Άγνωστες πτυχές της ζωής στα Χανιά το 1881 έρχονται στο φως μέσα από μια σπάνια έκδοση που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη του “Μουσείου Τυπογραφίας Γιάννη και Ελένης Γαρεδάκη”. Πρόκειται για τον τόμο της Στατιστικής του Πληθυσμού του νησιού του Ν. Σταυράκη που αποτελεί έναν “θησαυρό” γεωγραφικών, ιστορικών, αρχαιολογικών και εκκλησιαστικών πληροφοριών σχετικά με το νησί την ίδια περίοδο.
Το 1881 «η πόλις» των Χανίων αποτελούσε από μόνη της έναν δήμο με πληθυσμό 13.812 κατοίκους. Στην πόλη και στα περίχωρα της κατοικούσαν 6.830 άνδρες και 6.769 γυναίκες, όπως αναφέρει η Στατιστική του Ν. Σταυράκη, ο οποίος είχε πρόσβαση στις πληροφορίες αυτές καθώς διετέλεσε πρώην Γενικός Γραμματέας της Διοίκησης Κρήτης και πρώην Επόπτης των Κρητικών Τελωνείων.
Στον γενικό πληθυσμό συμπεριλαμβάνονταν 16 άνδρες από τον Τεκέ του Σεΐχ Σουλειμάν Εφένδη, 20 άνδρες και 12 γυναίκες στο Δημοτικό Νοσοκομείο Χανίων που τότε στεγάζονταν στην παλιά πόλη περιθάλποντας από κοινού Χριστιανούς & Οθωμανούς, και 163 άνδρες και 2 γυναίκες στις Φυλακές Χανίων.
Η πόλη αποτελούσε την έδρα της Διοίκησης των Χανίων.
Σύμφωνα με την Στατιστική, στην πόλη διασώζονταν 2 ενετικές πύλες, στα νότια η πύλη Καλέ- Καπισί , “πύλη του φρουρίου” και ανατολικά στο Κουμ Καπί, η “πύλη της άμμου”. Υπήρχε και μια τρίτη μικρή πύλη στη συνοικία Τοπχανέ αλλά αυτή ανήκε στην στρατιωτική υπηρεσία και ήταν συνήθως κεκλεισμένη.
Το Φρούριο Ιτζεδίν
Απέναντι από το θαλάσσιο φρούριο της νησίδας της Σούδας, στη θέση Καλάμι και κάτω από την αρχαία πόλη Άπτερα, ανεγέρθηκε από τον Ρεούφ πασά το Φρούριο Ιτζεδίν (Ιζζεδίν κατά την Στατιστική), από το όνομα του πρωτότοκου γιου του Σουλτάνου Αζίζ, Ιζζεδίν. Το φρούριο οπλίστηκε με 12 μεγάλα πυροβόλα Κρουπ.
Σύμφωνα με την Στατιστική, την ίδια εποχή περίπου κτίστηκαν τα καταστήματα του ναυστάθμου, τα γραφεία του Ναυαρχείου, στρατώνας και το νοσοκομείο του Ναυτικού, Τούρκικο τέμενος κ.α
Επίσης αναφορά γίνεται σε δύο φάρους της ευρύτερης περιοχής, στον φάρο του Ακρωτηρίου Δραπάνου για τον οποίο επισημαίνεται ότι ήταν ορατός από απόσταση 17 μιλίων και στον φάρο του φρουρίου της νησίδας Σούδας που ήταν ορατός από απόσταση 12 μιλίων.
Η Χαλέπα, τα Νεώρια και δημόσια κτίσματα της πόλης
Να σημειωθεί πως το 1881 η Χαλέπα διοικητικά αποτελούσε κωμόπολη του τότε Δήμου Ακρωτηρίου. Στο προάστιο αυτό, «ανήκει το μέλλον της πόλης», όπως χαρακτηριστικά σημείωνε ο Σταυράκης. Εκεί διέμεναν όλοι οι διαπιστευμένοι αντιπρόσωποι των Ευρωπαϊκών δυνάμεων της Γενικής Διοίκησης της Κρήτης.
Αναφορά γίνεται στα δημόσια καταστήματα της πόλης των Χανίων:
α. το διοικητήριο που κτίστηκε από τον Μουσταφά Πασά σε χώρο που βρίσκονταν το αρχαίο ενετικό διοικητικό κατάστημα και περιλάμβανε όλα τα διοικητικά και αστυνομικά γραφεία της Γενικής Διοίκησης και τα δικαστήρια όλων των βαθμών
β. το αρχηγείο του στρατού στην Κρήτη (Φιρκά)
γ. το στρατιωτικό νοσοκομείο,
δ. δύο στρατώνες, ένας εντός πόλεως σε ενετικό οικοδόμημα και ο δεύτερος εκτός των τειχών κοντά στον δημοτικό κήπο,
δ. το υγειονομείο και τα αρχαία ενετικά νεώρια που χρησιμοποιούνταν ως στρατιωτικές αποθήκες και σταύλους του ιππικού.
Στο Δημοτικό κατάστημα, στεγάζονταν τα γραφεία της Δημαρχίας και το δημοτικό νοσοκομείο.
Αναφορά γίνεται και σε 9 τουρκικά τεμένη, από τα οποία τα περισσότερα ήταν «αρχαίοι, χριστιανικοί, ναοί» σύμφωνα με τις σημειώσεις του Σταυράκη. Ακόμη υπήρχαν 3 Τεκέδες Δερβίσηδων, ένας εντός πόλης και δύο εκτός.
Δύο χριστιανικοί ναοί υπήρχαν στην πόλη, εκείνη την εποχή, ο καθεδρικός ναός των Εισοδίων και ο ναός των Αγ. Αναργύρων και επίσης υπήρχε ο ναός των Καθολικών.
Ακόμη, επισημαίνεται ότι η Ισραηλίτικη κοινότητα των Χανίων ήταν η πολυπληθέστερη και η ευπορότερη από όλες τις Ισραηλίτικες κοινότητες της Κρήτης ενώ αναφορά γίνεται και στην Συναγωγή που είχε ανεγερθεί εκείνη την εποχή στην Εβραϊκή συνοικία.
