Νικήτας Αλιπράντης
ομ. καθηγητής Παν. Στρασβούργου
πρ. καθηγητής Δημοκριτείου Παν. Θράκης, αντεπιστέλλον μέλος Ακαδημίας Αθηνών
Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ
Ενα εμβριθέστατο βιβλίο για τον 20ό αιώνα που παρήλθε, αλλά άφησε δυστυχώς στο σήμερα όλα όσα παρήγαγε, ιδίως από τη δεκαετία του 1970. Κληροδοτήσεις κρίσιμες για το μέλλον της ανθρωπότητας.
Με πρώτη αναφορά του ακαδημαϊκού κ. Αλιπράντη στην κοινωνία της εποχής μας του Παναγ. Κανελλόπουλου και κοινωνιολογικής διαφοροποίησης του σήμερα. Μια μονογραφία του Π.Κ. με υπότιτλο “Κριτική των συστατικών αυτής στοιχείων”, που γράφτηκε το 1932 και ήταν η τελευταία μελέτη προ της εκλογής του ως καθηγητή της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Για να γράψει στο α’ μέρος αυτού του κειμένου ο κ. Αλιπράντης ότι: «Αφετηρία αυτής της πραγματείας είναι η αποξένωση της εποχής του, κατά σειράν από την ποίηση (με την αρχαιοελληνική έννοια που περιλαμβάνει όλες τις μορφές της τέχνης), τη θρησκεία και την πολιτεία».
Για να θεωρεί ο Π. Κανελλόπουλος την αποξένωση από την ποίηση ως αποτέλεσμα του ότι ο άνθρωπος έγινε «ζώον υπέρ το δέον λογικόν» και περιφρονεί παν ό,τι βρίσκεται υπεράνω του λόγου με τη ζωή να νοείται μόνο ως επάγγελμα και όχι ως αποστολή, ενώ ο Π.Κ. θεωρεί ότι η ιδέα της προόδου στο πεδίο της τεχνικής και πρακτικής ζωής συνέβαλε στην αποξένωση από την ποίηση, γιατί σημαίνει μονομερή προσκόλληση στον υλικό πολιτισμό σε αντίθεση με τον πνευματικό πολιτισμό, ο οποίος εκδηλώνεται στο καλλιτέχνημα ως έκφραση του διαχρονικού και αμετάβλητου και επομένως δεν υπόκειται σε εξέλιξη και πρόοδο.
Με απολυτοποίηση στους σημερινούς καιρούς της πίστης στην πρόοδο του βιομηχανικού τεχνικού πολιτισμού και στην απόρριψη της διαχρονικότητας. Οπως συμβαίνει και με τη θρησκεία στην εποχή του New Age που επιδιώκει τη συγκριτιστική ισοπέδωση των θρησκειών, ενώ κάθε θρησκεία έχει «τη δική της προσωπικότητα». Το τρίτο όμως στοιχείο της αποξένωσης, όπως γράφει ο καθηγητής, ακαδημαϊκός Ν. Αλιπράντης αφορά την πολιτεία ως κατάπτωση του κύρους της στη συνείδηση του ανθρώπου με υποταγή του κράτους στην κεφαλαιοκρατική οικονομία και μάλιστα στον μονοπωλιακό καπιταλισμό.
Οπως συμβαίνει και με την επιστήμη, η οποία κατά τον Π. Κανελλόπουλο εγκαλείται διότι ανήγαγε την ειδικότητα σε σκοπό της γνώσης, η οποία, όπως γράφει στο τότε δοκίμιό του του 1932, οδηγεί «ουχί εις γνώσιν, αλλά εις απόγνωσιν». Ομως και για τις σκέψεις της Κανελλοπούλειας θεώρησης από τότε και για τα άλλα επιμαχή θέματα θα αναφερθούμε στο επόμενο άρθρο μας.
“ΡΕΚΒΙΕΜ ΓΙΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ” THΣ AGNES HELLER
«Ο Δαίδαλος: για να τελειώνουμε με τον 20ό αιώνα» αυτός είναι ο τίτλος που έδωσε στο βιβλίο του ο Γάλλος κοινωνιολόγος Georges Balandier (εκδ. γαλλ. 1994). Αλλά πώς θα τελειώνουμε, με αυτό τον εφιαλτικό αιώνα χωρίς να αναφερθούμε στο “Ρέκβιεμ για έναν αιώνα” (τον 20ό αιώνα δηλαδή) που είναι ο τίτλος του βιβλίου που έγραψε η ουγγρικής καταγωγής Αμερικανίδα φιλόσοφος Agnes Heller, καθηγήτρια στη “New School for social research” της Νέας Υόρκης, η οποία διαδέχθηκε την ιστορικής σημασίας και αξίας Hanna Arendt.
«Βέβαια ο 20ός αιώνας παρήλθε, αλλά άφησε στο πέρασμά του και στο σήμερα όλα όσα παρήγαγε, κατ’ εξοχήν στο δεύτερο ήμισύ του και ιδίως από τη δεκαετία του 1970.
Με κληροδοτήσεις κρίσιμες για το μέλλον, όπως πιστεύω, της ανθρωπότητας».
Αυτά αναφέρει στο πρώτο μέρος του προλόγου του ο ομ. καθηγητής του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου και πρ. καθηγητής Πανεπιστημίου Θράκης και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Νικήτας Αλιπράντης.
ΟΙ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΣΕΙΣ
Το βιβλίο του (όπως έγραψα στο προηγούμενο άρθρο μου) έχει τίτλο: “Κρίσιμες κληροδοτήσεις του 20ού αιώνα στις κοινωνίες του σήμερα” (εκδόσεις Παπαζήση 2014).
Στη συνέχεια του προλόγου του γράφει και τα εξής: «Το παρόν έργο φιλοδοξεί, χωρίς να εξαντλεί τις ιδιαίτερα πολύπλευρες εξελίξεις που επηρεάζουν αποφασιστικά όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής στο σύνολο του πλανήτη…».
Δεδομένης της εξαιρετικής ποικιλίας των αναπτυσσόμενων θεμάτων η ενότητα του έργου συντίθεται από μελέτες που είναι σχεδόν στην ολότητά τους πρωτότυπες. Αλλά και όσες αποτελούν εισηγήσεις σε πρόσφατα συνέδρια ή συμβολές σε τιμητικούς τόμους αναφέρονται σε θέματα που έχουν ειδικά επιλεγεί για να ενταχθούν στον παρόντα τόμο σε διευρυμένη μορφή.
ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΙ ΚΑΝΕΙ;
Για να διερωτηθεί στη συνέχεια, γράφοντας: «Και η Ελλάδα με τα τεράστια σημερινά της προβλήματα, τί κάνει;». Για να απαντήσει λέγοντας: «Μολονότι, το έργο επιχειρεί να αναλύσει κατ’ αρχάς τον γενικό προβληματισμό που δημιουργούν οι σύγχρονες εξελίξεις, κατ’ ουσίαν οι μελέτες εμμέσως πλην σαφώς και μερικές άμεσα αναφέρονται στην ελληνική πραγματικότητα. Αλλωστε, οι κληροδοτήσεις του 20ού αιώνα είναι κοινές για όλη την ανθρωπότητα».
Απλώς, ο βαθμός επηρεασμού των επιμέρους χωρών παρουσιάζει διαφορές χωρίς βέβαια να αποκλείονται και κάποιες ειδικές περιπτώσεις.
Ετσι, λόγω της θεματικής ευρύτητας, δόθηκε εξαιρετική προσοχή στην αξιοποίηση της διεθνούς βιβλιογραφίας, όσο ήταν δυνατό, χωρίς όμως να αγνοηθεί η ελληνική. Ωστόσο, το παρόν έργο έρχεται, από μια άποψη, να συμπληρώσει τις ήδη εκδοθείσες εργασίες του διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε το 2014 υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών και αφορούσε πλην του φιλοσοφικού – νομικού, το κοινωνιολογικό έργο της μεγάλης προσωπικότητας του 20ού αιώνα.
ΕΝΑ ΕΡΓΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΜΕ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
Διάβασα κατ’ αρχάς το βιβλίο του ακαδημαϊκού Νικήτα Αλιπράντη απνευστί, σ’ ένα ολόκληρο βράδυ.
Εμεινα εντυπωσιασμένος από τις πνευματικές θέσεις του συγγραφέα, από τη δημιουργική σύνθεση του έργου του (των 335 σελίδων), ενώ παράλληλα χάρηκα το μεγάλο επιστημονικό του μόχθο αναφοράς σε παλιότερα και σε σύγχρονα κείμενα, κυρίως της δυτικής σκέψης, χωρίς να αγνοηθούν. Επίσης, ουσιώδη και καθοριστικά κείμενα της ανατολικής σκέψης, αλλά και της Απω Ανατολής. Με συνεχή αναφορά, υποσημειώσεων και επεξηγήσεων σε κάθε υποσέλιδο των 331 σελίδων. Για να μείνουν χωρίς καμία υποσημείωση στις 2 σελίδες ακριβώς του κειμένου “αντί επιλόγου”.
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ – ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΑΠΟΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ
Η αίσθησή μου από τις πολυπληθείς αναφορές του καθηγητή και ακαδημαϊκού Νικήτα Αλιπράντη ήταν θαυμαστική. Ενοιωσα πως ο συγγραφέας του εξαιρετικού ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου δεν κόπιασε τόσο πολύ προς εντυπωσιασμό καταθέτοντας το μεγάλο πλήθος των υποσημειώσεών του. Πίστεψα, σε όλη τη νυχτερινή διαδρομή ανάγνωσης του βιβλίου του ότι αυτή την προσπάθεια την έκαμε με υψηλή πνευματική ευθύνη και με επιστημονική ακρίβεια.
Πρώτον για να στηρίξει με ουσιώδεις αναφορές την ισχυρή ακαδημαϊκή τόλμη του για επαναπνευματοποίηση της χαλαρωμένης κοινωνιολογικής σκέψης, κριτική, αλλά και σύγκριση με παλιότερη κοινωνιολόγηση του σύγχρονου κοινωνικού γίγνεσθαι σε όλους τους τομείς της ζωής και της δράσης. Ιδιαίτερα από την αρχή του τρομερού 21ου αιώνα, στον οποίο μπήκαμε με υπερτρομοκρατία και έκτοτε πλέουμε με νέα παγκόσμια αντιτρομοκρατία, όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα και φοβούμεθα πως θα εξακολουθήσουμε να βιώνουμε για πολλά χρόνια. Ακόμα στον κόσμο ολόκληρο και στη χώρα μας ιδιαίτερα.
ΤΑ ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Το ενδιαφέρον αυτό βιβλίο με τα περιεχόμενά του χωρίζεται σε τρία μεγάλα μέρη με ειδικά θέματα – προβλήματα σε κάθε μέρος ως εξής:
Α’ ΜΕΡΟΣ
Προβλήματα γενικής κοινωνιολογίας
Ι. “Η κοινωνία της εποχής μας” του Π. Κανελλόπουλου και κοινωνικές διαφοροποιήσεις του σήμερα.
ΙΙ. Η υφή σχέσεων φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας και ο κοινωνιολογισμός.
ΙΙΙ. Γενικό φακέλωμα: κοινωνιολογική ανάλυση ενός επικίνδυνου φαινομένου.
ΙV. Περιβάλλον: διαρκές έγκλημα κρατών και κατοίκων του πλανήτη.
V. Το μεταναστευτικό πρόβλημα της Ευρώπης.
VI. Aυτοκτονία και ευθανασία ως σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα.
VII. Η νεο-αποικιοκρατία και η σιωπηλή διαμαρτυρία της Αφρικής.
Β’ ΜΕΡΟΣ
Προβλήματα οικονομικής κοινωνιολογίας.
Ι. Η κοινωνιολογία του χρήματος και η σύγχρονη εξέλιξη του καπιταλισμού.
“ΑΠΟΣΤΗΜΑΤΑ” ΟΙ ΟΙΚΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
ΙΙ. Δεν υπάρχει κρίση, αλλά διαστροφή του καπιταλιστικού συστήματος.
ΙΙΙ. Η φιλοσοφία του als ob και η αγνόηση των διεθνώς αναγνωρισμένων κοινωνικών δικαιωμάτων.
ΙV. Οι οίκοι αξιολόγησης “αποστήματα” του καπιταλισμού.
V. Εξαναγκασμός σε γενική ανασφάλεια με παραπλανητική γλώσσα.
VI. Υπάρχουν δίοδοι εξόδου από το αδιέξοδο.
Γ’ ΜΕΡΟΣ
Προβλήματα κοινωνιολογίας, σχέσεων εργασίας και κοινωνικών δικαιωμάτων.
Ι. Η εργασία ως δικαίωμα: καθυπόταξη στην κακοποίησή του…
ΙΙ. Η σύγχρονη απαξίωση της εργασίας.
ΙΙΙ. Το παρόν και το μέλλον (;) των κοινωνικών δικαιωμάτων.
IV. Η δημοκρατία μεταξύ συνδικαλιστικού κομματισμού και καπιταλιστικής υποταγής.
V. Η οφθαλμαπάτη της κατοχυρωμένης κοινωνικής Ευρώπης και οι όροι διάλυσής της…
VI. Ο αγών διά το δίκαιον: ώρα μηδέν;
ΚΕΦΑΛΑΙΟ-ΚΡΑΤΙΑ= ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΚΠΕΣΜΟΣ
Στο σημερινό μας κείμενο θα αναφερθούμε στη σύνοψη συμπερασμάτων του Α’ μέρους του κεφαλαίου Ι που περιλαμβάνει: εισαγωγικές διευκρινίσεις για: 1) ποίηση, 2) θρησκεία, 3) πολιτεία, 4) επιστήμη, 5) έθνος, 6) άτομο – ατομι(κι)σμός, 7) κοινή γνώμη, τότε και σήμερα και 8) μόδα.
Το Κεφάλαιο Ι με τον τίτλο: “Η κοινωνία της εποχής μας” του Π. Κανελλόπουλου και “Κοινωνιολογικές διαφοροποιήσεις του σήμερα” περιλαμβάνει τα παραπάνω 8 σημεία με τους τίτλους που αναφέρουμε καθώς και ξεχωριστή αναφορά με τίτλο: “Κεφαλαιοκρατία και σημερινός κοινωνικός εκπεσμός” στον οποίο σήμερα θα αναφερθούμε πριν από το τελευταίο μέρος με τίτλο “Σύνοψη συμπερασμάτων”. Σ’ αυτή την αναφορά ο συγγραφέας Νικήτας Αλιπράντης γράφει και τα εξής: «Στο έργο του ο Κανελλόπουλος δεν ασχολείται με τις αντικειμενικές επιπτώσεις της κεφαλαιοκρατίας στην ίδια την ανθρώπινη εργασία, αλλά με τις υποκειμενικές συνέπειές της στις συνειδήσεις».
ΕΣΧΑΤΟΣ ΕΞΕΥΤΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Σημειώνει απλώς ότι το αστικό και κεφαλαιοκρατικό καθεστώς οδήγησε στη γένεση «της θεμελιώδους αντίθεσης μεταξύ σοσιαλιστικής και φιλελεύθερης συνείδησης, αλλά από την εποχή του μεσοπολέμου μέχρι σήμερα έχουν σημειωθεί σημαντικές εξελίξεις, κατ’ αρχάς θετικές, με την περαιτέρω αναγνώριση εργασιακών δικαιωμάτων που συμπληρώθηκαν εκτός εργασίας κοινωνικά δικαιώματα κυρίως αυτά της κοινωνικής ασφάλισης. Από το τελευταίο τέταρτο όμως του 20ού αιώνα όλα αυτά κατεδαφίζονται -όπου υπάρχουν- με την επικράτηση της ιδεολογίας του αχαλίνωτου καπιταλισμού της παγκοσμιοποιημένης αγοράς και της εμπορευματοποίησης των πάντων…».
Για να πρόκειται για τον εξευτελισμό της αξίας της εργασίας που μετατρέπεται σε αγοραίο εμπόρευμα και περιθωριοποιείται με το πρόσθετο ιδεολογικό επιχείρημα της ανταγωνιστικότητας.
Το ίδιο πρόσχημα χρησιμοποιείται για την κατεδάφιση όλων των κοινωνικών δικαιωμάτων, πέραν των εργασιακών.
Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΟΞΥΝΕΙ ΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Τώρα στη σύνοψη συμπερασμάτων του κεφαλαίου του πρώτου μέρους ο Νικήτας Αλιπράντης γράφει ότι: «τα χαρακτηριστικά της εποχής μας έχουν οξύνει την τραγωδία του πολιτισμού…».
Η σημερινή “δυστυχία του κόσμου” όπως την επεσήμανε με άλλους συγγραφείς ο σύγχρονος κοινωνιολόγος Pierre Bourdie έχει γενικευθεί και απλώνεται σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής. Και αυτή η δυστυχία αφορά:
Πρώτον στην πολυποίκιλη διακινδύνευση της ζωής…
Δεύτερον την κυνική μετάλλαξη του καπιταλισμού που πλουτίζει λίγους και φτωχαίνει πολλούς, στο μέγιστο μέρος της ανθρωπότητας.
Τρίτον στην περιθωριοποίηση – ουσιαστική αχρήστευση της δημοκρατίας και των κοινωνικών δικαιωμάτων του 20ού αιώνα.
Τέταρτον την τάση θρησκευτικής ισοπέδωσης προς συγκριτιστικές και αποκρυφιστικές μορφές θρησκευτικότητας με θρησκευτικά υποκατάστατα καθώς και την έξαρση του θρησκευτικού (κυρίως ισλαμικού) φανατισμού.
«ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΜΕ ΠΙΑ ΠΟΤΕ ΝΑ ΓΕΛΑΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΝΑ ΚΛΑΨΟΥΜΕ»
Πέμπτον την επιθετικά κατευθυνόμενη υπονόμευση εθνικών και πολιτιστικών ταυτοτήτων.
Εκτον την προϊούσα υποκατάσταση της ανθρώπινης επαφής από μηχανιστική επικοινωνία… ως κύριο σύγχρονο φαινόμενο, αίτιο και αποτέλεσμα ατομικού απομονωτισμού, του οποίου η σημασία και οι συνέπειες δεν έχουν συνειδητοποιηθεί.
Εβδομον την υπαρξιακή αβεβαιότητα και γυμνότητα και συναφή την αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι που εκτρέφει έναν ατομισμό ελευθερίας της αυθαιρεσίας που εκδηλώνεται σε κάθε κατεύθυνση με αποτέλεσμα όπως γράφει ο Zygman Bauman, «ποτέ δεν ξέρουμε στα σίγουρα πότε να γελάσουμε και πότε να κλάψουμε». Με προϋπόθεση της συνειδητοποίησης των στοιχείων αυτής της τραγικής εξέλιξης, για κάθε προσπάθεια υπέρβασης της σημερινής τραγωδίας του πολιτισμού.
