» Mazen Maarouf (µτφρ. Πέρσα Κουµούτση, εκδόσεις Χαραµάδα)
Την περίµενα την έκδοση αυτή. Είχα διαβάσει διαγώνια κάποια από τα διηγήµατα στην περσινή έκθεση βιβλίου στη Θεσσαλονίκη και είχαν κάτι το ελκυστικά παράδοξο χωρίς τη συνοδεία εξωτισµού. Αναφέροµαι στο Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήµατα του Μέζιν Μααρούφ. Άργησε αλλά τελικά κυκλοφόρησε πριν λίγες εβδοµάδες το βιβλίο αυτό από τις εκδόσεις Χαραµάδα µε έδρα την Πάτρα.
∆εν πάει καιρός που διάβασα (και ενθουσιάστηκα) µε την Ασήµαντη λεπτοµέρεια της Αντανία Σίµπλι, επίσης από την Παλαιστίνη. Εξαρχής υπενθυµίζω κάτι που οι σταθεροί αναγνώστες της στήλης αυτής µάλλον γνωρίζουν, πως η αραβική λογοτεχνία δεν είναι του γούστου µου, καλύτερα ειπωµένο ίσως θα ήταν πως η αραβική λογοτεχνία, όπως και η αφρικανική, µε φοβίζουν εξαιτίας των διάφορων εξωτικών συστατικών µε τα οποία ήταν παραφορτωµένα διάφορα βιβλία που κατά καιρούς διάβασα. Κάτι άλλο που επίσης µε φοβίζει στη λογοτεχνία αυτή, επιτρέψτε µου τη γενίκευση, είναι ο συναισθηµατικός εκβιασµός, µε το ζόρι συναίσθηµα δεν δηµιουργείται, η καλή λογοτεχνία δεν το κάνει αυτό, έστω, η λογοτεχνία του γούστου µου, για να είµαι πιο ακριβής. Η µαρτυρία και η δηµοσιογραφική έρευνα ανήκουν σε άλλη κατηγορία.
Εκείνη η διαγώνια ανάγνωση ωστόσο είχε εξαλείψει τους φόβους, ακόµα περισσότερο: είχε δηµιουργήσει προσδοκίες.
Ο τόπος στον οποίο διαδραµατίζονται τα δεκατέσσερα διηγήµατα της συλλογής δεν κατονοµάζεται, αν και µάλλον είναι εµφανές πως πρόκειται για την Παλαιστίνη, ο χρόνος επίσης δεν δίνεται φανερά και µε ακρίβεια, αν και µάλλον είναι εµφανές πως είναι το εγγύς παρελθόν, µε όρους ιστοριογραφίας το παρόν. Σε εκείνη τη διαγώνια ανάγνωση είχα διακρίνει εκείνο το ελκυστικό παράδοξο, που πρώτα σε διηγήµατα του Κορτάσαρ είχα εντοπίσει και καµία σχέση δεν είχε µε τον Μαγικό Ρεαλισµό στον οποίο για µεγάλο διάστηµα η Λατινική Αµερική εξειδικευόταν.
Και όπως ο τόπος και ο χρόνος δεν δίνονται µε ακρίβεια, το αυτό συµβαίνει και µε την περιρρέουσα πραγµατικότητα, τη µεγάλη εικόνα, την ιστορία που συνήθως γράφεται µε το γιώτα κεφαλαίο. Ο Μααρούφ αφηγείται µικρές, ατοµικές, δυσδιάκριτες εξαιτίας της απόστασης ιστορίες. Στο βάθος η πραγµατικότητα, ακόµα και για τον αναγνώστη που ελάχιστα γνωρίζει για εκείνη τη γωνιά του πλανήτη, είναι παρούσα, ως ένα φόντο, ως κάτι που συµβαίνει ταυτόχρονα µε την εκάστοτε ατοµική ιστορία, σαφώς επηρεασµένη, µε τον τρόπο που οι καιρικές συνθήκες για παράδειγµα επηρεάζουν την καθηµερινότητα, αλλά χωρίς τη διάθεση να γίνει µια εκβιαστική σύνδεση µεταξύ των δύο.
Το παράδοξο, η λοξή µατιά, η ανάγκη για επιβίωση και η ζωή που συµβαίνει ανοίγουν ρωγµές στην πραγµατικότητα από τις οποίες εισχωρεί ένα χιούµορ µη αναµενόµενο, ένα σκληρό η ζωή συνεχίζεται ακόµα και εν µέσω πολέµου και τρόµου. Και αυτό είναι κάτι που οι κάτοικοι πιο ήσυχων συνθηκών συχνά ξεχνάµε, ίσως για να πείσουµε τον εαυτό µας µε όρους µηδέν και ένα πως το εδώ καµία σχέση δεν έχει µε το εκεί, και δεν έχει, αλήθεια είναι αυτό, αλλά αυτό σε καµία περίπτωση δεν σηµαίνει πως η ζωή εκεί βρίσκεται σε παύση.
∆ιάβασα πρόσφατα (και ενθουσιάστηκα) το Καιρός της Τζέννυ Έρπενµπεκ. ∆ύο παράλληλες ιστορίες, µια ατοµική, η ερωτική σχέση µε έντονο το κακοποιητικό στοιχείο ενός µεσήλικα και µιας νεαρής, και µια πιο µεγάλη, η περίοδος πριν και µετά από την πτώση του τείχους. Αν η συγγραφέας είχε το ελεύθερο να γράψει το οπισθόφυλλο, συνοπτικά θα έγραφε: ό,τι και αν πιστεύετε εσείς οι εκτός της δικής µας καθηµερινότητας, η ζωή µας ήταν πολύ πιο σύνθετη και γεµάτη χαρές και λύπες από τη διαρκή αγωνία και την εξαντλητική αναµονή για την πτώση του τείχους, είχαµε ζωή πριν να έρθετε και να µας σώσετε (όπως σας δίδαξαν να νοµίζετε).
Η λογοτεχνία που γράφεται σε τέτοιες περιόδους, που για κάποιες γωνιές του πλανήτη αποτελεί µια σχεδόν µόνιµη και καθηµερινή συνθήκη, µια σταθερά, δεν µπορεί παρά να είναι πολιτική. Και η οξυδέρκεια του καλού γραφιά δεν αποτυπώνεται σε ζεύγη µηδέν και ένα, άσπρου και µαύρου, σωστού και λάθους, καλού και κακού, εχθρού και συµµάχου, αλλά διαθέτει µια πλούσια παλέτα αποχρώσεων. Αν κάποιος διαβάζοντας καλή λογοτεχνία όπως αυτή που γράφει ο Μααρούφ, και άρα πολιτική, έστω και αν δεν το φωνάζει, διακρίνει µια µονοµέρεια ή µια ανάγκη για στράτευση τότε νιώθω πως έχω αρκετούς λόγους να αµφισβητώ τον τρόπο µε τον οποίο προσλαµβάνει την πραγµατικότητα εξ αποστάσεως.
Εδώ, στα διηγήµατα της συλλογής αυτής, δεν θα βρεθεί µια µονόπλευρη αποτύπωση. Ανάµεσα στο µηδέν και το ένα υπάρχει ένα άπειρο πλήθος αριθµών, άλλωστε. Η γενίκευση δεν είναι ποτέ καλός σύµµαχος, σίγουρα όχι ο καλύτερος. Όταν κάποιος ταυτίζει το ατοµικό µε την πολιτική εξουσία, τότε υπάρχει ζήτηµα. Οι σηµαίες ανεµίζουν από καιρό ταλαιπωρηµένες από το αίµα µε το οποίο έχουν λερωθεί. Ο Μααρούφ δεν επιθυµεί να σταθεί στη µια ή την άλλη πλευρά. Όσο σίγουρος είµαι πως η καταγωγή του θα οπλίσει µε άρνηση (αν όχι µε θυµό και µε µίσος) µια µερίδα αναγνωστών, που ταυτίζουν τον παλαιστινιακό λαό µε τη Χαµάς ή µε µια γενίκευση περί Αράβων, άλλο τόσο σίγουρος είµαι πως τα διηγήµατα αυτά θα βρεθούν στο στόχαστρο αναγνωστών φίλα προσκείµενων στο δίκαιο του αγώνα της Παλαιστίνης. Είναι ενδιαφέρον πως και οι δύο αυτές µερίδες αναγνωστών, άθελά τους και χωρίς να το αντιλαµβάνονται, θα µοιραστούν ένα κοινό έδαφος, εκείνο που για τους µεν πλεονάζει, για τους δε απουσιάζει.
Ήδη από τα πρώτα διηγήµατα της συλλογής, τα νήµατα συγγένειας απλώθηκαν προς δύο σύγχρονες συλλογές διηγηµάτων, παρότι είναι πιθανόν κανείς από τους συγγραφείς να µη γνωρίζει το έργο του άλλου. Αναφέροµαι στο Ανάσκελα της Ρίτα Μπουλγουίνκελ και το ∆έντρο µε τα µπουκάλια του ουίσκι της Καταρίνα Μπέντιξεν. Το νήµα συγγένειας που αρχικά διαφάνηκε εξαιτίας της χρήσης του παράδοξου, έγινε εντονότερο µε την (έντονη παρότι χωρίς κραυγές) πολιτική διάσταση και των τριών συλλογών. Και επειδή αναφέρθηκα στο παράδοξο, ας δώσω ένα παράδειγµα, την εναρκτήρια πρόταση του διηγήµατος Ο ταυροµάχος: «Ο θείος µου πέθανε τρεις φορές σε µια εβδοµάδα».
Η λοξή µατιά του συγγραφέα στην πραγµατικότητα είναι το πλέον ευδιάκριτο νήµα που προσδίδει στη συλλογή αυτή την απαραίτητη συνοχή, την ώρα που τα διηγήµατα, ανεξαρτήτως προτιµήσεων, στέκουν στο ίδιο επίπεδο ξεπερνώντας τον σκόπελο της άνισης συλλογής, των αδιάφορων διηγηµάτων που απλώς τοποθετήθηκαν γύρω από κάποια πιο δυνατά και άξια έκδοσης. Αλλά και θεµατικά υπάρχει µια σύνδεση, δεν αναφέροµαι απλώς στον χωροχρόνο, αλλά σε εκείνα τα επαναλαµβανόµενα µοτίβα που οµαδοποιούν τα διηγήµατα. Το γέλιο που προκύπτει εδώ, δεν είναι πικρό, όπως συχνά συµβαίνει, δεν γεννά την ακόλουθη ενοχή στον αναγνώστη, αλλά περισσότερο σηµατοδοτεί και αποτυπώνει ξεκάθαρα εκείνο που αναφέρθηκε παραπάνω: η ζωή συνεχίζεται. Όπως το χιούµορ, έτσι και η ζωή η ίδια κάποιες φορές, είναι όταν παρ’ όλ’ αυτά γελάς/ζεις.
Μια τελευταία παρατήρηση. Ξέρω τι σκέφτεστε αρκετοί από εσάς, το σκέφτοµαι και εγώ: µήπως η κυκλοφορία βιβλίων όπως αυτό κρύβει µια διάθεση καιροσκοπισµού την ώρα που τα βλέµµατα της παγκόσµιας κοινής γνώµης είναι στραµµένα προς εκείνη την περιοχή του πλανήτη; ∆ιόλου παράλογη σκέψη, η έκδοση βιβλίων, άλλωστε, είναι (και) µια επιχειρηµατική δραστηριότητα που σκοπό της έχει το κέρδος. Έχοντας διαβάσει το βιβλίο του Μααρούφ, επιτρέψτε µου να πω: δεν είναι µια τέτοια περίπτωση αυτή. Η καλή λογοτεχνία είναι παντός καιρού.
Το Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήµατα έφτασε ως τη µακρά λίστα του ∆ιεθνούς Βραβείου Μπούκερ το 2019.
