβδομάδα μετά, στις 20 Φεβρουαρίου 1897, κυκλοφορεί πρωτοσέλιδο της L’illustration το οποίο αναφέρεται στα γεγονότα της Κρητικής Επανάστασης με φωτογραφίες του Πρίγκηπα Γεώργιου και του Berovitch Πασά. Στο πρωτοσέλιδο απεικονίζεται επίσης τουρκικό πυροβολικό στην «ακρόπολη» των Χανίων.
Να σημειωθεί ότι οι μεγάλες δυνάμεις, μεταξύ των οποίων και η Γαλλία, είχαν στείλει στόλους στο νησί ώστε να ελέγξουν/ βοηθήσουν στην εκτόνωση της κατάστασης.
Ακολουθεί εκτενές αφιέρωμα της γαλλικής εφημερίδας με πανοραμικές εικόνες από περιοχές των Χανίων, Χαλέπα, Ενετικό λιμάνι, Σούδα, Φαράγγι Σαμαριάς Αγ. Ρουμέλη Σφακίων. Επίσης αναφορά γίνεται στον Παπαμαλέκο, τον θρυλικό οπλαρχηγό της Κρητικής Επανάστασης.
Αναλυτικότερα, το δημοσίευμα της L’illusttration που εξυμνεί την ομορφιά του Κρητικού φυσικού τοπίου, αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής: «Τα Χανιά, η πρωτεύουσα του ιστορικού νησιού, περιβάλλεται από οχυρώσεις. Επίσης όλοι οι προύχοντες ή μπέηδες και πρόξενοι, ζουν στη Χαλέπα, σε συγκρότημα σπιτιών ή επαύλεων με κήπους, στα ανατολικά της πόλης, περίπου ένα τέταρτο της ώρας με τα πόδια. Κάθε πρόξενος έχει την έδρα του στα Χανιά…
Ένας σχετικά καλός δρόμος, συνδέει τα Χανιά με τη Χαλέπα. Ένας άλλος δρόμος, στα δυτικά, οδηγεί στο χωριό του Πλατανιά».
«Τα Χανιά προσφέρουν μια γραφικότατη όψη, με τους μιναρέδες, τα λευκά σπίτια, τον φάρο και την ακρόπολη, στην κορυφή της οποίας αιωρούνται οι σημαίες των μεγάλων δυνάμεων δίπλα στην τουρκική σημαία. Πίσω, απλώνεται η πεδιάδα του Γαλατά, διάσπαρτη με ελαιώνες και υψώνονται τα λευκά όρη καλυμμένα με χιόνι για ένα διάστημα του χρόνου.
με το λιμάνι Σούδας στα τέλη του 19ου αιώνα.
Το λιμάνι είναι ρηχό, σπαρμένο με βότσαλα και βράχια κοντά στην προκυμαία: τα βαπόρια μπορούν ωστόσο να μπουν εκεί και να μεταφέρουν τα φορτία τους με ασφάλεια. Την εβδομάδα «δένουν» από 7 έως 9 ατμόπλοια ελληνικά, αυστριακά ή τουριστικά. Τα σκάφη χρησιμοποιούνται κυρίως για την αποβίβαση επιβατών και την εκφόρτωση εμπορευμάτων.
Την παραμονή των μεγάλων εορτών και των Κυριακών, όλα τα ψαροκάικα μαζεύονται και αγκυροβολούν κατά μήκος της προβλήτας του φάρου, σε ένα είδος μικρού εξωτερικού λιμανιού που υπάρχει ανάμεσα στην προβλήτα και στο παλάτι του πασά. Σε αυτό το σημείο βρίσκονται οι παλιές γλίστρες, που κάποτε χρησιμοποιούσαν οι Ενετοί για να χτίσουν και να επισκευάσουν τις γαλέρες τους. Αυτές οι γλίστρες έχουν πλέον μετατραπεί σε υπόστεγα για τον τουρκικό στρατό, σε στάβλους για το πυροβολικό».
Ο ΠΑΠΑΜΑΛΕΚΟΣ
«Στα βορειοανατολικά των Χανίων βρίσκεται το Ακρωτήρι, μια ορεινή, πετρώδης, χερσόνησος, όπου οι Τούρκοι δεν τόλμησαν ποτέ να μπουν κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων, παρά μόνο πολύ αργότερα. Είναι γεμάτο με μοναστήρια, και οι μοναχοί είναι κύριοι κάτοχοι της γης όπου εκεί απασχολούν πολυάριθμους αγρότες. Το Ακρωτήρι κατοικείται από πατριώτες που το πνεύμα της ανεξαρτησίας είναι πολύ ζωντανό. Ο Παπαμαλέκος, ένας από τους βασικούς ηγέτες της εξέγερσης του 1896, του οποίου το πορτρέτο παραθέτουμε, μπορεί να θεωρηθεί το πρότυπο του Κρητικού εξεγερμένου. Θα μπορούσε να συγκριθεί με ήρωα όπερας, αυτός ο βασιλιάς των βουνών δεν περιφρόνησε να πάει στην Αθήνα, με τα όπλα του και την υπέροχη πολεμική του φορεσιά, για να ποζάρει μπροστά στο φακό ενός φωτογράφου».
Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΒΟΥΚΟΛΙΩΝ
Στις 27 Φεβρουαρίου η γαλλική εφημερίδα L’illusttration επανέρχεται στο Κρητικό ζήτημα με νέο ολοσέλιδο δημοσίευμα το οποίο αναφέρεται μεταξύ άλλων στη Μάχη των Βουκολιών (6 Φεβρουαρίου) που θεωρείται ίσως η απαρχή των πολεμικών επιχειρήσεων του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.
Το δημοσίευμα συνοδεύεται από φωτογραφικό υλικό της εποχής, όπου απεικονίζεται ο Πλατανιάς, ομάδα Κρητικών ανταρτών και το θωρηκτό «Ύδρα» του ελληνικού πολεμικού ναυτικού που είχε καταπλεύσει στα Χανιά. Γράφει η εφημερίδα: «Ενώ οι Δυνάμεις διαπραγματεύονταν για μια ειρηνική λύση του κρητικού ζητήματος, τα γεγονότα πήραν τον δρόμο τους. Στις 21 Φεβρουαρίου, μετά από προειδοποιήσεις που δεν είχαν αποτέλεσμα, τα πλοία που αγκυροβόλησαν ανατολικά του κόλπου των Χανίων αποφάσισαν να βομβαρδίσουν τις θέσεις των ανταρτών. Δύο μέρες πριν, οι τελευταίοι, υποστηριζόμενοι από ελληνικά στρατεύματα, είχαν καταλάβει το οχυρό των Βουκολιών και ανάγκασαν την τουρκική φρουρά να υποχωρήσει. Μπροστά στην επιμονή τους στην επίθεση, σε αντίθεση με τις εντολές του αρχηγού του μικτού στόλου, ο ναύαρχος θεώρησε απαραίτητο να καταφύγει σε ακραία μέσα.
Η θέρμη των εξεγερμένων είχε ενθαρρυνθεί με την απόβαση του εκστρατευτικού σώματος του συνταγματάρχη Βάσου, που βρίσκονταν από τις 15 Φεβρουαρίου στην περιοχή του Πλατανιά, ένα χωριό που βρίσκεται δυτικά της πρωτεύουσας, και το οποίο κάηκε το 1896. Η φωτιά είναι ένα από τις μοιραίες συνέπειες αυτών των εξεγέρσεων που γίνονται συχνά. Στις 5 Φεβρουαρίου Μουσουλμάνοι πυρπόλησαν την κεντρική συνοικία των Χανίων».
Ο ΣΤΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ
Στις 6 Μαρτίου 1897 η L’illusttration επανέρχεται με ανταπόκριση από τα Χανιά όπου σε δισέλιδο δημοσιεύεται εντυπωσιακή λιθογραφία του στόλου των μεγάλων δυνάμενων στα ανοικτά των Χανίων. Στην φωτογραφία διακρίνονται 25 πλοία των μεγάλων δυνάμεων : 2 πολεμικά πλοία της Γαλλίας, 6 της Ιταλίας με διοικητή τον ναύαρχο Κανεβάρο, 4 πλοία της Ρωσίας, 11 της Αγγλίας, 1 της Αυστρίας και το θωρηκτό «Ύδρα» της Ελλάδας.
Η ΠΥΡΠΟΛΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ
Οι συγκρούσεις μεταξύ Χριστιανών και Οθωμανών στα Χανιά, ήταν σφοδρές και σχεδόν καθημερινές. Στο φύλλο της 13ης Μαρτίου 1897 η γαλλική εφημερίδα L’illusttration δημοσιεύει νέο άρθρο με μια φωτογραφία από δρόμο των Χανίων όπου απεικονίζονται ερείπια. Γράφει σχετικά: «Παρά την παρουσία των διμοιριών στα Χανιά και την επιτήρηση των ναυτικών που αποβιβάστηκαν από τα πλοία των δυνάμεων, η πόλη δεν γλίτωσε: δύο φορές, φανατικοί μουσουλμάνοι πυρπόλησαν τη χριστιανική συνοικία, που είναι πλέον εντελώς έρημη. Τα σπίτια δεν είναι παρά ερείπια και στο έδαφος υπάρχουν συντρίμμια κάθε είδους».
Μια λεπτομερή περιγραφή της καταστροφής της Χριστιανικής συνοικίας των Χανίων το 1897, δίνει μέσα από τις σελίδες της η ιταλική εφημερίδα “Gli Avvenimenti d’Oriente”. Σχετικό σλάϊντ στο Μουσείο Τυπογραφίας που παραχωρήθηκε από τον συλλέκτη Γιάννη Ηλιάκη.
Με τίτλο «Η φωτιά στα Χανιά – η διάσωση από ιταλικό πλοίο» ο ανταποκριτής της εφημερίδας περιγράφει τα δραματικά γεγονότα που συνέβησαν ως εξής: «Στις 11 Φεβρουαρίου όλα τα χωριά γύρω από τα Χανιά και μέρος της πόλης ήταν καμένα. Έγιναν όλα μια φλόγα από τις πυρκαγιές που έβαλαν οι Τούρκοι. Μόνο όσοι έχουν δει μια από αυτές τις πόλεις όπως τα Χανιά, με τα μεγάλα ξύλινα μπαλκόνια που ξεπρόβαλλαν πάνω από τα στενά σοκάκια και τα μικρά μαγαζιά γεμάτα εμπορεύματα, μπορούν να φανταστούν τι τρόμο προκάλεσε αυτή η φωτιά στους χριστιανούς των Χανίων.
Στα Χανιά οι εμπρησμοί ακολούθησαν τις σφαγές. Η πλατεία των Χανίων ήταν το επίκεντρο των σφαγών. Τα επεισόδια δεν θα μπορούσαν να είναι πιο φρικιαστικά. Αποφεύγουμε να τα περιγράψουμε. Καθώς τα όπλα και το αίμα δεν έφταναν, οι Τούρκοι κατέφυγαν στη φωτιά, εξ ου και οι φωτιές των σπιτιών που έβαλαν, προκαλώντας ουρλιαχτά οργής και κλάμα σε πολλές φτωχές γυναίκες». Στη συνέχεια η εφημερίδα αναφέρεται στην παρέμβαση του ιταλικού πλοίου «Αίτνα» που με εντολή του διοικητή του, προχώρησε στη διάσωση πολλών Χανιωτών από τις φλόγες και τις σφαγές: «Ιταλοί ναύτες αποβιβάστηκαν γρήγορα και έσωσαν, οδηγώντας στο πλοίο πάνω από επτακόσιους Χανιώτες οι οποίοι, τρομαγμένοι, είχαν ορμήσει ουρλιάζοντας προς το λιμάνι αναζητώντας μια διαφυγή». Ο Ιταλός ανταποκριτής, ο οποίος- όπως αναφέρει- μαζί με την οικογένεια του σώθηκε από τη μουσουλμανική αγριότητα, επισημαίνει πως μόνο οι Ιταλοί επέδειξαν θάρρος και φιλανθρωπία προς τους Χανιώτες εκείνες τις στιγμές, καταλογίζοντας απαξίωση στους Άγγλους που ήταν παρόντες και «έκαναν μόνο αυστηρά αυτό που τους αναλογούσε».
Ο ΚΑΝΕΒΑΡΟ
Σε άλλο δημοσίευμα της η ιταλική εφημερίδα “Gli Avvenimenti d’Oriente” αναφέρεται στον Ιταλό Διοικητή Ναπολέοντα Κανεβάρο ( το όνομα του φέρει δρόμος στην παλιά πόλη των Χανίων). Ο Κανεβάρο διοικούσε την ιταλική μοίρα στα ανοικτά των Χανίων και ήταν επίσης πρόεδρος του Συμβουλίου των Ευρωπαίων Ναυάρχων που είχαν τους στόλους τους στα Χανιά. Η εφημερίδα δημοσιεύει το πορτρέτο του μαζί με έναν χάρτη της Κρήτης.
Ο ΜΑΡΚΟΣ ΡΕΝΙΕΡΗΣ
της L’illustration, από τη βιβλιοθήκη του Μουσείου Τυπογραφίας.
Στο φύλλο της 13ης Μαρτίου 1897 η γαλλική εφημερίδα L’illusttration παρουσιάζει επίσης εξέχουσες προσωπικότητες της Κρήτης, όπως ο Μάρκος Ρενιέρης, με καταγωγή από τα Παλαιά Ρούματα, ο οποίος εκείνη την περίοδο διατελούσε πρόεδρος της «Κεντρικής υπέρ των Κρητών Επιτροπής» των Αθηνών και διενεργούσε οικονομικούς εράνους παρέχοντας σημαντική βοήθεια στις Κρητικές επαναστάσεις. Γράφει η εφημερίδα: «Οι συγκυρίες επέστησαν την προσοχή στον πρόεδρο της Κρητικής επιτροπής στην Αθήνα κ. Μάρκο Ρενιέρη, γνωστό στους δυτικούς μελετητές λόγω των φιλοσοφικών και ιστορικών του σπουδών. Ο κ. Ρενιέρης, στα 80 του, είδε την χώρα του να περνά μια σειρά από δοκιμασίες. Υπήρξε ένας από τους πιο δραστήριους και φωτισμένους συνεργάτες του βασιλιά Όθωνα, ο οποίος πρώτα του ανέθεσε την οργάνωση της Δικαιοσύνης στην Ελλάδα και στη συνέχεια τον έστειλε το 1860 ως πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, διορίστηκε γενικός διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, θέση την οποία εγκατέλειψε πρόσφατα. Είναι ένθερμος πατριώτης. Επί μισό αιώνα προεδρεύει της Κρητικής Επιτροπής Αθηνών. Το φιλόξενο σπίτι του προέδρου είναι το σημείο συνάντησης των άπορων προσφύγων. Οι πολλοί προστατευόμενοι του πραγματικά τρέφουν αισθήματα λατρείας γι αυτόν, αποκαλώντας τον «πατέρα». Ο Βασιλιάς Γεώργιος ως δείγμα της υψηλής εκτίμησης του, απένειμε στον κ. Ρενιέρη το μετάλλιο του Τάγματος του Σωτήρος».
Το Γαλλικό αποτύπωμα στα Χανιά
Υπενθυμίζεται πως στο διάστημα που μεσολάβησε έως την άφιξη του πρίγκηπα Γεωργίου, το Δεκέμβριο του 1898, η Κρήτη διοικείτο από τους διοικητές των διεθνών στρατευμάτων. Οι Ιταλοί διοικούσαν τα Χανιά και τα Σφακιά, οι Άγγλοι το νομό Ηρακλείου, οι Ρώσοι το νομό Ρεθύμνου, οι Γάλλοι το νομό Λασιθίου.
Στα έργα των Μεγάλων δυνάμεων και συγκεκριμένα των Γαλλικών στρατευμάτων, σε Χανιά και Σπιναλόγκα, αναφέρεται η γαλλική εφημερίδα L’ illustration, στο φύλλο της 17ης Φεβρουαρίου 1900. Η εφημερίδα κάνει λόγο για «έργα προόδου και πολιτισμού».
Το αποτύπωμα της γαλλικής δραστηριότητας σύμφωνα με την εφημερίδα, συνοψίζεται «στο έργο ανοικοδόμησης των δύο δρόμων που συνδέουν την πόλη των Χανίων με το λιμάνι της Σούδας και τη συνοικία Χαλέπα. Επίσης ο Γαλλικός στρατός επιφορτίστηκε τις εργασίες κατεδάφισης της παλιάς βενετσιάνικης πύλης των Χανίων καθώς για του Κρητικούς « θεωρούνταν το έμβλημα της απεχθούς κυριαρχίας και στο αέτωμα της ήταν χαραγμένη αλαζονική επιγραφή». Ακόμη αναφέρεται ότι Γάλλοι στρατιώτες έφτιαξαν το έργο της προκυμαίας πάνω στην είσοδο του λιμανιού « η οποία εκτείνεται σε ολόκληρη τη δυτική πρόσοψη των οχυρώσεων». Παρόμοια εργασία είχε γίνει από τους Γάλλους και στην Σπιναλόγκα.
Βενετσιάνικα κτήρια στα Χανιά του 19ου αιώνα
Από την ιταλική εφημερίδα “Gli Avvenimenti d’Oriente”, (σχετικό σλάϊντ στο Μουσείο Τυπογραφίας που παραχωρήθηκε από τον συλλέκτη Γιάννη Ηλιάκη)
Ο ανταποκριτής της ιταλικής εφημερίδας “Gli Avvenimenti d’Oriente”, (σχετικό σλάϊντ στο Μουσείο Τυπογραφίας που παραχωρήθηκε από τον συλλέκτη Γιάννη Ηλιάκη), περιγράφει ακόμη το ταξίδι από το ένα άκρο του νησιού έως το άλλο, κάνοντας ιδιαίτερα αναφορά σε βενετσιάνικα κτήρια που υπήρχαν το 1897 στην Κρήτη, τα οποία όπως γράφει, ήταν πολυάριθμα. Ως παραδείγματα βενετσιάνικων κτιρίων που θύμιζαν την ιταλική εποχή στο νησί, δημοσιεύει δύο φωτογραφίες από ενετικές πόρτες σε Χανιά και Ηράκλειο, για τις οποίες αναφέρει τα εξής: «η πόρτα μιας βενετσιάνικης εκκλησίας στα Χανιά θυμίζει τη διάσημη Porta della Carta στη Βενετία. Η πόρτα αυτή δείχνει πώς το συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό ύφος παρέμεινε στην Κρήτη μέχρι τον 17ο αιώνα περίπου». Σύμφωνα με τον επίτιμο έφορο Αρχαιοτήτων Μιχάλη Ανδριανάκη πρόκειται για υστερογοτθικό θύρωμα βενετσιάνικης εκκλησίας που υπήρχε στο λόφο Καστέλι. Δίπλα της μια κόγχη με ανάλογο διάκοσμο, που φιλοξενούσε μάλλον το άγαλμα του επώνυμου αγίου, επιβεβαιώνοντας την αρχική χρήση του κτηρίου. Μπροστά από το θύρωμα ένα τυπικό μανιεριστικό φουρούσι του τέλους της Βενετοκρατίας. Πιθανόν επρόκειτο για ιδιωτικό παρεκκλήσι, ενσωματωμένο σε κάποιο μεγαλοπρεπές μέγαρο Βενετού ευγενούς. Το κτήριο βρισκόταν πιθανότατα στην οδό Ψαρομηλίγγων και καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς του 1941, σύμφωνα με τον ερευνητή, Μανώλη Μανούσακα.
Επίσης η ιταλική εφημερίδα “Gli Avvenimenti d’Oriente”, δημοσιεύει την πόρτα από το palazzo dell’ Armeria ( κτήριο της οπλοθήκης δίπλα στην “Loggia”) στο Ηράκλειο, «ένα έργο που σίγουρα εκτελέστηκε υπό την επίβλεψη του Ιταλού αρχιτέκτονα Palladio, εάν δεν σχεδιάστηκε από αυτόν» όπως αναφέρει χαρακτηριστικά. Κοντά στη Ζάκρο και συγκεκριμένα στο Βάι, ο ιταλός ανταποκριτής γράφει και φωτογραφίζει μια φιλόξενη οικογένεια Σφακιανών περιγράφοντας το αγροτικό σπίτι εκείνης της εποχής με ιδιαίτερη αναφορά στο κρητικό εργόχειρο και στις χειροποίητες κουβέρτες ‘‘πατανίες’’.
