» ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ “ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ” ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ
Ελαιοτριβεία, νερόμυλοι, ανεμόμυλοι, μικρές και μεγάλες φάμπρικες, στεγασμένα πατητήρια… αγροτοβιομηχανικά κτήρια που συνδέθηκαν με τη ζωή των ανθρώπων της Κρήτης μέχρι και την περίοδο του μεσοπολέμου.
Τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα και σε κακή κατάσταση, σε παλιούς οικισμούς και φαράγγια, άλλα μετασκευασμένα για να καλύψουν τις σύγχρονες ανάγκες.
Περισσότερα από 365 τέτοια κτήρια σε όλο το νησί, πολλά εκ των οποίων στα Χανιά κατέγραψε το “Εργαστήριο Τεκμηρίωσης και Αποκατάστασης Μνημείων” της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου Κρήτης στα πλαίσια μελέτης που ανατέθηκε από την “Πλοηγός, Εκπαιδευτική – Ανάπτυξη” με χρηματοδότηση της Περιφέρειας Κρήτης.
Οι ομάδες των ερευνητών αξιοποιώντας την υπάρχουσα βιβλιογραφία αλλά και σε συνεργασία με τους τοπικούς συμβούλους του κάθε χωριού βρέθηκαν σχεδόν σε κάθε γωνιά του νησιού κάνοντας μια εξαιρετική καταγραφή, πρώτη αποτύπωση, φωτογράφιση των αγροτοβιομηχανικών μνημείων. Για 4-5 εξ αυτών σε κάθε νομό προτείνεται η ανακατασκευή και αξιοποίηση τους, ενώ στο μέλλον σε μια βάση δεδομένων που πιθανόν να είναι ανοικτή στο κοινό ο πλούτος αυτός θα είναι στη διάθεση του καθενός.
Υπάρχουν και εκείνα που ο τρόπος αξιοποίησης του είναι υποδειγματικός όπως το “Ελαιουργείο- Εργοστάσιο Τέχνης” στο Δρομόνερο και το Μουσείο Ελιάς και Λαδιού στον Βατόλακκο, του Δήμου Πλατανιά και τα δύο.
«Η έρευνα» αναφέρεται στα συμπεράσματα της μελέτης «μέσα από το προγραμματικό πλαίσιο δράσεων που εισάγει (ανάδειξη, αναβίωση, επανάχρηση) δημιουργεί καταλόγους και προτείνει την επέμβαση στα κτίσματα αυτά, με σκοπό την φιλοξενία χρήσεων γύρω από την παραγωγή διατροφικών ειδών μικρής κλίμακας. Σταχυολογώντας, μετά από την λεπτομερή καταγραφή και τεκμηρίωση των αγροτοβιομηχανικών κελυφών, εκείνα που βρίσκονται σε μέτρια ή καλή κατάσταση διατήρησης και η κλίμακά τους είναι μεσαία ή μεγάλη, ενώ διατηρούν και τον παραδοσιακό εξοπλισμό τους, κρίνονται ως τα ικανότερα να αποτελέσουν χώροι παραγωγικών διαδικασιών. Τα κτίσματα, τα οποία δεν διασώζουν τον αρχικό τεχνολογικό εξοπλισμό, αλλά παρόλα αυτά διατηρούν την αυθεντικότητά τους, μπορούν να φιλοξενήσουν χρήσης μεταποίησης, προβολής ή προώθησης. Με αυτόν τον τρόπο, μια μικρή φάμπρικα στο μέσον ενός οικισμού μπορεί να αποτελέσει σημείο πώλησης οικοτεχνικών προϊόντων και προβολής των εφαρμοζόμενων παραδοσιακών τεχνικών ή να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε κτίσμα παραγωγικής χρήσης, ως συσκευαστήριο των παραγόμενων προϊόντων. Περιπτώσεις κελυφών που έχουν χάσει τη δομική τους συγκρότηση και έχουν αποδοθεί πλήρως στον περιβάλλον τους, μπορούν να συμμετάσχουν στο πλαίσιο ανάδειξης του προβιομηχανικού τοπίου μέσω δεδομένων διαδρομών, καθώς κατά τα άλλα δεν αναφέρονται άμεσα το πλαίσιο δράσης του προγράμματος, το οποίο στοχεύει σε εμφανείς στον δημόσιο χώρο επεμβάσεις, ανταποδοτικές μετά την αποκατάσταση και ει δυνατόν γειτονικές σε οικισμούς, επιλογές όλες αυτές που ιεραρχούνται και συντρέχουν στην ανάδειξη της κρητικής διατροφής».
ΔΡΑΣΕΙΣ
Το “Εργαστήριο Τεκμηρίωσης και Αποκατάστασης Μνημείων” προτείνει μια σειρά από βραχυπρόσθεσμες δράσεις:
1. Συνεργασία με τις Εφορείες Αρχαιοτήτων και την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Κρήτης του Υπ. Πολιτισμού στην οργάνωση μιας κοινής πορείας τόσο στην καταγραφή όσο και στην διάσωση της αγροτοβιομηχανικής κληρονομιάς.
2. Συνέχιση των καταγραφών στην προοπτική προσέγγισης του μέγιστου αριθμού κτηρίων.
3. Αναβάθμιση της ηλεκτρονικής αναπαράστασης των κτηρiων στον χάρτη GoogleMaps.
4. Προώθηση προγράμματος για εκτεταμένες στερεώσεις σε κτήρια ετοιμόρροπα.
Στα μαρκοπρόσθεσμα σχέδια προτείνονται:
1. Απόδοση της καταγραφής στην πληρότητά της σε βιβλίο και ηλεκτρονική ανάρτηση.
2. Προώθηση τριών τουλάχιστον πιλοτικών επεμβάσεων σε κάθε νομό της Κρήτης στο πλαίσιο της επανάχρησης και της ανάδειξης της παραδοσιακής αγροτικής παραγωγής με την διατροφή, ως μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
3. Συνεργασία μεταξύ της Περιφέρειας Κρήτης και της “Πλοηγός στην σύνταξη μελέτης πρότυπων μεθόδων επέμβασης στα προβιομηχανικά κτήρια (ομαδοποίηση υλικών στερέωσης, παραδοσιακής τεχνολογίας και μορφολογικών δεδομένων).
ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ
Στη μελέτη προτείνονται από 4-5 κτίσματα σε κάθε νομό που θεωρούνται εξαιρετικές περιπτώσεις και πληρούν όλες τις προϋποθέσεις για την άμεση επέμβαση σε αυτά. Τα κτίσματα αυτά στον νομό Χανίων είναι:
Α) Το ελαιοτριβείο Μονής Αγίου Ελευθερίου Μουρνιών αποτελεί μέρος της ομώνυμης μονής, σε κοντινή απόσταση με την πόλη των Χανίων. Πρόκειται για ένα κτίσμα μεγάλης κλίμακας, το οποίο σήμερα έχει αφεθεί σε εγκατάλειψη. Στο πλαίσιο των όλο και αυξανόμενων συζητήσεων για επανάχρηση του συνόλου, το συγκεκριμένο κέλυφος παρουσιάζει προοπτικές για ένα μεγάλης κλίμακας πωλητήριο και σημείο ενημέρωσης για την οικοτεχνική παραγωγή του νομού. Μέσα από την ανάδειξη της αρχικής του χρήσης, ο επισκέπτης θα έχει τη δυνατότητα να εισαχθεί στην πλούσια παραγωγή διατροφικών ειδών της Κρήτης και να προμηθευτεί τα προϊόντα της, σε ένα σύγχρονο χώρο με σεβασμό στην ιστορία του κελύφους του.
Β) Η φάμπρικα Φιλιππάκη βρίσκεται στις Καλάθενες της Κισσάμου και διασώζει μεγάλο μέρος του αυθεντικού της εξοπλισμού. Εντοπίζεται στο εσωτερικό του οικιστικού ιστού, καθιστώντας την εύκολα προσβάσιμη. Την περίοδο λειτουργίας της, εκτός από ελαιοτριβείο, διέθετε και αποστακτήριο, συνδυάζοντας δύο από τα περισσότερο αναγνωρίσιμα προϊόντα της κρητικής διατροφής: το ελαιόλαδο και τη ρακή. Σε αυτό το πλαίσιο, διαφαίνεται η ικανότητα επαναλειτουργίας της με την αρχική της χρήση. Μέσα από επεμβάσεις αποκατάστασης τόσο του κελύφους, όσο και του εξοπλισμού, και συμπλήρωσής της με τις απαραίτητες νέες υποδομές, μπορεί να προμηθεύσει ξανά το καταναλωτικό κοινό με ποιοτικά προϊόντα.
Γ) Το ελαιοτριβείο στην Αράδαινα βρίσκεται στο κέντρο του ερειπωμένου χωριού, σε αντίστοιχη κατάσταση. Μέσα από την αποκατάσταση του κελύφους καθίσταται δυνατή η φιλοξενία χώρου ενημέρωσης και προώθησης τόσο της κρητικής διατροφής όσο και της πλούσιας ιστορίας της Αράδαινας. Η περιοχή εντάσσεται στους προορισμούς για περιπατητικό τουρισμό και την επισκέπτονται κάθε χρόνο πλήθος περιπατητών. Ως μέρος των μονοπατιών αυτών, αποτελεί στρατηγικό σημείο, για τον καταναλωτή που επιθυμεί να μετέχει μιας προβιομηχανικής ατμόσφαιρας και να γνωρίσει την οικοτεχνία μέσα από αυτή. Ταυτόχρονα, η πιθανή αποκατάστασή του μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την επέκταση των εργασιών στον υπόλοιπο χωριό.
Δ) Ο Νερόμυλος μεταξύ Εμπρόσνερου και Βαφέ βρίσκεται επί της δυτικής όχθης του ποταμού Μπούτακα, σε εγγύτητα με τη γέφυρα “του Κουτσού́” έργο της περιόδου της Κρητικής Πολιτείας. Εδώ έρχονταν οι Σφακιανοί να αλέσουν τα σιτηρά τους από το οροπέδιο του Ασκύφου και αποτέλεσε σημαντικό σημείο ανταλλαγών στο παρελθόν. Μέσα από την αποκατάσταση του κτηρίου και του διπλού μυλαύλακα, σε όλο του το μήκος διαμορφώνεται ένα μνημειακό συνεκτικό συγκρότημα σημείο ζεύξης μεταξύ των οικισμών Εμπρόσνερος, Βαφές και Βρύσες στην ανάδειξη ενός άλλους είδους κινητικότητας των παραδοσιακών κοινοτήτων, ενημέρωσης και προώθησης τόσο των κρητικών προϊόντων όσο και της κρητικής διατροφής.
Ν. ΣΚΟΥΤΕΛΗΣ
«Πρώτο βήμα η διάσωση»
Επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας που εκτέλεσε το έργο ο καθηγητής της κ. Νίκος Σκουτέλης. «Μέχρι στιγμής έχουμε προχωρήσει σε 365 καταγραφές οι πιο πυκνές στους Δήμους Πλατανιά και Σητείας. Θεωρούμε ότι θα φτάσουμε στις 1000 για το σύνολο της Κρήτης» τονίζει χαρακτηριστικά.
Το ιδανικό για τον κ. Σκουτέλη θα ήταν η Περιφέρεια να προχωρήσει από κοινού με τους ιδιώτες ιδιοκτήτες ή τους Δήμους σε μελέτες για την αποκατάσταση και επανάχρηση των κτηρίων αυτών. Άμεσα αυτό που προέχει είναι η Περιφέρεια σε συνεργασία με την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων να οργανώσουν συνεργεία που να αναλάβουν τη στερέωση των μνημείων αυτών που είναι επισφαλή και που είναι και τα περισσότερα ώστε να μη χαθούν. Χαρακτηριστική περίπτωση ο Μύλος στο Αρκαλοχώρι. Να μελετηθούν επίσης ως προς το υλικό δόμησης και τα κονιάματα. «Οφείλουμε να διασώσουμε τους νερόμυλους και τους ανεμόμυλους. Χαρακτηριστικά κάποιοι δεν γνωρίζουν ότι στα Χανιά υπάρχουν 30 ανεμόμυλοι ή μάλλον τα ερείπια τους καλύτερα. Οι φάμπρικες του λαδιού είναι περισσότερες σε χέρια ιδιωτών και μετατρέπονται σε σπίτια ή σε αποθήκες» λέει ο καθηγητής. Η μεγάλη πλειοψηφία των κτηρίων που είναι εγκαταλελειμμένα και ερειπωμένα ανήκει σε ιδιώτες που τα έχουν εγκαταλείψει.
Ερευνητική εμπειρία
Ανάμεσα στα μέλη της ερευνητικής ομάδας ο διδακτορικός φοιτητής κ. Δημήτρης Γρηγοριάδης και ο Γιάννης Κορκίδης μέλη του “Εργαστηρίου Τεκμηρίωσης και Αποκατάστασης Μνημείων” της Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου Κρήτης.
Οι ερευνητικές ομάδες “όργωσαν” την Κρήτη για να εντοπίσουν τα αγροτοβιομηχανικά μνημεία. Όμως μας εξηγεί ο κ. Γρηγοριάδης που βρέθηκε στους Δήμους Πλατανιά και Καντάνου-Σελίνου. «Είχαμε από τη μια τη βιβλιογραφία αλλά πήραμε και τα τηλέφωνα των τοπικών συμβούλων σε κάθε κοινότητα επικοινωνήσαμε μαζί τους, τους ενημερώναμε για την καταγραφή και τους ζητούσαμε πληροφορίες για τα αγροτοβιομηχανικά κτίσματα στην περιοχή τους. Αυτοί συνέλεγαν πληροφορίες και μας ενημέρωναν για καθένα από αυτά. Στη συνέχεια πηγαίναμε στον οικισμό, μαζί με τους τοπικούς συμβούλους τις περισσότερες φορές, βρίσκαμε τα κτίσματα κάναμε φωτογράφηση και μετρήσεις».
Από τη μεριά του ο κ. Κορκίδης επισημαίνει πως «το πιο χρονοβόρο ήταν ο εντοπισμός των κτηρίων. Χρειάστηκε να κάνουμε πολλά τηλεφωνήματα στους τοπικούς συμβούλους και σε ανθρώπους σε κάθε χωριό. Είχα την ευκαιρία να καταγράψει σημαντικά μνημεία όπως το Νερόμυλο στο “Μύλο του Κερατά” που διατηρείται σε καλή κατάσταση, Νερόμυλους στις Καλάθενες και στα Μοθιανά».
Μια δυσκολία που αντιμετώπισαν οι ερευνητές ήταν η πρόσβαση στα σημεία όπου βρίσκονταν τα κτίσματα. «Θυμάμαι π.χ. Ένα δύσβατο φαράγγι στο Σέμπρωνα, όπου έπρεπε να πάμε για να καταγράψουμε ένα νερόμυλο. Αυτό από την άλλη ήταν και το γοητευτικό, ότι πήγαινες σε ένα πολύ απομακρυσμένο σημείο έβρισκες ένα κτήριο με τον παλιό εξοπλισμό ή καλύτερα μέρος μέσα στο θαυμάσιο περιβάλλον. Οι άνθρωποι στα χωριά και οι τοπικοί σύμβουλοι μας βοήθησαν μόλις τους ενημερώναμε ότι είμαστε από το Πολυτεχνείο είχαμε τη στήριξη τους» τονίζει ο κ. Γρηγοριάδης. Οι υπόλοιποι ερευνητές είναι οι: Κλήμης Ασλανίδης επίκ. καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης – Σχολή Αρχιτ. Μηχανικών και οι διδακτορικοί, μεταπτυχιακοί φοιτητές Μάνος Νικηφόρος, Γιώργος Κοκολάκης, Κωνσταντίνος Περάκης, Γιάννης Τρουλλινός, Κωνσταντίνα Μπουμπουλάκη, Αφροδίτη Λαγουδάκη, Κωνσταντίνος Σιγάλας, Βασίλης Τουρλίδας .
