Νέα ευρήµατα που επιβεβαιώνουν -για µία ακόµα φορά- τη µοναδική, ιστορική και αρχαιολογική, σπουδαιότητα της περιοχής του λόφου Καστέλλι στην παλιά πόλη των Χανίων, έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη το 2024. Οι “διαδροµές” φιλοξενούν σήµερα κείµενο της διευθύντριας των συστηµατικών ανασκαφών στον λόφο Καστέλλι Χανίων, δρος Μαρίας Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη, το οποίο αναφέρεται στα νέα αυτά ευρήµατα που εντοπίστηκαν κατά τους µήνες Σεπτέµβριο και Οκτώβριο του 2024.
Μία αρχαία Λότζια
Γενικά, οι ανασκαφές στον λόφο Καστέλλι θεωρούνται από τις πιο δύσκολες στο είδος τους. Τα πολύ πυκνά και πολυπληθή αλλεπάλληλα στρώµατα αρχαίας κατοίκησης – ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.- ανάµεσα στα οικοδοµήµατα της Παλιάς Πόλης Χανίων, υποχρεώνουν την έρευνα να προχωρεί αργά, αντιµετωπίζοντας παράλληλα πλήθος σύγχρονων προβληµάτων µέσα στον πυκνοκατοικηµένο ιστό. Επιπλέον, η παρουσία στην ανασκαφή Κατρέ ενός ενεργού σεισµικού ρήγµατος µε ισχυρά αποτυπώµατα δράσης ανά τους αιώνες, πολλαπλασιάζει τις δυσκολίες, έχοντας διαµορφώσει µοναδικά στρώµατα µε κλίση έως 80%, που µόνο πολύ έµπειροι τεχνίτες µπορούν να αντιµετωπίσουν. Παρά ταύτα, κάθε χρόνο η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας ανταµείβει την πόλη µε νέα στοιχεία που προστίθενται στην µακραίωνη ιστορία της ως µιας από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης.
Κατά την έρευνα στο οικόπεδο «Κατρέ 1» του 2024 ήρθε επιτέλους στο φως το αποδεικτικό στοιχείο ότι ο πολύ µεγάλος υπόστυλος χώρος συγκέντρωσης κόσµου και τελετουργιών ήταν ένα είδος loggia. Στην ανατολική άκρη του χώρου που διερευνήθηκε το 2024, το χαλικάσβεστο δάπεδο (tarazza) σταµατά απότοµα χωρίς ίχνος τοίχου και ξεκινά χωµάτινο δάπεδο έξω από τον υπόστεγο χώρο (εικ. 1).
Στα βόρεια και δυτικά όλου του υπόστυλου χώρου, οι τοίχοι, κατασκευασµένοι από πολύ µεγάλους λίθους, ορθογωνισµένους και καλοδουλεµένους αλλά και ογκόλιθους, προϋποθέτουν δεύτερο τουλάχιστον όροφο. Ο βόρειος τοίχος µε τα ανοίγµατά του είναι τοιχογραφηµένος και στρέφεται σε ορθή γωνία προς τα ανατολικά, σε µικρό µήκος (εικ. 2).
Από τον δυτικό τοίχο που βρίσκεται έξω από τα όρια της ανασκαφής έχουν βρεθεί πολλοί πεσµένοι µεγάλοι λίθοι και ογκόλιθοι (εικ. 3-4).
Λίθοι αυτών των τοίχων χρησιµοποιήθηκαν στα αµέσως επόµενα υστεροµινωικά ΙΙΙΓ χρόνια (1200 -1150 π.Χ.) για αµυντικό έργο στο βόρειο άκρο της ανασκαφής. Εποµένως, η υπόστυλη αίθουσα-loggia ως ευρισκόµενη µπροστά από τις µνηµειώδεις αυτές κατασκευές είχε πράγµατι χαρακτήρα τελετουργικό και υποδοχής κοινού που εισερχόταν στο ανάκτορο. Με το να διασχίζεται από το ενεργό σεισµικό ρήγµα µε τα καταστροφικά του αποτελέσµατα και τη συγκλονιστική εικόνα που δηµιούργησε, υπήρξε το πλέον κατάλληλο σηµείο για την διεξαγωγή της µεγάλης θυσίας ζώων και παρθένου κατά τα µυκηναϊκά χρόνια, µοναδικής και αποδεδειγµένης θυσίας παρθένου στην ιστορία της µυκηναϊκής αρχαιολογίας (η µινωική θυσία ανδρός στις Αρχάνες είναι παλαιότερη και χρονολογείται στον 17ο αι. π.Χ.).
Πήλινη ετικέτα – αδιαµφισβήτητο τεκµήριο
Από την καταστροφή του ανακτορικού συγκροτήµατος γύρω στο 1250 π.Χ. (υστεροµινωική ΙΙΙΒ1 φάση) προέρχεται και ένα πολύ σηµαντικό και σπάνιο εύρηµα, παρότι εντοπίστηκε υψηλότερα, σε στρώµα του 7ου αι. π.Χ., µε ιδιαίτερη βαρύτητα για την ανασκαφή του µινωικού ανακτορικού κέντρου στον λόφο Καστέλλι. Είναι ένα ταπεινό αλλά ιδιαίτερα αποκαλυπτικό και αδιαµφισβήτητο τεκµήριο για την αναγνώριση της Κυδωνίας ως ενός σπουδαίου ανακτορικού κέντρου στα κρητοµυκηναϊκά χρόνια (1400-1200 π.Χ.) Πρόκειται για µια πήλινη ενεπίγραφη ετικέτα (clay label) µε τρία εγχάρακτα σηµεία στην Γραµµική Β’ γραφή (εικ. 5).
Η επιγραφή αναφέρεται στην ορεινή πόλη της δυτικής Κρήτης o-du-ru-we ή o-du-ru-wo (Όδρυς ή Όθρυς) και σε πρόβατα. Στην πίσω πλευρά της έχει έντονα τα αποτυπώµατα από το πλεκτό καλάθι στο οποίο την προσάρτησαν, νωπή ακόµη, για να συνοδεύσει και να δηλώσει το περιεχόµενό του από ντοκουµέντα του ανακτόρου που σχετίζονταν µε την συγκεκριµένη πόλη (εικ. 6).
Οι ενεπίγραφες πήλινες ετικέτες συνδέονται απαραίτητα µε τα αρχεία ενός ανακτόρου και πάντα αναφέρονται στο όνοµα µιας πόλης. Τέτοιες πήλινες ενεπίγραφες ετικέτες έχουν βρεθεί έως σήµερα µόνο στα ανάκτορα της Κνωσού και της Πύλου και συγκεκριµένα σε δωµάτια των αρχείων τους. Τώρα προστίθεται και το κρητοµυκηναϊκό ανάκτορο της Κυδωνίας. Η ετικέτα των Χανίων αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι βρισκόµαστε ήδη µέσα στο ανακτορικό συγκρότηµα της τελικής ανακτορικής περιόδου (1350-1250 π.Χ.) και κάπου εδώ κοντά υπάρχουν τα πολύτιµα αρχεία του, όπως εξάλλου έχουµε υποθέσει εξαρχής µε την ανεύρεση δύο ακόµη πινακίδων Γραµµικής Β΄, δύο Γραµµικής Α΄ και ενός πήλινου ενεπίγραφου δισκίου (εικ. 7-8).
Τούτο ενισχύεται και από το γεγονός ότι η ανασκαφή Κατρέ 1 είναι σχεδόν απέναντι από την Κατρέ 10 όπου έχει αποκαλυφθεί αρχείο της Γραµµικής Α΄ γραφής.
Κατοίκηση στα ερείπια της πυρκαγιάς του 1450 π.Χ.
Αξιοσηµείωτο είναι και το γεγονός ότι το 2024 σε τοµή έξω από τον υπόστυλο χώρο εντοπίστηκε καθαρό στρώµα υστεροµινωικής ΙΙ κατοίκησης (1450-1400 π.Χ.) µε χαρακτηριστική κεραµεική (εικ. 9).
Επιβεβαιώνεται ότι στα χρόνια αυτά, αµέσως µετά την µεγάλη καταστροφή του 1450 π.Χ. περίπου, οι άνθρωποι επισκεύασαν τα ερείπια και τα χρησιµοποίησαν για κατοικία, ενώ όλες οι µαγειρικές και εργαστηριακές δραστηριότητες γίνονταν στο ύπαιθρο. Τα κεραµεικά ευρήµατα δηλώνουν ότι το ντόπιο εργαστήριο της Κυδωνίας χρησιµοποιούσε αρκετά τον λευκό πηλό και υπήρχε έντονη επαφή µε την Κεντρική Κρήτη και την Πελοπόννησο.
Μεταλλουργικός κλίβανος της Γεωµετρικής εποχής
Στην υστερογεωµετρική ΙΙ περίοδο (α’ τέταρτο του 7ου αι. π.Χ. για την περιοχή των Χανίων) τοποθετείται χρονολογικά µικρός µεταλλουργικός κλίβανος, µάρτυρας, πιθανότατα για την κατεργασία σιδήρου, αν κρίνουµε από τις πολλές σκωρίες σιδήρου που περισυλλέχθηκαν τριγύρω (εικ. 10).
Ο χώρος της ανασκαφής, στο Ν∆ άκρο του λόφου του Καστελλιού, κατά τα γεωµετρικά χρόνια ήταν υπαίθριος και χρησίµευε για εργαστηριακές δραστηριότητες, όπως δηλώνουν τα έντονα καψίµατα, οι πολλές εστίες και τα λίθινα εργαλεία.
Ένας ακόµα µεγάλος σεισµός
Πολύ σηµαντικό συµπέρασµα της τελευταίας ανασκαφής υπήρξε ο εντοπισµός ενός ακόµη µεγάλου σεισµού που έγινε στην Κυδωνία στο τέλος του 6ου / αρχή του 5ου αι. π.Χ., ο οποίος άφησε χαρακτηριστικά ίχνη στον χώρο. Ειδικά στην τάφρο Ζ που βρίσκεται εντός του ρήγµατος, χαρακτηριστικό δείγµα της έντασης του σεισµού αυτού είναι τα εντυπωσιακά αποτυπώµατα από τις ρηγµατώσεις πάνω στο χώµα και η παντελής καταστροφή του αρχαϊκού τοίχου 12 στο νοτιοανατολικό άκρο της τάφρου µε την κλιµακωτή διασπορά των λίθων του σε διαφορετικά επίπεδα, µε έντονη κλίση από νότο προς βορρά (εικ. 11).
Μέχρι σήµερα στον χώρο της ανασκαφής Κατρέ 1 έχουν αναγνωριστεί ίχνη από τέσσερις µεγάλους σεισµούς: στο µέσον του 13ου αι. π.Χ. , στην αρχή του 6ου αι. π.Χ., στο τέλος του 6ου / αρχή του 5ου αι. π.Χ. και στο 365 µ.Χ, µε τον σεισµό-«τέρας» πάνω από 8 Richter. Σε σχέση µε τον τελευταίο αυτό σεισµό αποκαλύφθηκε φέτος τµήµα υστερορωµαϊκού δαπέδου, το οποίο έχει κατακρηµνισθεί και ταυτόχρονα ανασηκωθεί σχεδόν κατακόρυφα (εικ. 12),
ενώ ο τοίχος που αντιστοιχεί σε αυτό, στα δυτικά του, έχει κοµµατιαστεί στα δύο, έχει ρηγµατωθεί, µετακινηθεί προς τα δυτικά και βυθιστεί κατά το νότιο τµήµα του (εικ. 13-14).
Ο χώρος της οδού Κατρέ αρ. 1 είναι µοναδικός για την αρχαιολογική επιστήµη καθώς αποτελεί σηµείο αναφοράς για ανθρωποθυσίες στα µυκηναϊκά χρόνια. Παράλληλα, αποτελεί σηµείο αναφοράς για την παλαιοσεισµική επιστήµη καθώς διασχίζεται από ενεργό σεισµικό ρήγµα και διατηρεί in situ έντονα ίχνη πολλαπλών µεγάλων σεισµών. Κατά τους γεωλόγους του Πολυτεχνείου Κρήτης, µε τους οποίους συνεργαζόµαστε, αποτελεί σπουδαίο σχολείο για τους φοιτητές γεωλογίας.
Άνθρωποι και συνεργάτες της ανασκαφής
Η έρευνα του 2024 χρηµατοδοτήθηκε από το Ινστιτούτο για την Προϊστορία του Αιγαίου (INSTAP) και υποστηρίχθηκε από την ΕΦΑ Χανίων και από εθελοντές. Εκπρόσωπος της Εφορείας και κύρια συνεργάτιδα της ανασκαφής είναι η Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, συνεπικουρούµενη από τον αρχιτεχνίτη Μανώλη Τσιτσιρίδη. Στην έρευνα συµµετείχαν η αρχαιολόγος Ηρώ Τσιριντουλάκη, οι απόφοιτοι αρχαιολογίας Έλενα Βασιλοπούλου, ∆ηµήτρης Καρατζάνης, Κατερίνα Ξενάκη και George Tillotson και ο φοιτητής αρχαιολογίας Βασίλης Χαρωνίτης. Αρχιτεχνίτες ήσαν ο Γιάννης Μπιτσάκης και ο ∆ιονύσης Αλυφαντής και συντηρήτρια η Αλεξία Γραµµατικάκη.
Και κατά το 2024 οι καθηγητές του Πολυτεχνείου Κρήτης Εµµ. Μανούτσογλου και Νόνη Μαραβελάκη πρόσφεραν την πολύτιµη βοήθειά τους στην ανασκαφή. Σταθερή είναι η συνεργασία της αρχαιολόγου-περιβαλλοντολόγου δρ Ανάγιας Σαρπάκη, η οποία ασχολήθηκε µε την µελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού µε την συνδροµή των ξεναγών Σταύρου Σταυρουλάκη, Σοφίας Μπαγορδάκη και Ελευθερίας Μανούσου και των φοιτητών αρχαιολογίας Αλέξανδρου Μπαλωµενάκη και Βασίλη Χαρωνίτη. Πολύτιµη είναι η συνεργασία µε τον καθηγητή Louis Godart στην αναγνώριση και ανάγνωση των γραπτών κειµένων. Καταγραφή του κεραµεικού υλικού πραγµατοποιήθηκε από τον αρχαιολόγο Γιάννη Λούλα.
Στη συντήρηση της κεραµεικής εργάστηκε η συντηρήτρια Αλεξία Γραµµατικάκη, στην ηλεκτρονική αποτύπωση και την επεξεργασία των σχεδίων, ο τοπογράφος Χαράλαµπος Ακρίβας και οι αρχιτέκτονες Ειρήνη Βλαζάκη και Άννα Τσιτωνάκη και στην φωτογράφηση ο Γιώργος Αναστασάκης και ο Μάρκος Ανδρεαδάκης.
Επίσης, σε τελικό στάδιο είναι οι αναλύσεις σηµαντικού αριθµού δειγµάτων ξυλανθράκων από το στρώµα καταστροφής του µυκηναϊκού ανακτορικού συγκροτήµατος, ενταγµένες σε διεθνές ερευνητικό πρόγραµµα µε σκοπό τον προσδιορισµό του είδους του δένδρου, την δενδροχρονολόγηση και την ραδιοχρονολόγηση. Στο πρόγραµµα συνεργάζονται το πανεπιστήµιο Nicolaus Copernicus στην Πολωνία και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών µε επικεφαλής τον καθηγητή Tomasz Wazny και την δρα Αναστασία Χριστοπούλου αντίστοιχα και την συµµετοχή των δρ. Jennifer Moody (ΗΠΑ), Anna Elzanowska (Πολωνία) και Yasemin Özarslan (Τουρκία). Σηµαντικό είναι και το πρόγραµµα µελέτης της αρχαίας ορνιθοπανίδας από τις ανασκαφές στον λόφο που συντονίζεται και διεξάγεται από την καθηγήτρια του Πανεπιστηµίου Τορίνου Beatrice Demarchi.
Αντί επιλόγου: το παγκόσµιο ενδιαφέρον και ο κίνδυνος
Φέτος, το ανακτορικό κέντρο της κρητοµυκηναϊκής Κυδωνίας και η τέλεση ανθρωποθυσίας στον χώρο του εντυπωσίασαν το αµερικανικό και διεθνές κοινό, κατά τις εργασίες του Παγκόσµιου Συνεδρίου του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αµερικής (ΑΙΑ), το οποίο είναι η παλαιότερη επιστηµονική κοινότητα της Βόρειας Αµερικής και ο µεγαλύτερος οργανισµός στον κόσµο της αρχαιολογίας. Το συνέδριο πραγµατοποιήθηκε στην Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ τις πρώτες µέρες του Ιανουαρίου 2025 και η ανασκαφέας Μαρία Βλαζάκη είχε ωριαία διάλεξη στην ειδική συνεδρίαση του INSTAP.
Πώς µπορεί να θεωρηθεί τυχαίο το γεγονός ότι σε µια ανασκαφή περιορισµένης έκτασης έρχονται κάθε χρόνο πολύ σπάνια και µοναδικά ευρήµατα για την αρχαιολογία της Κρήτης και της Ελλάδας γενικότερα, όπως η θυσία παρθένου στα µυκηναϊκά χρόνια, το ισχυρό ενεργό σεισµικό ρήγµα, µεγάλος αριθµός χρυσών και αργυρών νοµισµάτων της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του, πινακίδες Γραµµικής Α΄ και Β΄ γραφής; Στα Χανιά πιστεύεται πια ότι ο ίδιος ο λόφος συστηµατικά βοηθάει, αποκαλύπτει και διαδίδει την σπουδαιότητά του ώστε να µην επιτραπεί τελικά η µετατροπή σε ξενοδοχείο του εµβληµατικού συγκροτήµατος της «Μεραρχίας» στην κορυφή του, του τοπόσηµου για την πόλη. Επειδή ο κίνδυνος είναι ορατός για το εγγύς µέλλον, εντελώς απαραίτητη είναι και η ασπίδα των φορέων και των ίδιων των κατοίκων των Χανίων που θα αποκρούσει και θα αποτρέψει την ξενοδοχοποίηση.
