ποιοτικά, πάντα γλώσσα ατοπική
«ΓΗΣ» ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Ν. Αλαμάνου μνήμη
…Γη που στοιχειώνει τα όνειρατα, που ’χει
Τα όσα ποθούμε να ρίχνουν σκιά
σε κάθε γωνία, σε κάθε της κόχη
η γη που λαλεί και μας θέλει κοντά.
Η χώρα εκείνη δεν έχει υπάρξει
και ούτε ποτέ της μπροστά θα φανεί.
Κι αν τύχει τη βρούμε, ευθύς θα χαράξει
ο πόθος για μι΄άλλη υπέροχη γη.
Από το ποίημα «Η χώρα που γυρεύουμε»
του Άγγελου Αλαφρού (1)
Οι στίχοι αυτοί του νεαρού ποιητή, φανερώνουν την αντανακλαστική αναζήτηση μιας γης, μιας χώρας ατοπικής που δε φαίνεται εύκολα αφού όντας οικουμενική (τέχνη) δημιουργεί «σε κάθε γωνιά», «σε κάθε κόχη» σ’ ένα τόπο! Φαίνεται αντιφατική διατύπωση αλλά γνωρίζοντας τη λειτουργία της γραφής μέσω της γλώσσας της τέχνης επαληθεύεται. Ο περίφημος Ροναλν(τ) Μπαρτ αναφέρει στο κεφ. Η γραφή ως αξία (2) «Η αποτίμηση προηγείται της κριτικής. Δεν είναι δυνατόν να θέσουμε σε κρίση χωρίς να αποτιμήσουμε. Η αξία μας είναι η γραφή… η θεωρία της γραφής προσπαθεί να μετατοπίσει τον τόπο προέλευσης της, χωίς να διακόψει τις σχέσεις της με αυτόν… στη γραφή υπάρχει το προσχέδιο μιας μαζικής χειρονομίας. Ενάντια σ’ όλους τους λόγους (λόγια, εργαλειακά γραψίματα, τελετουργίες, πρωτόκολλα, κοινωνικές συμβολικές), αυτή μόνο, τουτη τη στιγμή, εστω και ως είδος πολυτελείας, μετατρέπει τη γλώσσα σε κάτι ατοπικό =χωρίς τόπο.»
Εδώ και μερικές μέρες μετα τη θέαση της συγκλονιστικής ταινίας “Τα παράσιτα” και τον παγκόσμιο απόηχο της επιτυχίας τους (3) με απασχολεί ιδιαίτερα το θεματολογικό δίπολο: αλήθεια και ψέμα μέσα από ιστορικές, ηθικές, αισθητικές ενσωματώσεις σε σχέση πάντα με τη μορφοποιητική γλώσσα, οποιασδήποτε τέχνης. Αναφέρομαι στην εργαλειακή σχέση περιεχομένου μορφής στις Τέχνες ανά τον κόσμο, η επισήμανση ότι το τοπικό γίνεται διεθνές όταν η γλώσσα που το υπηρετεί είναι αντίστοιχα οικουμενική.
Είναι ευεργετικό όταν καταπιάνεται κανείς κριτικά με ένα έργο Τέχνης με τοπικά χαρακτηριστικά να έχει επίγνωση αν το έργο είναι ενδιαφέρον καλλιτεχνικά στο βαθμό που η αλήθεια του ξεπερνά την εντοπιότητα και μέσω της γλώσσας του γίνεται οικουμενικό. Δυο λογοτεχνικά βιβλία με προφανή τα βιογραφικά στοιχεία θα αναλυθούν -όχι μόνο σήμερα- αφού λειτουργούν σαν επιστρωμένος καμβάς στην κοινωνική – πολιτιστική ζωή της πόλης των Χανίων. Πρόκειται για την αυτοβιογραφία του Ηλία Γ. Γαβριλάκη, “οι δρόμοι μου” (4) και η κοινωνική “βιογραφία” του Λευτέρη Λαμπράκη “Από τα Χανιά στη Χολλυγούνδη” (η ιστορία του κινηματογράφου στην πόλη των Χανίων (5). Το βιβλίο του Γαβριλάκη ξεκινάει πριν από 80 χρόνια και το αντίστοιχο του Λαμπράκη πριν 120 χρόνια λίγο μετά την εφεύρεση της 7ης Τέχνης.
ΑΠΟ ΤΑ ΧΑΝΙΑ ΣΤΗ ΧΟΛΥΓΟΥΝΔΗ
Το «φωτογενές» βιβλίο του Λευτέρη Λαμπράκη, αποτελεί ένα πόνημα πυκνό σε αναφορές όπου μέσα από το πρίσμα του παγκόσμιου κινηματογράφου, εστιάζει στη συστηματική εδραίωση του στα Χανιά, στον 20ο αιώνα κυρίως, βιογραφώντας τις παθιασμένες φυσιογνωμίες ανθρώπους της 7ης Τέχνης, ανιστορά όχι επιφανειακά αλλά διεισδύει μέσα από ντοκουμέντα, εξομολογήσεις, σχόλια και έντυπο υλικό, στην ανάδειξη των χωρων που λειτούργησαν και λειτουργούν ως ναοί» του σινεμά. Το βιβλίο καλύπτει και συμπληρώνει τον προσωπικό φάκελο των σινεφίλ για την ιστορία του κινηματογράφου στην πόλη των Χανίων αλληλοσυμπληρώνονται και ενίοτε αντιπαραβάλλοντας ένα διαρκές οπτικό συλλεκτικό υλικό (6), ο Λαμπράκης είναι υπέρμετρα επίμονος -αντρώθηκε με αυτό, κείμενα προσπέκτους, αφίσες, βιβλία… θαυμαστές οι συλλογές του. Το βιβλίο των 265 εγχρώμων σελίδων πυκνότατο, με μια πλουραλιστική γραφή και εκτυπωτική μαεστρία που οφείλεται εκτός του συγγραφέα και στους Αθανασία Ζώτου (επιμέλεια κειμένων), Βασίλη Πιτσώνη, Σταυρούλα Διακομηνά “Scripta” (σχεδιασμό-σελιδοποίηση) αλλά κυρίως στην γαλαντόμικη υποστήριξη της έκδοσης από τον Ματθαίο Φραντζεσκάκη, διευθυντή του κινηματογραφικού Φεστιβάλ Χανίων και υπεύθυνο των εκδόσεων “Πυξίδα της πόλης”.
ΑΝΤ’ ΑΥΤΩΝ ΤΟ 64 ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΑΚΗ
Σε μια εποχή όπου δεν υπάρχει η φορτική αναντικατάστατη προβολή ενός συστηματικού υπερ-σινεφιλ ένα αντικαθρέφτισμα με την «αντικάμερα» του βιβλίου σαν δυνητική αντιζύγια πληροφοριών που ευελπιστεί να ταξιδέψει όχι σε χώρα (πλέον) αλλά σε πρόσωπα. Ο Λαμπράκης με αυτό το πόνημα δεν προτάσσει μια αντίκα μουσειακής αντικειμενικής (δήθεν) ρεαλιστικής αφήγησης της κινηματογραφικής ιστορίας του μεσοπολέμου του ΄40, του ΄50 ούτε καν την αντικαθιστά γραπτά αυτή, αλλά λειτουργεί αντιπαραβάλλοντας συμπληρωματικά βιοσυναισθηματικές μαρτυρίες και αισθητική σε ένα βιβλίο αντιδάνειο που λες και το φτιαξε σαν αντίχηση στο νεορεαλισμό της δεκαετίας του ’60 ή την ποπ αρτ της δεκαετίας του ’70 μεσα από την αισθητική αντίβαρο στην εποχή μας που η εικόνα απλά αντικαθιστά τις ποιητικές προσεγγίσεις με ωμές καταθέσεις. Επιλέγοντας αντιτάσσω στο Λευτέρη από αυτές τις δεκαετίες τους σπουδαίους σαν σημερινό αντιφέγγισμα σκηνοθέτες: Φρανσουά Τρυφφώ, Μικελάντζελο Αντονιόνι, Φρεντερίκο Φελίνι, Αντρέι Ταρκόφσκι, Μάρκο Φερερι, Φράνσις Φορντ Κόπολα, Αλφρεντ Χίτσκοκ, Αντρας Κοβατς, Ράινερ Β. Φασμπίντερ, Κριστοφ Κισλόφσκι (πρωτη περίοδος), Αντουανέτα Αγγελίδη, Παντελής Βουλγαρης, Κώστας Φέρρης, Κώστας Σφήκας , Ντούσαν Μακιαβεγιεφ αλλά και τους ηθοποιοούς: Κάρυ Γκραντ, Τζωρτζ Σαντέρς, Ερλαντ Γιοζεφσον, Γκ. Μπγιορνστραντ, Μάρλον Μπράντο, Μ. Αντονιέτα Μπελούτζι, Φιόνα Φλώρενς, Αντόνι Κουίν, Γιάννης Φέρτης, Μ. Φωτόπουλος, Αννα Φόνσου. Επιλέγω ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Λ. Λαμπράκη και τη βιωματική μαρτυρία του γκουρού της κινηματογραφικής προβολής στον τόπο, Γιάννη Μαζοκοπάκη «…και προσλήφθηκα το 1964 ως το 1968 ήμουν θεατής του κινηματογράφου. Πήγαινα σε όλους τους Χανιώτικους κινηματογράφους μόνο για να βλέπω ταινίες. Αλλά το μεράκι και η αγάπη μου για τον κινηματογράφο υπήρχε. Οταν το 1968 ο Δημήτρης Πολάκης που εκμεταλλευόταν το Αστρο στο Καστέλι μετακόμισε Ηράκλειο, -μην ξεχνάμε ότι η δεκαετία του ’60 ήταν η χρυσή εποχή του κινηματογράφου, υπήρχαν μάλιστα 5-6 γραφεία διανομής ταινιών στο Ηράκλειο. Ο Πολάκης άνοιξε εκεί γραφείο εκμετάλλευσης ταινιών και πήρε την αντιπροσωπεία της εταιρίας Κλακ Φιλμ που είχε τις ταινίες του Ξανθόπουλου και της Μάρθας Βούρτση. Μου είπε τότε αν θέλω να μου πουλήσει την επιχείρηση στο Καστέλι και να την αναλάβω, εγώ δέχτηκα παρόλο που ήταν δύσκολο να πηγαινοέρχομαι…».
Το 1964 ο Μιχάλης Κακογιάννης ολοκλήρωνε το Ζορμπά (θα αναφερθώ στο επόμενο κείμενο) ο μαέστρος της κινηματογραφικής μουσικής επένδυσης Μίμης Πλέσσας έπαιρνε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου με το τραγούδι “Τώρα” που ερμήνευσε εκπληκτικά η Τζένη Βάνου και στο παγκόσμιο στερέωμα άφηνε υφολογικό στίγμα ο Νεορεαλισμός και δει ο Ιταλικός, οι κιθαρίστες Ε. Κλάπτον και Σαντάνα ξεπήδαγαν στο στερέωμα και οι Μπητλς μεσουρανούσαν…
ΤΑ ΒΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ Η. ΓΑΒΡΙΛΑΚΗ
Το βιβλίο του Ηλία Γ. Γαβριλακη “ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΜΟΥ μνήμες και στοχασμοί” εκδ. Κλειδάριθμος 2019, είναι ένα από τα 3 που κυκλοφόρησαν (7) με την ιδιαίτερη στόφα του συγγραφέα που είναι γνωστός από την κύρια εργασία του ως γιατρός μαιευτήρας-γυναικολόγος. Αναφορά θα κάνω σήμερα στη βιογραφία του, που η μόνη προφανής διαφοροποίηση είναι το όνομα του βιογραφούμενου από Ηλίας, σε Αλέξης. Το στίγμα της γραφής του το δίνει ο ίδιος ως προμετωπίδα «Θέλω να πιστεύω ότι έγραψα την αλήθεια, αλλά δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι και σε πολλά δεν τη φαντάστηκα»
Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη Σίσσυ και στην Τάνια για να χτίσουν τις δικές τους μνήμες. Ο Γαβριλάκης γράφει για αυτά που σημάδεψαν τη ζωή του από το χωριό του το Λουτράκι, το σπίτι τους στην οδό Γαβαλάδων, τα βιώματα του στους δρόμους Μυλωνογιάννη, Μιχελιδάκη λίγο μετά τον πόλεμο, τις μνήμες του από την Αθήνα, την οδό Αθηνάς, τις σπουδές του, γράφει για το πέρασμα του από το Λονδίνο και τέλος αναφέρεται στο δύσκολο αλλά πετυχημένο επίτευγμα του, τη γνωστή Κλινική επί των οδών Μ. Μπότσαρη και Π. Κελαϊδή.
Ο Ηλίας γράφει απλά ανεπιτήδευτα χωρίς περιττές περίγραφες και καλολογικά στοιχεία εστιάζει -αφού έχει κνισαρει τα βιώματα του- σε αυτά που δίνουν το στίγμα της δοκιμασίας της ηθικής επικράτησης και της δικαίωσης των κόπων. Στο βιβλίο αναγνωρίζω προσωπικό στοχασμό χωρίς να γίνεται διδακτισμός και φιλοσοφική έπαρση. Οι δυο κόσμοι ο Απολλώνιος και ο Διονυσιακός ενυπάρχουν αρμονικά χωρίς ακρότητες. Όμως αυτό που χαρακτηρίζει το βιβλίο είναι η έμμεση κοινωνική ανατομία χωρίς συστολές, με απλοχέρη χρησιμοποίηση του διακριτικού χιούμορ και ενίοτε του εμβόλιμου αυτοσαρκασμού. Η αφήγηση του δε θυμίζει λόγιο, είναι άμεση, απτή, επηρεασμένη από την εμπλοκή του -ως χρονογράφος- στη δημοσιογραφική γλώσσα. Μερικά εξαιρετικά κεφάλαια της Χανιώτικης ζωής ανατέμνονται υποδειγματικά και θα επανέλθω, ενδεικτικά : «οι δίδυμες», «το σπίτι», «οι χαιρετισμοί» (απίστευτη η προσέγγιση του στο φαινόμενο της ζάρπας), «το κίνημα» κ.λπ.
Ο Γαβριλάκης γράφει μ’ ένα σχεδόν πριμιτίφ τρόπο για το συνάνθρωπο του δηλαδή τον ενδύει με καθολική αγάπη, πέρα από προ τάγματα της μανιερίστικης γραφής. Του αφιερώνω μερικούς στίχους από τον τόμο «Καθαρτήριο» του τρίπτυχου “Η θεία κωμωδία του Dante Alighieri” «…Κι έτσι τώρα μπορείς να καταλάβεις/ πως σπέρμα κάθε τι καλού, σε σας, ειν’ η αγάπη/ και κάθε πράξη που τιμωρία της πρέπει./ Κι επειδή ποτέ η αγάπη δεν μπορεί/ ενάντια σ’ ότι αγαπάει να στραφεί,/ όλα τα πλάσματα, απ’ το μίσος τους, είναι προφυλαγμένα…
Στη μνήμη της Νίτσας Αλαμάνου της Χανιώτισσας συνεργάτιδας της “Γκαλερί Ζουμπουλάκη” που πρόσφερε στη τέχνη με αγάπη και σεμνότητα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Άγγελου Αλαφρού, ο νεαρός ποιητής σεμνός στο ξεκίνημα του προφανώς ελπιδοφόρος, ευνόητο ότι περιμένουμε στο μέλλον να εγγράψει εξελίξιμη πορεία
(2) Ρολαν(τ) Μπαρτ «εικόνα-μουσική-κείμενο», Πλέθρον, μετάφραση Γιώργος Σπανός
(3) «Η αλήθεια και το ψέμα» ταινία του Όρσον Ουέλς θα μ’ απασχολήσει ως δοκίμιο στο δίπολο αυτό μ’ αφορμή την ταινία «Παράσιτα»
(4) «οι δρόμοι μου» εκδ. Κλειδαριθμος, 2019 στην αφιέρωση του προς εμένα ο Η. Γαβριλάκης γράφει «όλοι οι δρόμοι έχουν και ανηφοριές και κατηφοριές αλλά και δύσβατα μονοπάτια…»
(5) Με το βιβλίο αυτό ανακαλύπτει ο φίλος του σινεμά ότι χρειάζονται απίστευτες πληροφορίες πριν και μετά τη θέαση στο πανί για να ονομαστείς «σινεφίλ».
(6) Εκτός από το προσωπικό υλικό ο Λαμπράκης με μόχθο βρήκε αρχεία ανθρώπων του σινεμά στην Κρήτη, που τα χρησιμοποίησε συνδυαστικά. Το 1964 που επέλεξα είναι στη μέση της διαδρομής από το 1905 όταν πρωτολειτούργησε ο Δημοτικός υπαίθριος κινηματογράφος «Κήπος» μέχρι σήμερα.
