Ας ανατρέξουμε σήμερα 34 χρόνια πίσω. 21 Οκτωβρίου 1981, στις 11 το πρωί, Αθήνα. Τρεις ημέρες μετά τη θριαμβευτική νίκη στις βουλευτικές εκλογές, ορκίζεται -ενώπιον του Προέδρου της Δημοκρατίας Κων/νου Καραμανλή- η πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, υπό τον 62ετή Ανδρέα Γ. Παπανδρέου.
Με το πέρας της ορκωμοσίας, συνήλθε για πρώτη φορά το νέο υπουργικό συμβούλιο. Κατά τη διάρκεια της συνεδρίασής του, ο καινούριος πρωθυπουργός, απευθυνόμενος στους υπουργούς και υφυπουργούς της κυβέρνησής του, προσπάθησε να τους αναλύσει τους στόχους της ακολουθητέας πολιτικής, προκειμένου το περιβόητο «συμβόλαιο με το λαό» να γίνει πράξη και το ΠΑΣΟΚ να φανεί συνεπές στο ραντεβού με την ιστορία.
Με την τελετή παράδοσης- ανάληψης των υπουργείων μεταξύ των «πρωτάρηδων» του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος και των αποχωρούντων της Νέας Δημοκρατίας, που τώρα περνούσε -μετά από επταετή συνεχή διακυβέρνηση επί μεταπολιτεύσεως (1974-80 με Καραμανλή, 1980-81 με Ράλλη)- στην αξιωματική αντιπολίτευση, σηματοδοτείται στις 21/10/1981 το ξεκίνημα μιας νέας εποχής. Ένα ξεκίνημα, που θα βρει το μεν ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, τη ΝΔ στην αντιπολίτευση να ταλανίζεται από εσωκομματικά ώσπου να βρει νέο αρχηγό στο πρόσωπο του Ευαγγ. Αβέρωφ, και το ΚΚΕ να ζητά ταχύτερα βήματα για την Αλλαγή, όσο θάβλεπε πως η κυβέρνηση φαίνεται να κωλυσιεργεί τις αναγκαίες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις ή να μην τηρεί ό,τι είχε προεκλογικώς εξαγγείλει.
Σύμφωνα με έκθεση της Βρετανικής πρεσβείας για το 1981, τα αίτια για το θρίαμβο του ΠΑΣΟΚ θα έπρεπε να αναζητηθούν στον άκαμπτο διαχωρισμό μεταξύ της κομμουνιστικής αριστεράς και της εθνικιστικής δεξιάς μετά τον εμφύλιο πόλεμο – «ο διαχωρισμός αυτός δεν επέτρεψε την ανάπτυξη ενός σοσιαλιστικού κινήματος» – στη δικτατορία των συνταγματαρχών – «που απέβαλε τη μούχλα και έκανε το ριζοσπαστισμό σεβαστό» – στην αστικοποίηση, στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στην ανάπτυξη των ΜΜΕ. Όλα αυτά περιόρισαν την αίγλη των παραδοσιακών ελληνικών κομμάτων. Το ΠΑΣΟΚ, υπογραμμίζει ο Βρετανός πρέσβης, εκμεταλλεύθηκε το νέο κλίμα με τη βοήθεια της ακτινοβολίας της προσωπικότητας του Ανδρέα Παπανδρέου, της ευρείας οργάνωσης του κόμματος, και μίας μορφής σοσιαλισμού με βασικά χαρακτηριστικά το λαϊκισμό και τον εθνικισμό. Ο σοσιαλισμός αυτός ήταν ελκυστικός σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών ομάδων. Όσον αφορά τη ΝΔ, η πρεσβεία εκτιμούσε ότι η αποτυχία της στις εκλογές ήταν αποτέλεσμα της έλλειψης προσωπικής αίγλης από την πλευρά του αρχηγού της, των εσωκομματικών διαφορών, της οικονομικής ύφεσης, της έκδηλης αποτυχία της κυβέρνησης Ράλλη να αναμορφώσει τις δημόσιες υπηρεσίες και να αποδεσμευθεί από τις παλαιού τύπου πελατειακές σχέσεις που χαρακτήριζαν την ελληνική πολιτική ζωή (Αρχεία Φόρεϊν Όφις: FCO9/3178, 28 Οκτωβρίου 1981).
Ο λόγος κι η αγωνία του… Ανδρέα
Πρώτα από όλα, πρέπει να ειπωθεί ότι η πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ είχε – συμπεριλαμβανομένου και του πρωθυπουργού που ανέλαβε το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης – 38 μέλη, 20 υπουργούς και 18 υφυπουργούς, 35 άντρες και 3 γυναίκες. Λίγες μέρες μετά (29/10) προστέθηκαν 2 ακόμη υφυπουργοί, άντρες. Κανένα άλλο μέλος του υπουργικού συμβουλίου, υπουργός ή υφυπουργός, εκτός από τον Ανδρέα Παπανδρέου δεν είχε διατελέσει στο παρελθόν υπουργός, δεν είχε καμία κυβερνητική πείρα.
Στον πρόλογο της ομιλίας του, στην πρώτη -λοιπόν- συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου πριν το επίσημο «δούναι – λαβείν», ο Ανδρέας Παπανδρέου τόνισε πως πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στο μεγάλο έργο της αναγέννησης και της ανόρθωσης. Η Κυβέρνηση οφείλει να ξεχάσει τον εκλογικό νικηφόρο για αυτήν και οδυνηρό για τους πολιτικούς αντιπάλους της εκλογικό αγώνα και -λειτουργώντας σαν Κυβέρνηση όλων των Ελλήνων- να επιδοθεί στο σπουδαιότατο έργο της οικοδόμησης της νέας Ελλάδας.
Εξάλλου, για το λόγο αυτό, ο λαός στήριξε την Αλλαγή, που τόσες γενιές προσδοκούσαν και προσδόκησαν. Ο λαός περιμένει -λέει ο Παπανδρέου στους νέους υπουργούς- κάτι καινούριο, όχι μόνο στα χαρτιά και τα προγράμματα, αλλά στην πράξη.
Γύρεψε ο νέος πρωθυπουργός -στις 21/10/1981- από τους υπουργούς του νάναι ειλικρινείς και με ακέραιο ήθος να πληροφορούνε το λαό, ακόμη και για την πιο «πικρή» αλήθεια. Ναι, πολλές φορές ο λαός ως το 1981 μάθαινε την «πικρή» αλήθεια, όταν επρόκειτο για οικονομικές ή κοινωνικές «θυσίες», αλλά κατόπιν… εορτής. Τη μέρα, όμως, αυτή ο Παπανδρέου έμοιαζε αποφασισμένος να διατηρήσει στενούς δεσμούς με το λαό που τον ανέδειξε, αντίθετα με τις προ και μετά τη δικτατορία των συνταγματαρχών (1967-74) δεξιές κυβερνήσεις, που είχαν αποκοπεί από τις πλατιές εκλογικές μάζες της εκτός Αττικής Ελλάδος.
Η πίστη στο λαό και την πολιτεία και η αξιοκρατία θα ήταν τα μόνα κριτήρια που θα χρησιμοποιούσε, ζητά ο Α. Παπανδρέου, η νέα κυβέρνηση για την αξιολόγηση του έργου των δημοσίων υπαλλήλων. Κι όμως οι κρίσεις ανάλογα με την πολιτική τοποθέτηση που κατηγόρησε ο πρωθυπουργός, ως το 1981, είχαν αποφέρει σε πολλούς υπαλλήλους από δυσμενείς μεταθέσεις έως απολύσεις επί Καραμανλισμού.
Χρειάζονται, έλεγε ο Παπανδρέου (21/10/81), πόροι για το «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», για κοινωνική ασφάλιση, υγεία, παιδεία, αγροτική πολιτική, μα κανείς από τους υπουργούς δεν τον άκουσε για ελαχιστοποίηση του λειτουργικών εξόδων του υπουργείου του.
Τον Οχτώβρη του 1981 ο νέος πρωθυπουργός -στην ομιλία στους υπουργούς- αναφέρει ότι θα είναι στο πλευρό τους ανά πάσα στιγμή, εφόσον το φορτίο είναι βαρύ και δεν έχουν δικαίωμα να απογοητεύσουν το λαό, που με τόσο αγώνα τους στήριξε. Συντονισμένα, πρωθυπουργός και υπουργικό συμβούλιο θα συνεργάζονται στην κατεύθυνση της εφαρμογής , της υλοποίησης του πράγματι φιλόδοξου, φιλολαϊκού προγράμματος του ΠΑΣΟΚ.
Το ΠΑΣΟΚ, που -με τα λόγια αυτά κατέληξε ο Ανδρέας Παπανδρέου το λόγο του στις 21 Οκτωβρίου του 1981 στους νέους υπουργούς και τους υφυπουργούς- έπρεπε πάντα να θυμόταν «Είμαστε κυβέρνηση όλων των Ελλήνων. Εμπρός, λοιπόν, προχωρήστε στη δουλειά έτσι ώστε να θέσουμε τα θεμέλια της νέας Ελλάδας, της Αλλαγής».
Τα εσωκομματικά της ΝΔ
Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ για τη λαϊκή ενότητα καταργεί στις 7/11/1981 όλες οι διχαστικές δημόσιες εκδηλώσεις για τον Εμφύλιο του 1946-49. Νωρίτερα, όμως, στις 23 Οκτωβρίου, δυο ημέρες μετά την ορκωμοσία του νέου υπουργικού συμβουλίου, συνέβησαν δυο σημαντικά πολιτικά γεγονότα ξεχωριστής σημασίας.
Το πρώτο αφορά την ανακοίνωση του υπουργείου Συντονισμού πως χαράζεται υπό την επίβλεψη του αρμοδίου υπουργού, κ. Λάζαρη, πενταετές αναπτυξιακό πρόγραμμα, για το οποίο δε θάχουν λόγο μόνο οι μανδαρίνοι γραφειοκράτες των υπουργείων. Αλλά θα συμμετέχουν και διάφορες κλαδικές επιτροπές ευρείας λαϊκής βάσης, που θα λειτουργούν σε νομαρχιακό επίπεδο. Τίθενται οι βάσεις για υλοποίηση του προεκλογικού συνθήματος «Αλλαγή, λαϊκή συμμετοχή» για την εθνική ανασυγκρότηση.
Το δεύτερο είναι -πιθανότατα- πιο σπουδαίο και αφορά την αντιπολίτευση. Και μάλιστα τη ΝΔ, που επωμίζεται το γεμάτο προς το πανελλήνιο ευθύνη ρόλο της αξιωματικής αντιπολίτευσης ως δεύτερο τη τάξει κόμμα μετά τις εκλογές της 18/10/81. Ο πρόεδρος του κόμματος και απερχόμενος πρωθυπουργός, Γεώργιος Ράλλης, αν και πιεζόμενος από εσωκομματικούς «βαρόνους», δηλώνει, σε συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής ομάδας του (στις 23/10, επίσης!), πως η λαϊκή ετυμηγορία είναι σεβαστή και ότι δε θα ασκηθεί στο ΠΑΣΟΚ αντιπολίτευση για την αντιπολίτευση, αλλά αντίθετα πρόκειται να γίνεται αυστηρή κριτική στα αντίθετα με το εθνικό συμφέρον κυβερνητικά μέτρα.
Ας θυμηθούμε, στο σημείο αυτό, μέσα από αφήγηση του ίδιου Γεωργίου Ράλλη, τις πρώτες του αντιδράσεις ως πρώην πρωθυπουργού και προέδρου της ΝΔ, το βράδυ της 18ης Οκτωβρίου 1981 (βλ. εφημερίδα «Το Βήμα», 14-10-2001): «Τηλεφώνησα στον πρόεδρο του ΠαΣοΚ Ανδρέα Παπανδρέου, τον ενημέρωσα για το εκλογικό αποτέλεσμα και τον συνεχάρην, ευχόμενος καλή επιτυχία για το καλό του τόπου και του λαού. Πρέπει εδώ να σημειώσω ότι ο Παπανδρέου ποτέ δεν περίμενε μια τόσο μεγάλη νίκη του ΠΑΣΟΚ. Υπογράμμισα εν συνεχεία στον νικητή αντίπαλο ότι έως την Τρίτη, μετά την Κυριακή των εκλογών, που θα υπέβαλλα την παραίτηση της κυβερνήσεώς μου, εξακολουθούσα να είμαι εγώ, φυσικά, ο πρωθυπουργός της χώρας, προσθέτοντας ότι θα με έβρισκε αντιμέτωπο κάθε απόπειρα διασαλεύσεως της τάξεως εκ μέρους οπαδών του ΠΑΣΟΚ που θα θριαμβολογούσαν για τη νίκη του κόμματός τους. Με διαβεβαίωσε ότι θα έδινε τις δέουσες οδηγίες, ώστε να μην υπάρξουν παρεκτροπές, πράγμα το οποίο και έκαμε.
Αμέσως κατόπιν πήγα στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», όπου είχαμε εγκαταστήσει και λειτουργούσε το Κέντρο Τύπου, και ανήγγειλα στους έλληνες και ξένους δημοσιογράφους το αποτέλεσμα των εκλογών, ενημερώνοντάς τους ταυτόχρονα για την τηλεφωνική επικοινωνία που είχα με τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ και για το περιεχόμενο της σχετικής συνομιλίας μας. Καταλήγοντας πρόσθεσα: «Εύχομαι να μη μετανοήσει ο ελληνικός λαός για τη σημερινή επιλογή του». Μόλις έφθασα στο σπίτι μου, τηλεφώνησα και έδωσα εντολή στους υπηρεσιακούς υπουργούς Εθνικής Άμυνας, στρατηγό Κατσαδήμα και Εσωτερικών, καθηγητή Δασκαλάκη, να παραμείνουν στα υπουργεία τους όλη τη νύχτα και να με ενημερώσουν σε περίπτωση που θα υπέπιπτε στην αντίληψή τους οποιαδήποτε ανωμαλία όσον αφορά την ασφάλεια και τη δημόσια τάξη της χώρας».
Ας επανέλθουμε στο θέμα μας. Μολονότι, λοιπόν, ο Παπανδρέου ξεκαθάρισε (3/11/81) πως δε θα βγάλει τη χώρα από το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ όπως διακήρυττε προεκλογικά και καταργώντας τη μοιχεία ως ποινικώς κολάσιμο αδίκημα προκαλούσε πανικό στην Εκκλησία και τους συντηρητικούς σεμνότυφους κύκλους (5/12), στη ΝΔ είχαν με άλλου είδους προβλήματα να ασχοληθούν.
Όταν η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ (25/11) με 175 «ναι» έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης στη βουλή κι άρχιζε επισήμως το έργο της, ο Γ. Ράλλης αποχωρούσε από την ηγεσία της ΝΔ.. Άνοιγε ο δρόμος για ένα νέο αρχηγό, που έπρεπε να αναλάβει να ξεπεράσει το «σοκ» των πρόσφατων εκλογών και να ξαναζωντανέψει το κόμμα, εν όψει των δημοτικών εκλογών του Οκτωβρίου του 1982 και των ΠΑΣΟΚικών μεταρρυθμίσεων που έπεφταν πλέον «βροχή» κάθε μέρα.
Ο λαός, και ιδιαίτερα οι δεξιοί ψηφοφόροι έβλεπαν με ανησυχία την ανυπαρξία του κόμματός τους και απορούσαν ως πότε θα έμενε «ακέφαλο». Τελικώς, στις 9/12/1981 εκλέχτηκε νέος αρχηγός -δίχως να εκλείψουν ποτέ οι ενδοκομματικές αμφισβητήσεις- με 67 ψήφους ο 71χρονος τέως αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και πρώην υπουργός Εξωτερικών κι Αμύνης, Ευάγγελος Αβέρωφ, έναντι 32 ψήφων του (νυν προέδρου της Δημοκρατίας) Κ. Στεφανόπουλου, ενώ 12 έλαβε ο άλλοτε υπουργός Γιάννης Μπούτος.
Η σύνθεση της νέας κυβέρνησης
Μια νέα εποχή ξεκινούσε το Φθινόπωρο του 1981 για τα δυο μεγάλα κόμματα της μετά το 1974 Ελληνικής πολιτικής σκηνής, ΠΑΣΟΚ και ΝΔ.
Για την ιστορία, ας καταγράψουμε σ’ αυτό το σημείο τα τελικά εθνικά αποτελέσματα των εκλογών της 18/10/1981 και τα ονόματα των πρώτων ΠΑΣΟΚικών υπουργών και υφυπουργών: ΠΑΣΟΚ 48,06%, ΝΔ 35,94%, ΚΚΕ 10,86%, λοιποί 5,14%, πρωθυπουργός και υπουργός Εθν. Άμυνας: Ανδρέας Παπανδρέου, υφυπουργοί Εθν. Άμυνας: Α. Δροσογιάννης, Γ. Πέτσος/ υπουργός Εσωτερικών: Γιώργος Γεννηματάς, υφυπουργός: Στάθης Παναγούλης (από 29/10)/ υπουργός Προεδρίας: Μένιος Κουτσόγιωργας, υφυπουργός Τύπου: Δημ. Μαρούδας, Αθλητισμού: Γ. Κατσιφάρας/ υπουργός Εξωτερικών: Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, υφυπουργοί: Κ. Παπούλιας, Ασ. Φωτήλας/ υπουργός Συντονισμού: Απ. Λάζαρης, υπουργός αναπλ. : Ιω. Ποττάκης, υφυπουργός: Γρ. Βάρφης (από 29/10)/ υπουργός Οικονομικών: Εμμ. Δρεττάκης, υφυπουργοί: Δ. Τσοβόλας, Δ. Δημοσθενόπουλος/ υπουργός Βιομηχανίας: Αναστ. Πεπονής, υφυπουργός: Δ. Πιτσιώρης/ υπουργός Εμπορίου: Ν. Ακριτίδης, υφυπουργός: Γ. Παπασπύρου/ υπουργός Περιβάλλοντος: Αντώνης Τρίτσης/ υπουργός Δημ. Έργων: Άκης Τσοχατζόπουλος/ υπουργός Παιδείας: Λευτ. Βερυβάκης, υφυπουργοί: Π. Μώραλης, Γ. Λιάνης/ υπουργός Γεωργίας:Κώστας Σημίτης, υφυπουργοί: Κ. Αλεξιάδης, Γ. Μωραΐτης/ υπουργός Εργασίας: Αποστ. Κακλαμάνης / υπουργός Κοινων. Υπηρεσιών: Παρ. Αυγερινός, υφυπουργοί: Ρ. Κακλαμανάκη, Μ. Κυπριωτάκη/ υπουργός Δικαιοσύνης: Ευστ. Αλεξανδρής/ υπουργός Πολιτισμού: Μελίνα Μερκούρη/ υπουργός Εμπ. Ναυτιλίας: Στάθης Γιώτας/ υπουργός Δημ. Τάξης: Γ. Σκουλαρίκης/ υπουργός Βορ. Ελλάδας: Βασ. Ιντζές/ υπουργός Συγκοινωνιών: Βαγγ. Γιαννόπουλος, υφυπουργός: Σήφης Βαλυράκης/ υπουργός άνευ χαρτοφ/κίου: Ευαγγ. Κουλουμπής.
Και το τελευταίο τρίμηνο του 1981 έχει μείνει άσβεστο στη μνήμη όλων, γιατί για μεν τους «πράσινους», η μεγάλη νίκη κι ο αέρας της εξουσίας φούσκωσε πολλών τα μυαλά, ενώ δεν άφησε τους προσγειωμένους να προσφέρουν έργο κοινωφελές, όπως ζήτησε στην πρώτη του ομιλία στο υπουργικό συμβούλιο ο Ανδρέας Παπανδρέου. Για δε τους «γαλάζιους», τα εξ ιδίων «βέλη» δεν τους επέτρεψαν να ασκήσουν την αντιπολίτευση που θα έπρεπε, που θα χρειαζόταν η εποχή κι ο τόπος. Γιατί, όπως λένε κι οι ποδοσφαιρόφιλοι, ένα παιχνίδι είναι ωραίο και συναρπαστικό όχι όταν παίζεις τον αντίπαλό σου μονότερμα, αλλά όσες φορές κι εκείνος με αντεπιθέσεις αμφισβητεί την υπεροχή σου, αν και φαίνεσαι ανώτερός του…
