Ανδρέας Καζαμίας: από τις κορυφές του Τρόοδος στις κορυφές της επιστήμης

Το χωριό Καλοπαναγιώτης βρίσκεται στις νοτιοδυτικές παρυφές του όρους Τρόοδος στην Κύπρο. Σήμερα το θαυμάσιο αυτό θέρετρο με τους πεντακάθαρους δρόμους και τις παστρικές αυλές, με τις ασπρισμένες γλάστρες και τα καταπράσινα παρτέρια, μοιάζει περισσότερο με ένα παραμυθένιο στολίδι που απλώνεται ήρεμο στην καταπράσινη πλαγιά του όρους Τρόοδος.
Tίποτα πια δεν θυμίζει το άγονο και ορεινό  χωριό, τον Καλοπαναγιώτη που γέννησε τον Ανδρέα Καζαμία στο τέλος  της τρίτης δεκαετίας του 20ου αιώνα. Χωριό άγονο, ορεινό και πάμπτωχο, το έκαναν στολίδι τα ξενιτεμένα παιδιά του. Αυτά που ένα-ένα πήραν τη μοίρα τους στα χέρια τους και σκόρπισαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα για να φτιάξουν τη ζωή τους. Ανάμεσά τους και ο Ανδρέας Καζαμίας, που επάξια κατέκτησε τα μεγαλύτερα ακαδημαϊκά κέντρα του κόσμου. Λαμπρός επιστήμονας με επιδόσεις που αναγνωρίζονται σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα βιβλία του, γραμμένα με δύναμη και οξυδέρκεια κυκλοφορούν σε πολλές γλώσσες του κόσμου: Αγγλικά, Ελληνικά, Ιταλικά, Πορτογαλικά, Κινέζικα, Γιαπωνέζικα, Ισπανικά και Τούρκικα.
Φοίτησε στο δημοτικό σχολείο του χωριού του και στην Αγγλική Σχολή Λευκωσίας. Ελαβε πτυχίο από το Πανεπιστήμιο του Bristol, μεταπτυχιακό από το Fort Hays State College των ΗΠΑ και διδακτορικό από το Harvard. Πάντοτε με υποτροφία. Η πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία άρχισε πολύ νωρίς από το Harvard: Assistant Professor στο Πανεπιστήμιο του Oberlin στην Πολιτεία Ohio, Assistant Professor στο Πανεπιστήμιο του Chicago, Full Professor στο Πανεπιστήμιο του Wisconsin, Visiting Professor στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο Hebrew University στο Ισραήλ, Visiting Professor στο Πανεπιστήμιο του Harvard. Ο νόστος για την Ελλάδα τον οδήγησε καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπου υπήρξε ο πρώτος του τακτικός καθηγητής καθώς και ο πρώτος κοσμήτορας της Φιλοσοφικής του Σχολής. Αργότερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πολλές και σημαντικές οι ακαδημαϊκές δραστηριότητές του. Ιδρυσε και διεύθυνε επιστημονικά περιοδικά, οργάνωσε επιστημονικά συνέδρια. Λαμπρές οι τιμητικές διακρίσεις τις οποίες με την αξία του κατέκτησε, στις ΗΠΑ, στην Ελλάδα, στην Κύπρο και τον κόσμο.
Γνωστός παντού. Στη Χαϊδελβέργη θυμάμαι ο καθηγητής μου, από τα πρώτα που μας έδωσε να μελετήσομε ήταν ένα κείμενο του Καζαμία για την Συγκριτική Παιδαγωγική. Και δικαίως, γιατί ανήκει στους θεμελιωτές του επιστημονικού αυτού κλάδου. Θυμάμαι όταν συνάντησα κάποτε τον αντιπρόεδρο της Ακαδημίας Επιστημών της άλλοτε ένδοξης Σοβιετικής Ένωσης Basil Razoumofski ο πρώτος -και ο μόνος- Ελληνας για τον οποίο μου μίλησε ήταν ο Ανδρέας Καζαμίας. Δεν θα ήθελα όμως να ασχοληθώ άλλο με το έργο. Θα ήθελα να ασχοληθώ με το πρόσωπο. Έτσι όπως τον έζησα και τον ζω. Έτσι κι αλλιώς για το έργο του έχουν γραφεί πολλά και θα εξακολουθήσουν να γράφονται περισσότερα.
Καθόμαστε στο σαλόνι του Holiday Inn στη Λευκωσία.
– Ανδρέα πες μου, πότε πήρες την απόφαση να σπουδάσεις;
– Δεν την πήρα εγώ. Η μάνα μου, οι γονείς μου. Εγώ τότε δεν τολμούσα να κάνω όνειρα. Θα έμενα στο χωριό και θα γινόμουν βοσκαρούδι στο Τρόοδος. Όμως η Ανδρονίκη, η μητέρα μου (εδώ τα μάτια του Ανδρέα βουρκώνουν. Ένα χοντρό δάκρυ κυλάει. Πέφτει πάνω στο παντελόνι του. Καθώς το σκουπίζει, μου σιγοψιθυρίζει: Συγγνώμη.
– Ο Θεός να την αναπαύσει την Ανδρονίκη του λέω.
Συνέρχεται και συνεχίζει: Η μάνα μου, μου έλεγε κάθε τόσο: Να μάθεις γράμματα. Να μορφωθείς. Να γίνεις Ανθρωπος. Και κείνο που βάραινε ήταν η προτροπή: ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Και σήμερα ο Ανδρέας θέλοντας να ακολουθήσουν αυτή την προτροπή και άλλοι νέοι, μετέτρεψε το σπίτι που του κληροδότησαν οι γονείς του σε δημόσια βιβλιοθήκη, προς τιμήν του Μιχάλη και της Ανδρονίκης Καζαμία.
Και τώρα που ο Ανδρέας Καζαμίας βρίσκεται στην ακμή της τρίτης ηλικίας αναζητά τον Άνθρωπο: Στο Σωκράτη, στον Πλάτωνα στον Αριστοτέλη στον Καλοπαναγιώτη. Ενοχλείται θανάσιμα από την παγκοσμιοποίηση και τον ανταγωνισμό που έχει επιβάλλει. Η πολιτική εξουσία ηττήθηκε, όπως λέει. Το πάνω χέρι έχει η οικονομική εξουσία, οι υλικές αξίες και το κέρδος. Οι ανθρωπιστικές, οι ηθικές και οι πνευματικές αξίες που δίδαξαν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Λατίνοι αγνοούνται. Τους ανατέθηκε ο ρόλος της Ιφιγένειας: Να ανέβουν στο βωμό και να θυσιασθούν. Και ο Καζαμίας αυτό δεν το συγχωρεί. Γι’ αυτό έγινε η αλογόμυγα του Σωκράτη. Ενοχλεί τους πάντες διαμαρτυρόμενος. Τα επιχειρήματά του τα αντλεί από τους Έλληνες κλασσικούς με τους οποίους συνομιλεί συχνά.
Στο πνεύμα αυτό έρχεται συχνά στην Κύπρο. Κάθε επίσκεψη κι ένα προσκύνημα. Να σεργιανίσομε τους δρόμους της παλαιάς Λευκωσίας. Να περάσομε από την Παναγία τη Φανερωμένη, να φάμε στη “Λωξάνδρα”, στο ” Καθ’ οδόν” ή στο “Ταβερνάκι του Πάμπου”. Εδώ το σουβλάκι, η σιεφταλιά και το χαλούμι μυρίζουν αλλιώς. Μυρίζουν τα παιδικά χρόνια του Καζαμία. Μυρίζουν όλα παράδοση και ανθρωπιά. Μαζί του σχεδόν πάντα η Βάλερυ. Η σύζυγός που μαζί της απέκτησε τον Μιχάλη το γιο τους, το δικηγόρο. Μια σεμνή και ευγενική παρουσία που ξέρει πότε να μιλήσει και πότε να σιωπά. Σχεδόν σιωπηλή αφήνει το σύζυγό της να απολαύσει τώρα στην Κύπρο όσα του στέρησε η σκληρή ακαδημαϊκή ζωή. Για να διαπρέψεις πρέπει να δοθείς ολοκληρωτικά σε αυτό που κάνεις. Και η Βάλερυ το ξέρει. Το έζησε με τον Ανδρέα. Η ίδια, δραστήριο μέλος της διασποράς, έχει μεγάλη προσφορά. Δεν μιλάει όμως γι’ αυτά. Τα έκανε γιατί τα πίστευε, όχι για να τα διηγείται.
Περπατάμε στη γραφική γέφυρα του Καλοπαναγιώτη. Περνάμε απέναντι στην πανάρχαια εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή. Πάνω από 1000 χρόνια ζωής. Δίπλα ακριβώς το Δημοτικό Σχολείο, στο οποίο φοίτησε ο Ανδρέας. Θυμάται το κατσικάκι που τον συνόδευε στο σχολείο. Μου δείχνει το σημείο που το έδενε. Εκείνο τον περίμενε καρτερικά να σχολάσει, για να πάρουν πάλι μαζί το δρόμο για το σπίτι.
– Ανδρέα, του λέω, πες μου τι άλλο θυμάσαι από αυτήν εδώ τη γειτονιά; Και ο Ανδρέας γίνεται και πάλι σκολιαδούρικο:
– Εδώ στις αυλές του μοναστηριού μαζευόμασταν τα γειτονόπουλα για παιχνίδι. Με το ηλιοβασίλεμα που φεύγαμε κάναμε αγώνες. Hταν οι εποχές που έπρεπε να αυτοσχεδιάσομε, γιατί δεν υπήρχε άλλος τρόπος να παίξομε. Ο Ανδρέας απολαμβάνει τη σκηνή. Γίνεται και πάλι επτά-οκτώ χρονών. Όπως τότε.
Το βράδυ έγινε πάρτι στο παλιό καφενείο του πατέρα του, όπου λειτουργεί τώρα ένα υπέροχο εστιατόριο. Να γιορτάσομε τον εγγονό του Ανδρέα.
Και στην ακμή της τρίτης ηλικίας ο Καζαμίας διατηρεί μια ζωντάνια και μια ζωτικότητα που την έχουν χάσει οι σημερινοί σαραντάρηδες. Eχω δύο φάσεις φιλίας και συναναστροφής με τον Ανδρέα. Μια στην Κρήτη, στα πρώτα χρόνια της καριέρας μου και μια στην Κύπρο κατά τα τελευταία χρόνια. Ο Ανδρέας πάντα ζωντανός, πάντα αεικίνητος. Οι διαδρομές μας Ηράκλειο-Ρέθυμνο και οι συζητήσεις ή οι διενέξεις μας λειτουργούν ακόμη και σήμερα μέσα μου ως τα πιο εποικοδομητικά σεμινάρια. Η παγκόσμια εμπειρία του Δασκάλου μάς ήταν πολλαπλά χρήσιμη. Ζωντανός και ακατανίκητος μιλούσε πάντοτε με ένα απαράμιλλο πάθος. Oμως όταν βρίσκεται στην Κύπρο η ζωντάνια και το πάθος του υπερβαίνει κάθε όριο. Γίνεται ξανά το λεβεντόπαιδο του Καλοπαναγιώτη που με ένα σάλτο θα μπορούσε να κατέβει από το Τρόοδος και με άλλο ένα να ανέβει ξανά.
Θυμάμαι την έκπληξη του καθηγητή Μπαμπινιώτη όταν πριν δυο-τρία χρόνια τον είδε στη Λεμεσό να χορεύει. Τα όργανα ήρθαν στην παρέα μας.
– Ζεϊμπέκικο, τους λέει ο Καζαμίας. Και πριν ακόμη προλάβουν καλά-καλά να ξεκινήσουν ο Καζαμίας είχε απλώσει τα χέρια του σαν πελώριες φτερούγες και με δυο-τρεις περιστροφές ξεδιπλώθηκε σε έναν απίστευτο χορό. Ένας νέος Αλέξης Ζορμπάς. Ο Μπαμπινιώτης ομολογώ ότι δεν τα ‘χασε απλώς, τρόμαξε. Γυρίζει και μου λέει αιφνιδιασμένος:
– Πόσων χρονών είναι ο Καζαμίας;
Σηκώνω ελαφρά το χέρι μου δείχνω τον Ανδρέα και του απαντώ …
– Τόσων.
Έχετε δίκιο μου αποκρίνεται. Το βλέπω.
Η ζωντάνια που χαρακτηρίζει τις καινοτόμες ιδέες του Καζαμία στην επιστήμη, η ίδια ζωντάνια υπάρχει και στις άλλες δράσεις του. Έτσι μπόρεσε να τιμήσει επάξια την Κύπρο και την Ελλάδα όπου πήγε. Και πήγε παντού. Και έτσι συνεχίζει. Eνας έφηβος της τρίτης ηλικίας, με ώριμη και κατασταλαγμένη σκέψη, με απαράμιλλο πάθος για τη ζωή και την επιστήμη. Γι’ αυτό μου λέει και μου ξαναλέει συχνά:
«Γιάννη, είθε να είμαι ζωντανός όταν θα πεθάνω». Κι εγώ δεν μπορώ να συμβιβαστώ με τη σκέψη ότι αυτό το αεικίνητο πλάσμα, το γεμάτο ζωή και δράση είναι δυνατόν να πεθάνει. Εννοώ τον φυσικό θάνατο, γιατί ως προς τα άλλα, το έργο του δεν επιτρέπει στον Καζαμία τέτοιες πολυτέλειες. Ο Ανδρέας Καζαμίας, το δένδρο με τους πλούσιους καρπούς, θα μένει εδώ για να δείχνει πώς ένα βοσκαρούδι ξεκινάει από τις βουνοκορφές του Τρόοδος και ανέρχεται στις υψηλότερες κορυφές της επιστήμης. Σ’ αυτόν τον αητό της Κύπρου, που φέτος γιορτάζει τα …στά του γενέθλια, αφιερώνω τις σκέψεις αυτές, βγαλμένες από την καρδιά μου.

*Ομότιμος καθηγητής και πρ. αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης