Τα απόγευμα η ώρα πέντε
Είτανε πέντε ακριβώς τα απόγευμα..
Τα άλλα ήταν θάνατος και θάνατος μονάχα
Τα απόγευμα η ώρα πέντε
Φ.Γκαρθια Λόρκα «μοιρολόι
για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μέχιας» (1)…ποιοι πυροτεχνουργοί ποιες δρασκελιές στη Πύδνα
Πως το ιονισμένο χέρι μου
βαθιά χωμένο του Δεκέμβρη;
Ώρα πέντε χωράφι του Ταΰγετου η τροχαλία
κάποιος Ιγναθιο μ έναν ταύρο…
Έκτωρ Kακναβατος «Νεκυια ώρα πέντε» (2)
Κυριακή 2 Απριλίου έχει τελειώσει η παρουσίαση και του 2ου μέρους της συναυλίας του Vamos Ensemble και η εξαίρετη μουσική πανδαισία του ρέκβιεμ του Γιώργου Κουμεντάκη, σφίγγω με θέρμη το χέρι του κορυφαίου σύγχρονου συνθέτη «έντεχνης» μουσικής συγκλονισμένος. Η δύναμη της τέχνης, κυρίαρχη μου επιβάλλεται τις επόμενες ώρες μέχρι τα ξημερώματα. Στο καθοριστικό δίπτυχο έρως-θάνατος, υπερισχύει το σκοτεινο μεγαλείο του θανάτου.
Ανατρέχω στο μεγαλειώδες ποίημα του Λόρκα «μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας”. Το πρωτογνώρισα ακούγοντας να το απαγγέλει με τη στεντόρεια φωνή του ο Κώστας Καστανάς στο Τρίτο πρόγραμμα του Μάνου Χατζιδακι το 1978-79 την εποχή που γνώρισα στο θρυλικό μπαρ των Εξαρχείων Νταντά, τους Σκούρτη, Βακαλόπουλο, Ευθυμιάδη, Κανσή, κοντά εκεί στο σπίτι μου Τοσίτσα και Ζαΐμη, δίπλα στο αρχαιολογικό μουσείο στο βιβλιοπωλείο “Πλέθρον”, και τον Εκτορα Κακναβάτο. Φυσικά τότε, δεν ήξερα τον μεγάλο Ελληνα ποιητή, το 1973 στο «Νέκυια ώρα Πέντε», με τον εκρηκτικό του λόγο, όπου η προβοκατόρικη υπερρεαλιστική γραφή του συνδιαλέγεται ανασκαλευτικά με την ποίηση του Λορκα τη λυρική , την κοφτερή , τη μεγαλειώδη. Ξαναδιαβάζω και τα 4 μέρη της ποιητικής συλλογής, τα αποσπάσματα όπου μέσα απο το σύμβολο ταύρος-τελετουργικό που ανακαλεί τα μινωικά ταυροκαθάψια, προτάσσει μια βαθειά ελεγεία που εμπνέεται και επιστρέψει στη λαϊκή Ισπανική ψυχή ως προάγγελος ανάμνησης του θανάτου, στο κοινωνικοιστορικο υποσυνείδητο.
ΜΙΑ ΤΕΧΝΗ ΚΙ ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΘΑΝΑΤΕΡΑ… Α-ΘΑΝΑΤΗ
Η μετεχμιακή απογευματινή ώρα πέντε συμβολίζει το θάνατο.
Φέρετρο το κρεβάτι του με ρόδες
Τα απόγευμα η ώρα πέντε.
Ηχούν στ’ αυτιά του φλάουτα και κόκκαλα
Τα απόγευμα η ώρα πέντε.
Μες στο μυαλό του τώρα μουγκρίζει ο ταύρος
Τα απόγευμα η ώρα πέντε…
Η στροφή αυτή από το Α΄κεφαλαιο για τον Ιγναθιο Σ.Μ. «η λαβωματιά κι ο θάνατος» με οδηγεί στη συγκλονιστικότερη απεικόνιση του θανάτου στην ιστορία της Τέχνης, στο περίφημο «σκοτεινό» αριστούργημα του Πήτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου (3), «ο θρίαμβος του θανάτου» 1562, ελαιογραφία σε μουσαμά 117χ162 (η πυκνή αναπαράσταση σου δίνει την εντύπωση πως είναι πελώριο). Ένα έργο όπου απογειώνεται το φανταστικό και λειτούργεί προδρομικά όχι μονο ως πρώιμο μπαρόκ αλλα και ως έργο που αναμοχλεύσαν οι ρομαντικοί 250 χρόνια μετά, αλλά και οι υπερρεαλιστές σχεδόν 4 αιώνες μετά. Βρίσκεται στο Μουσείο Πράντο στη Μαδρίτη. Επιλέγω να «ζουμάρω» με αφορμή το στίχο του Λόρκα «φέρετρο το κρεβάτι με τις ρόδες», συγκλονιστικό, μάλλον ο μεγάλος ποιητής ειχε δει τη λεπτομέρεια του . Η παλιά η σημειολογία της ταφής την εποχή του Μπαρόκ δεν ήταν τόσο παλιά… ποιος ξέρει αυτό το πιστοποιούν μεσω της θεωρίας των συγκοινωνούντων δοχείων, εμβληματικοί ποιητές των τεχνών, αείμνηστοι Ταρκόφσκι, Λόρκα, Ξενάκης, Ταμπούκι (4) αλλά και νεώτεροι ζώντες, Παπαιωάννου, ..Κουμεντάκης…
ΤΟ «ΠΟΙΗΜΑ» ΤΟΥ ΚΟΥΜΕΝΤΑΚΗ
Η Χανιώτικη «φιλότεχνη» κοινότητα ολων των κοινωνικών στρωμάτων (ίσως πρώτη φορά τόσο αναγνωρίσιμη στις αντιθέσεις της)παρακολούθησε την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα και χορωδία της ΕΡΤ με υπέροχη ερμηνεία της σοπράνο Μυρσίνης Μαργαρίτη, φυσικά ο πόλος έλξης ηταν ο Γιώργος Κουμεντάκης, με αναγνωρισμένη από τα Μίντια την αξιοθαύμαστη πορεία-εξέλιξη του. Όμως το συγκλονιστικό «ρέκβιεμ» δεν είναι ένα εύκολο έργο «πιασαρικης αρμονικότητας» είναι ένα εργο με σκοτεινές πλευρές όπου η σύνδεση με την «ποίηση του» Δημητρίου Καπετανακη, γίνεται με ένα μουσικό εμπνευσμένο βάθος υπερχρονικοτητας και υφολογικής συνδυαστικής που προφανώς δυσκολεύει στην κριτική κατάταξη ακόμα και έμπειρους μουσικοκριτικούς. Προσωπικά., διέκρινα γοτθικά, μπαρόκ , ρομαντικά και εξπρεσιονιστικά στοιχεία που προφανώς με την προθήκη του-νεο- μπροστά, και με δεδομένα τα εμβόλιμα λυρικοτροπα δεδομένα, δημιουργούν ένα εργο που περνά κατευθείαν στους νευρώνες του ευαισθητοποιημένου μουσικόφιλου χωρις γλυκερότητες ψευτοιμπρεσιονιστικα στοιχεία που χαϊδεύουν τα αυτιά. Δε χρησιμοποιεί εύκολους οικείους ήχους, χωρίς να αναζήτα το εξεζητημένο, ο Κουμεντακης δημιούργησε ένα πρώιμο-για την εποχή που γράφτηκε- εκλεκτικιστικό έργο υψηλού επιπέδου, έργο που δεν απευθύνεται στον αμύητο, παρ ότι ο ίδιος, σεμνότατα δηλώνει ( 5) πως η Λυρική Τέχνη επιδιώκει τη διεύρυνση του κοινού σε όλες τις ηλικίες. Ο Κουμεντάκης, δημιουργει ένα επερσυμβατικό εργο με την αριστοτελική άποψη «η τέχνη ψεύδεται ως δεί» και παρά την υψηλού επιπέδου δυσκολία στη μουσική σύνθεση των επιμέρους, ο Κουμεντακης δημιουργεί ένα ευσύνοπτο σύνολο με την Αριστοτελική απόδοση του όρου, βλέπε «περί ποιητικής» όπου ο μεγάλος φιλόσοφος «με την έννοια του ευσύνοπτου, δηλώνει πως ενας δραματικός μύθος πρέπει να είναι ευσύνοπτος, να μπόρει δηλαδή με ευκολία και άνεση ο θεατής του οποίου η δεκτική αντοχή δεν είναι απεριόριστη, να «συνορά» όλα μαζι του τα συστατικά του μέρη, να βλέπει δηλαδή ταυτοχρόνως την αρχή και τα μέσα και το τέλος του έργου» Και φυσικά αυτό που χαρακτηρίζει τον Κουμεντακη (όπως κι εμένα) είναι η συνόρασις» με δεδομένη και την αγάπη του αλλά και τη συνεργασία του με καλλιτέχνες άλλων τεχνών όπως οι εικαστικές τέχνες, το θέατρο, ο χορός. Κατι που έχουν κανει και άλλοι μεγάλοι δημιουργοί του 20ου αιώνα χωρίς όμως τη «συνοπτική προσαρμογή» όπως είναι ενδεικτικά, Ο Στοκχάουζεν, ο Λίγκετι, ο Ξενάκης(6) ο οποίος στο πολύ ενδιαφέρον του βιβλίο «κείμενα περί μουσικής και αρχιτεκτονικής» «Ψυχογιός», μεταξύ άλλων αναφέρει «ο καλλιτέχνης,ο στοχαστής το ανθρώπινο ον εχει την επιτακτική ανάγκη μιας υπέρτατης ελπίδας: να μπορεί να εφευρίσκει, να δημιουργεί, όχι μονο να ανακαλύπτει η να αποκαλύπτει, όπως θα έλεγε ο Χαιντεγκερ. Ναι η πρωτοτυπία είναι απόλυτη αναγκαιότητα για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους.» Για τον Κουμεντακη η πρωτοτυπία είναι δεδομένη-αν και όχι υπερδηλωμενη λόγο σεμνότητας. Γνωρίζοντας την αγάπη του και το θαυμασμό του για τον Κωνσταντίνο Καβάφη του αφιερώνω μερικούς στίχους, είναι απο το «περιμένοντας τους βαρβάρους» για ευνόητους λόγους στη σημερινή κοινωνικοιστορική συγκυρία και την κρίση των αξιών που σαν αργός θάνατος απελευθερώνει τέφρα εκεί που «περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι» αλλά και γιατί ένα αξιόλογο βιβλίο με τον ομώνυμο τίτλο του σύγχρονου σημαντικότατου συγγραφέα-κριτικού της λογοτεχνίας Ντανιέλ Μεντελσον (7) αποτίνει τιμή στους Έλληνες κλασσικούς αλλά και τον Καβάφη.
Γιατί ενύχτωσε κι οι βάρβαροι δεν ήλθαν
Και μερικοί έφτασαν απ τα σύνορα
Και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν
Και τώρα τι θα γενούμε χωρίς βαρβάρους
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1)μετάφραση Αργύρης Ευστρατιαδης, εισαγωγή Βαγγελης Ροζακεας, εξώφυλλο χαρακτικό της Τόνιας Νικολαιδη (δυστυχώς δεν αναφέρεται) εκδ. «Ηριδανος»
(2) Ε, Κακναβατος, ποιήματα Α τόμος 1943-1974 εκδ. Αγρα
(3) Pieter Bruegel 1525-1569 , ο μεγάλος Ολλανδός ζωγράφος ο θρίαμβος του θανάτου χαρακτηρίζεται από τον Χερμπερτ Ρηντ (λεξικό εικαστικών τεχνών εκδ. Υποδομή) ως η μηχανική εξόντωση χιλιάδων ανθρώπων, βρίσκεται πολύ κοντά σε κάποιες πλευρές της σύγχρονης ιστορίας.
(4) ο Αντονιο Ταμπούκι 1943-2012, αναφέρει στα βιβλία του (22 μεταφρασμένα στην Ελλάδα εκδ. Αγρα) πως η συναίσθηση του θανάτου για τον άνθρωπο είναι «πηγή» δημιουργίας
(5) σε συνέντευξη στην Ελένη Φουντουλάκη Χ.Ν. «διαδρομές¨1/4/17
(6) τον Γιάννη Ξενακη γνώρισα το 1975 με το επαρχιακό θράσος ενός άσχετου άμουσου νέου, μετά τη συναυλία στο Ηρώδειο και την «ακαταλαβίστικη» αλλα ιδιαίτερη σύνθεση «ερμα¨(1961) για πιάνο Νύχτες (1967-68) για φωνητικό σύνολο
(7) Περιμένοντας τους βαρβάρους, από τον Αριστοφάνη στο Avatar, μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριαδου εκδ. Πατάκη, για το βιβλίο θα επανέλθουμε…
