Αναγραμματισμός – ομοηχία

Γλωσσικά θέματα

Ι. Τὴν πιθανὴ ἐρώτηση “ποιά σχέση ἔχουν τὰ ὀρτύκια μὲ τὴν Τουρκία; καὶ τὰ κορδόνια μὲ τὸ ροδάκινο; ἢ ὁ αὐτισμὸς μὲ τὴ μουσίτσα;” μάλλον θὰ ἀκολουθοῦσε ἔκπληξη, καθὼς πρόκειται γιὰ ζεύγη λέξεων ἄσχετων τῆς μιᾶς μὲ τὴν ἄλλη. Τὸ ἴδιο καὶ ἂν ρωτούσαμε “πῶς συνδέονται Κατερίνα καὶ Νεκταρία; ἀραπίνα καὶ ραπάνια; ὁ ἄρχοντας καὶ ὁ χάροντας; ὁ αὐτόχειρας καὶ ὁ ἀχαΐρευτος, ὁ ἄνεργος καὶ ὁ γερανός, ὁ ἰδανικὸς καὶ ὁ κίναιδος, ἡ τορπίλη και ἡ Τρίπολη; Μήπως ἡ Ἀφροδίτη χρωστούσε τὴν ὀμορφιά της στὴ διατροφὴ καὶ ἔτσι συνδέθηκαν;”.

Ἀν ὁ ἐρωτώμενος δὲν ὑποψιαζόταν ὅτι κάτι ἔκτακτο καὶ παραπλανητικὸ ἔχουν οἱ ἐρωτήσεις, θὰ προσπαθοῦσε νὰ ἀνακαλύψει σχέσεις οὐσίας ποὺ δένουν ἀνὰ δύο τὶς συγκεκριμένες λέξεις. Θὰ ἔκανε λάθος, ἀφοῦ ἡ σχέση τους εἶναι ἐξωτερικὴ καὶ ὀφείλεται στὰ γράμματα μὲ τὰ ὁποῖα τὶς γράφουμε. Εἶναι ἀκριβῶς τὰ ἴδια, οὔτε λιγότερα οὔτε περισσότερα, ἀλλὰ μὲ διαφορετικὴ σειρὰ σὲ κάθε λέξη. Στὴ γλωσσικὴ ὁρολογία αὐτὸ ὀνομάζεται ἀναγραμματισμός. Οὐσιαστικὰ εἶναι μιὰ λεπτομέρεια, ἡ ὁποία περισσότερο προσφέρεται γιὰ πνευματικὴ ἄσκηση, περίπου γιὰ παιγνίδι ἢ αἴνιγμα, μὲ στόχο τὴν ἐνίσχυση τῆς ὀξύνοιας, τῆς παρατηρητικότητας ἀλλὰ καὶ τῶν γνώσεων (θὰ μπορούσαμε, π. χ., νὰ δώσουμε μὲ ἀλφαβητικὴ σειρὰ τὰ γράμματα καὶ νὰ ζητήσουμε τὸ σχηματισμὸ λέξεων μὲ τὴ χρησιμοποίηση ὅλων).

Οἱ γνώσεις μέσω τῆς ἄσκησης αὐτῆς ἐνισχύονται σὲ σχέση μὲ τὴ σωστὴ γραφὴ καὶ μὲ τὴν παραγωγὴ τῶν λέξεων – ἂν καὶ ὑπάρχουν ἄλλου περιεχομένου ἀσκήσεις ποὺ βοηθοῦν περισσότερο. Τὸ ὅτι θέλησα νὰ γράψω λίγες σκέψεις γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ξεκίνησε ἀπὸ κάτι ποὺ διάβασα πρόσφατα: ἀναφερόμενος κάποιος στὴ θεραπεία ἑνὸς τραυματία ἔγραψε ὅτι ὑποβάλλεται σὲ “εξωφρενικὴ κάθαρση”· ἤθελε νὰ πεῖ, βέβαια, ὅτι ἡ κάθαρση ἦταν “ἐξωνεφρική”, εἴτε ἀπὸ βιασύνη ὅμως εἴτε ἀπὸ ἄγνοια καὶ παρανόηση ἔκαμε τὸ λάθος πού, ἐκτὸς τῶν ἄλλων, προκαλεῖ τὸ γέλιο. Κάτι ἀνάλογο συνέβη μὲ σχολιαστὴ ποὺ θέλοντας νὰ προβάλει τὰ ἐπιτεύγματα μιᾶς ὁμάδας ἔγραψε, ἀπρόσεκτα ὅπως ὑποθέτω, ὅτι γιὰ ἕναν ἀκόμη ἀγώνα “ἔμεινε ἀκίνητη” – ἀντὶ “ἀνίκητη”.

Εἶναι ἀλήθεια πὼς σπανίζουν οἱ περιπτώσεις ἀναγραμματισμοῦ μὲ ἀνάλογο ἀποτέλεσμα. Τὸ βέβαιο εἶναι ὅτι προξενοῦν χαριτωμένη ἐντύπωση: ἀνακαλύπτουμε (ξαφνικά;) πὼς μὲ τὰ ἴδια γράμματα, καὶ μόνο μὲ αὐτά, μποροῦν νὰ σχηματιστοῦν λέξεις ἄσχετες μεταξύ τους (καὶ ἀναφέρομαι στὴν ἀρχικὴ μορφή τους, ὅπως ἐμφανίζεται στὰ λεξικά). Συγχρόνως ὅμως διαπιστώνουμε, καὶ μάλιστα εὔκολα, ὅτι, ὅσο περισσότερα εἶναι τὰ γράμματα, τόσο σπανιότερο εἶναι τὸ ζευγάρωμά τους – καὶ τὸ ἀντίστροφο: ὅσο λιγότερα εἶναι, τόσο περισσότερες λέξεις ζευγαρώνουν (ὑπάρχουν, μάλιστα, περιπτώσεις μὲ ὁμάδες περισσότερων ἀπὸ δύο λέξεων: ἄριστα, ἀστάρι, σάτιρα / ἄμορφη, ἀφορμή, ρόφημα / ἄλεσμα, ἔλασμα, μασέλα, μελάσα, σάλεμα). Γιὰ νὰ φανεῖ αὐτὸ καθαρότερα, παραθέτω ἐπιπλέον (σαράντα) ζεύγη λέξεων μὲ τὴν πρόσθετη παρατήρηση ὅτι ἄλλοτε ὑπάρχει μετάθεση ὁλόκληρης συλλαβῆς, ἄλλοτε μετακίνηση μεμονωμένων γραμμάτων.
μάνα νάμα / τέρπω τρέπω / ἐλπίδα λεπίδα / μονάρχης νομάρχης / διανομὴ διαμονὴ / λύπη πύλη / μήτρα τρῆμα / μοναδικὸς νομαδικὸς / μοχλὸς χλομὸς / μπάλα λάμπα / μπάρα ράμπα / μύθος θυμὸς / μπόρα ρόμπα / ἤρεμος ἥμερος / φιλόζωος ζωόφιλος / ἕρμα ρέμα / ἕρπω ρέπω / ζάρι ρίζα / θάλπω πλάθω / ἰταμὸς ἄτιμος / κάλαμος μαλακὸς / καρπὸς κάπρος / κέρδος κέδρος / κέρμα κρέμα / κουμπώνω μπουκώνω / κατσαρὸ καρότσα / μετρῶ τρέμω / ντοπάρω ποντάρω / σάκα κάσα / καμπούρα κουμπάρα / ἀχλάδι διχάλα / μπουκάλα καλούμπα / ὀλυμπιακὸς πολυκοσμία / δικέφαλος ἀδελφικὸς / γάιδαρος ραγδαῖος / ἐδάφιο ἐφόδια / σπορόφυτο ὑπότροφος / ἀχάριστη ἀχρηστία / φυτόχωμα χούφτωμα / Νάουσα σάουνα.

ΙΙ. Σὲ σύγκριση μὲ τὸν ἀναγραμματισμό, ἡ ὁμοηχία σχετίζεται περισσότερο, καὶ κυρίως, μὲ τὴ σωστὴ γραφὴ (ὀρθογραφία) τῶν λέξεων. Ὁ ὅρος ἀφορᾶ τὸν προφορικὸ λόγο καὶ δηλώνει ὅτι δύο (ἢ καὶ περισσότερες) λέξεις ἀποδίδουν τὸν ἴδιο ἀκριβῶς ἦχο: κώλυμα κόλλημα / καινὸς κενὸς / κλίνω κλείνω / σορὸς σωρὸς / φύλλο φύλο / τοῖχος τεῖχος / ὁδικὸς ὠδικὸς / λιμὸς λοιμὸς / κλίση κλήση / δῆγμα δεῖγμα / στίχος στοῖχος / γλείφω γλύφω / κλίμα κλῆμα / κῶμα κόμμα / ψιλὸς ψηλός.
Ἡ διάκριση τῆς μιᾶς ἀπὸ τὴν ἄλλη γίνεται μὲ τὴ βοήθεια τῶν συμφραζόμενων, μόνο δηλαδὴ ἂν τὶς ἐντάξουμε σὲ φράση μὲ σαφὲς νόημα ἢ ἂν τὶς συναντήσουμε στὸ γραπτὸ λόγο – καί, ἐννοεῖται, εἶναι σωστὰ γραμμένες. Παράκαμψη ἢ ἄγνοια αὐτῆς τῆς προϋπόθεσης ὁδηγοῦν σὲ πλάνη, ἡ ὁποία ὄχι σπάνια εἶναι σκόπιμη. Μάλιστα, ἡ ὁμοηχία χρησιμοποιεῖται καὶ σὲ λόγο μὲ ὑπονοούμενα ἢ εὐφυολογήματα, σὲ αἰνίγματα, σὲ εὔθυμου περιεχομένου σχόλια ἢ διηγήσεις, κ.λπ. Ἀνεξάρτητα ἀπὸ αὐτὸ τὸ τελευταῖο, πολὺ συχνὰ συναντᾶμε λέξεις αὐτῆς τῆς κατηγορίας μὲ λάθη: σωρὸς (ἀντὶ σορὸς ) τοῦ νεκροῦ, κλήση πρὸς τὶς τέχνες (κλίση), τεῖχος τοῦ σπιτιοῦ (τοῖχος), κόλλημα, γιὰ ἐμπόδιο (κώλυμα), κ.λπ.

Ἐνίοτε ὑπάρχει ψευδὴς ὁμοηχία, καθὼς ἀνάμεσα σὲ λέξεις παρατηρεῖται μικρὴ ἕως ἀνεπαίσθητη διαφοροποίηση στὸν ἦχο – ποὺ σημαίνει μὲν ὅτι πρόκειται γιὰ ἄλλη λέξη, ἀλλὰ ποὺ εἶναι δυνατὸν νὰ προκαλέσει σύγχυση (ἔγγειος – ἔγκυος: ἡ προφορὰ τοῦ <γγ> εἶναι διαφορετικὴ ἀπὸ τοῦ <γκ>· διαφορετικὴ επίσης ἀπὸ τοῦ <γγ> στὴν ἄσχετη λἐξη φερέγγυος). Κάτι ἀνάλογο (βρίσκω τὴν εὐκαιρία νὰ σημειώσω) συμβαίνει καὶ μὲ λέξεις ποὺ ἔχουν παρόμοιο, ὄχι τὸν ἴδιο ἦχο: “ἔχουμε ἰσχυροὺς οἰκογενειακοὺς δασμοὺς” (ἀντὶ “δεσμούς”)· “τὸν χαρακτηρίζει μεγάλη ἔξαρση” (ἀντὶ “ἔπαρση”).

Ἡ ἄσκηση (καὶ ἡ μελέτη) πάνω στὶς ὁμόηχες λέξεις ὁδηγεῖ στὴ διερεύνηση τῆς προέλευσης (ἐτυμολογίας) τους καὶ κατὰ συνέπεια στὴ σωστὴ γραφή τους. Πολὺ καλὸ παράδειγμα συνιστοῦν οἱ λέξεις αἰνέσιμος (ἀπὸ τὸ ρῆμα αἰνῶ: ὑμνῶ), ἐναίσιμος (“ἐναίσιμη διατριβή”· β΄ συνθετικὸ ἀπὸ τὴ λέξη τῆς ἀρχαίας αἶσα: μοίρα), ἐνέσιμος (γιὰ φάρμακο ποὺ χορηγεῖται μὲ ἔνεση· ἀπὸ τὸ ἀρχαῖο ρῆμα ἐνίημι: ἐμβάλλω, ἐγχέω). Ἄλλο οἱ λέξεις σύγκλειση, σύγκλιση, σύγκληση (μὲ β΄ συνθετικὸ ἀντὶστοιχα ἀπὸ τὰ ρήματα κλείω, κλίνω, καλῶ). Κορυφαῖο θὰ βροῦμε τὶς λέξεις ποὺ ἀκούγονται lima, καὶ εἶναι οἱ ἑξῆς: λῆμμα (ἀπὸ τὸ ρῆμα λαμβάνω· στὰ λεξικὰ ἔχουμε τὰ λήμματα)· λεῖμμα (λείπω· σὲ σύνθεση διάλειμμα)· λύμα (λύω / λύνω· διάλυμα)· λύμα (λούω· λύματα, τὰ ἀκάθαρτα νερά)· λίμα (ἐργαλεῖο ἀτσάλινο γιὰ λείανση, ἀπὸ τὸ ἰταλικὸ lima)· λίμα (ἔντονη πείνα, λιμός· λιμοκτονῶ).

Ἔχω τὴν ἐντύπωση ὅτι λίγοι ἀσχολοῦνται μὲ τὸ θέμα τῆς ἐτυμολογίας, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ γίνονται συχνὰ ἕρμαιο τῆς ἄγνοιας καὶ νὰ ἐκτίθενται. Ὡς τυπικὸ παράδειγμα ἀναφέρω τοῦτο:

Ἀπὸ τὴ δημόσια τηλεόραση μεταδίδονται ἀγῶνες μπάσκετ, καὶ γιὰ ἐνημέρωση τῶν τηλεθεατῶν προβάλλονται ἐνημερωτικοὶ πίνακες μὲ στατιστικὰ στοιχεῖα τῶν ἀγώνων. Σὲ ἕναν ἀπὸ αὐτοὺς ὑπάρχει ἡ ἐπιλογὴ “ἐντὸς παιδιᾶς” (ἐπιτυχημένες προσπάθειες). Ἔκπληκτος ὁ τηλεθεατὴς διαβάζει ἐδῶ καὶ πολὺ καιρὸ “πεδιᾶς”. Ὅταν τὸ εἶδα πρώτη φορά, σκέφτηκα ὅτι τὸ λάθος ἦταν ἀπὸ ἀπροσεξία τῆς στιγμῆς καὶ ὅτι θὰ διορθωθεῖ. Διαψεύστηκα! Τηλεφώνησα πρὸ ἡμερῶν δύο φορὲς στὸ σταθμὸ (ΕΤ3) καὶ ἐπισήμανα στοὺς συνομιλητές μου τὸ λάθος. Τὸ φόρτωσαν σὲ κάποιους ἄλλους καὶ ὑποσχέθηκαν νὰ τὸ διορθώσουν. Ἦταν λάθος ποὺ προέκυψε ἀπὸ σύγχυση ἀνάμεσα στὴν παιδιὰ (παιγνίδι) καὶ στὴν πεδιάδα – καὶ δὲν ἔχει μέχρι τώρα διορθωθεῖ.

Γεώργιος Ἰ. Λουπάσης
Φιλόλογος