Η έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών το 2020
Δόθηκε πρόσφατα στη δημοσιότητα η ετήσια έκθεση (του έτους 2020) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) για τη ανθρώπινη ανάπτυξη στο πλανήτη με τίτλο “Η ΝΕΑ ΜΕΘΟΡΙΟΣ – ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΚΑΙΝΟ”. Η έκθεση αυτή έρχεται 30 χρόνια μετά τη καθιέρωση του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης (ΔΑΑ) σαν μέτρου αποτίμησης της ανάπτυξης διαφόρων κρατών σε αντιδιαστολή με την επικρατούσα μέχρι τότε μέτρηση της με το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) τους. Ο ΟΗΕ με τη καθιέρωση του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης έδωσε μία νέα διάσταση του τι σημαίνει “καλή ζωή” (διαφορετική από την επικρατούσα μέχρι τότε μονοδιάστατη άποψη που σχετιζόταν μόνο με το εισόδημα/πλούτο) αποδεχόμενος ότι η καλή ζωή σχετίζεται με τις δυνατότητες και την ελευθερία που έχουν οι άνθρωποι να ζήσουν μία ζωή που αξίζει (κάτι που αποτελεί θέμα φιλοσοφικής αναζήτησης από την αρχαιότητα). Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης επινοήθηκε από τον οικονομολόγο του ΟΗΕ Mahbub ul Haq (1934-1998) και όντας πολυδιάστατος συνυπολογίζει εκτός από το εισόδημα (που προσφέρει ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης) τη καλή υγεία και τα χρόνια ζωής των ανθρώπων (προσδόκιμο επιβίωσης) καθώς και τη μόρφωση τους (έτη μόρφωσης-σπουδών) τα οποία θα τους προσφέρουν τη δυνατότητα να ζήσουν “μια ζωή που αξίζει” και θα τους δώσει τη δυνατότητα να “ανθίσουν καλλιεργώντας τις ικανότητες τους” όπως αναφέρει ο Amartya Sen. Η βελτίωση του ΔΑΑ σε μία χώρα σηματοδοτεί την ενδυνάμωση του πληθυσμού της για να επιλέξει το δικό του μονοπάτι/δρόμο για να ζήσει μία ζωή αξιοβίωτη βασισμένη σε διευρυμένες ελευθερίες. Όταν το 1990 ο ΟΗΕ άρχισε να υπολογίζει το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης των διαφόρων χωρών η εποχή ήταν διαφορετική. Υπήρχε ακόμη ο ψυχρός πόλεμος, το διαδίκτυο μόλις είχε επινοηθεί και λίγοι είχαν ακούσει για τη κλιματική αλλαγή.
Σήμερα έχουν αλλάξει πολλά. Ο ψυχρός πόλεμος έχει τελειώσει ενώ έχουν εμφανισθεί νέες εστίες εντάσεων, το διαδίκτυο έχει αλλάξει κατά πολύ τη ζωή μας ενώ οι πιέσεις που ασκούμε στα πλανητικά οικοσυστήματα είναι τεράστιες δίδοντας την ευκαιρία στους γεωλόγους να ονομάσουν την εποχή μας “εποχή του ανθρωπόκαινου”. Η έννοια του ανθρωπόκαινου στο γεωλογικό χρόνο αναφέρεται στις βαθιές αλλαγές και μόνιμες επιπτώσεις που έχει προκαλέσει ο άνθρωπος στο πλανήτη που περιλαμβάνουν μαζικές εξαφανίσεις φυτικών και ζωικών ειδών, μόλυνση των ωκεανών, αλλοίωση της σύστασης της ατμόσφαιρας και ακραίες κλιματικές αλλαγές, καταστροφές των δασών κ.α. Ο ανθρώπινος λοιπόν πολιτισμός αποτελεί σήμερα τη κύρια δύναμη η οποία αλλοιώνει τα χαρακτηριστικά του πλανήτη μετατρεπόμενος σε παράγοντα γεωλογικών μεταβολών. Ο homo sapiens τροποποιεί το πλανήτη σύμφωνα με τις δικές του κοινωνικοοικονομικές προτεραιότητες και ανάγκες με αποτέλεσμα οι φυτικοί και ζωικοί συγκάτοικοι του στη γη είτε θα πρέπει να προσαρμοσθούν στις γρήγορες αλλαγές (κάτι που για πολλούς λόγους δεν είναι εύκολο) ή να εκλείψουν/εξαφανισθούν. Στα τριάντα χρόνια που έχει καθιερωθεί η έννοια του ΔΑΑ από τον ΟΗΕ έχουν αλλάξει πολλά αλλά η ελπίδα και η δυνατότητα βελτίωσης των πραγμάτων παραμένουν. Είμαστε η πρώτη αλλά όχι η τελευταία γενιά της εποχής του ανθρωπόκαινου, αναφέρει η έκθεση του ΟΗΕ, και θα μας θυμούνται για το τι κάναμε και το τι δεν κάναμε. Θα καταστρέψουμε το πλανήτη, διερωτάται, ή θα διασφαλίσουμε μία ισορροπία μεταξύ των ανθρώπινων κοινωνιών και των πλανητικών οικοσυστημάτων δημιουργώντας ένα μέλλον πιο δίκαιο για όλους; Η μοίρα του homo sapiens και του πλανήτη αλληλοεξαρτώνται και είναι πλέον αλληλένδετες. Ο ανθρώπινος πληθυσμός, οι καταναλωτικές του συνήθειες και οι σημερινές πρωτόγνωρες τεχνολογικές του δυνατότητες επιφέρουν τέτοιες αλλοιώσεις στο περιβάλλον από το οποίο εξαρτώμεθα ούτως ώστε η επιβίωση μας εξαρτάται πλέον από εμάς και τις επιλογές μας σε τέτοιο βαθμό που ποτέ στο παρελθόν δεν συνέβαινε. Η φετινή έκθεση του ΟΗΕ μας προτρέπει να στοχαστούμε το μέλλον που χαρακτηρίζεται από:
Α) Αυξανόμενη φτώχεια και ανισότητες,
Β) Τεράστιες πιέσεις στα πλανητικά οικοσυστήματα,
Γ) Τη κληρονομιά της πανδημίας COVID-19
Οι αυξανόμενες διακρατικές και ενδοκρατικές ανισότητες δημιουργούν μεγάλες πιέσεις στα πλανητικά οικοσυστήματα που έχουν σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, τη καταστροφή των φυσικών πόρων και τη δημιουργία ακραίων κλιματικών φαινομένων. Οι ανεπιθύμητες αυτές συνέπειες πλήττουν περισσότερο τις πιο ευάλωτες και φτωχές χώρες επιτείνοντας τις υπάρχουσες ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών αυτών αλλά και μεταξύ των αναπτυσσόμενων και ανεπτυγμένων χωρών. Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος αυτοτροφοδοτούμενος καθοδικός κύκλος ο οποίος επιτείνει τις κοινωνικο-οικονομικές και πλανητικές ανισορροπίες. Οι πλούσιες χώρες με υψηλό δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης ασκούν μεγαλύτερες πιέσεις στα πλανητικά οικοσυστήματα καθώς το αποτύπωμα τους σε κατανάλωση φυσικών πόρων και εκπομπές ρύπων είναι μεγαλύτερο σε σχέση με το αντίστοιχο των φτωχών αναπτυσσόμενων χωρών. Αυτό υπονομεύει και περιορίζει τις δυνατότητες των φτωχών χωρών να ευημερήσουν μελλοντικά. Ταυτόχρονα οι φτωχές/αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες είναι πιο πιθανόν να πληγούν με ακραία κλιματικά φαινόμενα έχουν πιο ευάλωτες/εύθραυστες κοινωνίες. Ενώ οι πλούσιες χώρες θα έχουν λόγω κλιματικής αλλαγής 18 λιγότερες ημέρες το χρόνο με ακραία κλιματικά φαινόμενα οι φτωχές χώρες θα έχουν 100 περισσότερες ημέρες.
Η έκθεση για την ανθρώπινη ανάπτυξη την εποχή του ανθρωπόκαινου θεωρεί ότι:
1. Βιώνουμε μια αυξανόμενη αποσταθεροποίηση των πλανητικών οικοσυστημάτων,
2. Η ένταση επί των πλανητικών οικοσυστημάτων ανακλάται/μεταδίδεται στις ανθρώπινες κοινωνίες, και
3. Οι ανισορροπίες ενισχύουν η μία την άλλη μεγεθύνοντας τις ανεπιθύμητες αλλαγές.
Προτείνει δε:
1. Αλλαγές στους τρόπους με τους οποίους ζούμε, εργαζόμαστε και συνεργαζόμαστε, και
2. Την αύξηση της συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπινων κοινωνιών καθώς και με τη φύση/πλανητικά οικοσυστήματα αναγνωρίζοντας τα όρια μας. Η διαιώνιση των ανταγωνιστικών σχέσεων οδηγεί σε ολέθρια αποτελέσματα.
Εκτιμά δε ότι εάν η δικαιοσύνη, η καινοτομία και η υπεύθυνη διαχείριση των φυσικών πόρων αποτελέσουν στο μέλλον τις βασικές συνιστώσες μιας καλής ζωής τότε οι ανθρώπινες κοινωνίες θα ευημερήσουν ενώ οι πιέσεις στα πλανητικά οικοσυστήματα θα αμβλυνθούν σημαντικά. Ιδιαίτερα απαισιόδοξη είναι η έκθεση του ΟΗΕ για τις επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 στο δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης. Εκτιμά ότι το επόμενο έτος όταν θα αξιολογηθούν τα στοιχεία των διαφόρων χωρών του έτους 2020 (που θα αποτυπώνουν τις επιπτώσεις της πανδημίας) οι τιμές του ΔΑΑ θα είναι σημαντικά μειωμένες λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας. Η φετινή έκθεση του ΟΗΕ οδηγεί σε ορισμένα συμπεράσματα όπως μεταξύ άλλων:
1. Η χώρα μας διατηρεί τη 32η θέση μεταξύ των χωρών με πολύ υψηλό δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης (μεγαλύτερο του 0.800) αν και έχει χάσει 3 θέσεις στη κατάταξη τη τελευταία πενταετία,
2. Μεταξύ των 10 πρώτων χωρών στη κατάταξη οι 8 είναι Ευρωπαϊκές ενώ μεταξύ των 20 πρώτων οι 12 είναι Ευρωπαϊκές. Μεταξύ των 8 μη Ευρωπαϊκών χωρών στις 20 πρώτες θέσεις περιλαμβάνονται 2 από τη βόρεια Αμερική (ΗΠΑ, Καναδάς), 2 από την Ωκεανία (Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία), 1 από τη Μέση Ανατολή (Ισραήλ) και 3 από την Ασία (Ιαπωνία, Σιγκαπούρη, Χονγκ-Κογκ) . Το προηγούμενο έτος μεταξύ των 10 πρώτων χωρών οι 7 ήταν Ευρωπαϊκές ενώ μεταξύ των 20 πρώτων οι 13 ήταν Ευρωπαϊκές.
3. Οι 5 Νορδικές χώρες (Νορβηγία, Ισλανδία, Σουηδία, Δανία, Φινλανδία) βρίσκονται στις πρώτες 11 θέσεις της κατάταξης (ενώ και το προηγούμενο έτος βρισκόταν στις 12 πρώτες θέσεις),
4. Η Ελλάδα έχει τη καλύτερη θέση στη κατάταξη μεταξύ των Βαλκανικών χωρών αλλά και της Τουρκίας,
5. Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης τριακονταετίας η μεγαλύτερη ποσοτική αύξηση του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης της Ελλάδας πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία 2000-2010 η οποία ήταν αρκετά μεγαλύτερη των αυξήσεων των δύο άλλων δεκαετιών, και
6. Εκτός των ΗΠΑ που βρίσκονται στη 17η θέση άλλες χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα και η Ινδία βρίσκονται στις θέσεις 52, 85 και 131 αντίστοιχα.
