∆άντης Αλιγκέρι (1265-1321)

ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ  ΓΙΑΝΝΗ Π. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΚΗ

Θεία Κωµωδία, ∆αντικές πολιτείες, το ταξίδι, οι µεταµορφώσεις του ποιητή, η έξοδός του από τον λαβύρινθο

«…Σα νυχτώσει κοιτάζω στο φύλλωµα /σφαλιγµένα τα µάτια των φίλων µας»

(Στροφή Γ.Σεφέρη)

Λίγος είναι ο καιρός που πέρασε από την εκδηµία του αλησµόνητου  γλύπτη µας Γιάννη Μαρκαντωνάκη. Χτες τελέστηκε το σαρανταήµερο µνηµόσυνό του. Ένας γνήσιος καλλιτέχνης  που υπήρξε  βαθύτατα επιδραστικός στην πόλη µας και παραµένει ωσεί παρών µέσα από τα έργα του!. Ο έξοχος  Ίκαρός του που ζυγιάζει µε αιθέρια στιβαρότητα τα ελληνιστικής χάρης φτερά του ,µου  φέρνει στον νου στίχους από το θαυµάσιο ποίηµα  του Καβάφη ΤΥΑΝΕΥΣ ΓΛΥΠΤΗΣ *.Επικυρώνει και διατρανώνει ιπτάµενος τη σοφή άποψη που συχνά επαναλάµβανε ο Γιάννης Μαρκαντωνάκης , δηλαδή πώς όταν η τέχνη είναι υψηλή σπάει τα όρια της  τοπικότητας και αυτόµατα  πολιτογραφείται και στο διεθνές στερέωµα. Ο αγαπητός σε όλους µας εικαστικός καλλιτέχνης  τιµούσε την ποίηση και τη λογοτεχνία γενικότερα. ∆εινός αναγνώστης , πάντα είχε να προτείνει στους φίλους του καινούργιες ή παλιές εκδόσεις,  αφού ποτέ δεν ξεχνούσε και την διδακτική του ιδιότητα. Η αγάπη του στους Ιταλούς λογοτέχνες είναι γνωστή, όπως στο έργο του Αντόνιο Ταµπούκι και στις Αόρατες Πολιτείες του Ίταλο Καλβίνο.

    Σήµερα οι ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ είναι αφιερωµένες στη µνήµη του Γιάννη Μαρκαντωνάκη -που έως τέλους µας δίδαξε µε το ακατάβλητο σθένος του-παρουσιάζοντας τον κορυφαίο ποιητή ∆άντη Αλιγκέρι και τη Θεία Κωµωδία του. Ο Γιάννης Μαρκαντωνάκης σε µια συζήτησή µας είχε µε έµφαση υποστηρίξει: ‘’τη Θεία Κωµωδία του ∆άντη -τουλάχιστον οι φιλόλογοι-πρέπει να τη διαβάζουν ολόκληρη και όχι αποσπασµατικά.’’ Είχε απόλυτο δίκιο! Στην εποχή µας µάλιστα το ταξίδι του ποιητή  µόνο χρήσιµες απαντήσεις αυτογνωσίας και µεταµόρφωσης µπορεί να δώσει. Ο Γιάννης Μαρκαντωνάκης το γνώριζε,  και αυτό το ιδιαίτερο ∆αντικό αποτύπωµα τουλάχιστον εγώ το διακρίνω ως θεµελιώδες υλικό στον φιλοσοφικό οπλισµό του αλλά και στην περιπέτεια της ‘’αφήγησης’’  µέσα στις µοντέρνες πολυσήµαντες  συνθέσεις γλυπτικής του. Ας δούµε τώρα την πορεία και την  έξοδο  του ποιητή από τον λαβύρινθο των  πολιτειών της Θείας Κωµωδίας….

Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

Ο ∆άντης Αλιγκέρι γεννήθηκε στη Φλωρεντία το 1265 και καταγόταν από αρχοντική οικογένεια.Σπούδασε νοµικά, φιλοσοφία και θεολογία. Τον διακατείχε όµως ισχυρό πάθος και για τη λογοτεχνία.Εξορίστηκε από την πατρίδα του λόγω πολιτικών ερίδων και περιπλανήθηκε σε πολλές ιταλικές πόλεις. Στα εννιά του χρόνια πρωτόδε τη Βεατρίκη και αργότερα όταν ήταν 18 χρονών. Την ερωτεύθηκε όµως εκείνη πέθανε νεότατη στα 1290.Ο ∆άντης έκτοτε προσπαθεί να βρει παρηγοριά στην ποίηση και στη δράση. Το 1296 παντρεύτηκε τη Γκέµµα από την οικογένεια των Ντονάτι.Αποκτούν τέσσερα παιδιά –τον Πέτρο, τον Ιάκωβο, την Αντωνία και τη Βεατρίκη- που ζούσαν στη Φλωρεντία σε άθλια οικονοµική κατάσταση, όταν εκείνος ήταν εξόριστος.

    Ο Νίκος Καζαντζάκης στο βιογραφικό σηµείωµα στην έµµετρη µετάφραση της ΘΕΙΑΣ ΚΩΜΩ∆ΙΑΣ που είναι αφιερωµένη στη µνήµη του φίλου του ΑΓΓΕΛΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ γράφει: ‘’Η ΘΕΙΑ ΚΩΜΩ∆ΙΑ είναι η καλύτερη βιογραφική πηγή του ∆άντη. Στο έπος αυτό µας εξοµολογάται ο ίδιος πως γεννήθηκε σε καλό αστερισµό, πως αγαπούσε µε πάθος τη µελέτη, πως σεβόταν τους δασκάλους του, και πάνω απ’ όλους το Βιργίλιο∙ µας αναφέρει τους φίλους της νιότης του και το µεγάλο του έρωτα στη Βεατρίκη-έπειτα τις περιπλάνησές του στ’ ανθρώπινα πάθη, πως σώθηκε από την αµαρτία και πήρα την ίσια στράτα∙πώς έλαβε σφοδρό µέρος στην πολιτική της πατρίδας του και πόθησε την ένωση και την ευτυχία της Ιταλίας. Τέλος, πως διώχτηκε, πως υπόφερε στην εξορία, πως δοκίµασε ‘’τι αρµυρό ‘ναι το ξένο ψωµί’’και τι σκληρό ‘’ν’ ανεβοκατεβαίνεις ξένες σκάλες’’.Στο έπος του αυτό ο εξορισµένος περήφανος ποιητής µπιστεύτηκε όλες τις πίκρες, τις ελπίδες και τα πάθη.Αφού δεν µπορούσε πια, ως θα ‘θελε, να φανερώσει και να σώσει την ψυχή του µε την πράξη, προσπαθούσε να τη φανερώσει και να τη σώσει µε την ποίηση.’’

   Συνοψίζοντας το έργο του ο Νίκος Καζαντζάκης σηµειώνει: ‘’ Ο ∆άντης έγραψε: Ιταλικά, τη ‘’Νέα Ζωή’’, το ‘’Συµπόσιο’’, τις ‘’Ρίµες’’ και την ‘’Κωµωδία’’, που πρώτος ο Βοκάκιος την ονόµασε για το ποιητικό  της ύψος: ‘’Θεία’’.Λατινικά, ‘’για την ευγλωττία της δηµοτικής γλώσσας’’,τη ‘’Μοναρχία’’. ‘’Επιστολές’’ και δύο ‘’Εκλογές’’. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην αυλή του άρχοντα της Ραβέννας Γκουίντο Νοβέλο, όπου ολοκλήρωσε τη Θεία Κωµωδία. Απεβίωσε στις 14 Σεπτεµβρίου 1321 και τάφηκε µε τιµές στον Άγιο Πέτρο, όπου βρίσκεται µέχρι σήµερα ο τάφος του.

ΘΕΙΑ ΚΩΜΩ∆ΙΑ:
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ

Στο µεσοστράτι απάνω της ζωής µας/σε σκοτεινό πλανέθηκα ρουµάνι,/τι ΄ταν ο δρόµος ο σωστός χαµένος./Αχ τι βαρύ πως ήταν να στορήσω/το άγριο, δασό, σφιχτοµπλεµένο δάσο/που ως θυµηθώ ανανιώνεται η τροµάρα,/τόσο πικρό, που λίγο πιο ‘ναι ο χάρος./Μα για να πω και το καλό που βρήκα/θα δηγηθώ κι όσα άλλα εκεί µου ελάχαν/…….Κι ως πια στα χαµωτόπια πισωδρόµουν,/στα µάτια µου ξεπρόβαλε ένας άντρας, /απ’ την πολλή σιγή ξεπνεµένος./……’’Είσαι λοιπόν ο ξακουστός Βιργίλιος,/πηγή που ποταµό αναβράει το λόγο;’’/µε θώρι ντροπαλό του απηλογιέµαι./’’Ω φως των άλλων βάρδων και καµάρι,/θυµήσου τη µακριά σπουδή, µε πόση/µεγάλη αγάπη το έργο σου ερευνούσα!/Εσύ ΄σαι κι ο ποιητής κι ο δάσκαλός µου,/εσύ σαι ο µόνος οδηγός που επήρα/στην όµορφη γραφή που ετίµησέ µε!….. (από τραγούδι Α –ΚΟΛΑΣΗ µτφρ. Ν. Καζαντζάκη)

Η ΘΕΙΑ ΚΩΜΩ∆ΙΑ διαιρείται σε τρία µέρη : Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος. Το κάθε µέρος της αποτελείται από 33 ωδές ή άσµατα. Η Κόλαση περιέχει άλλη µια εισαγωγική ωδή. Ο αριθµός τρία και οι πολλαπλάσιοί του είναι κυρίαρχοι σε όλο το ποίηµα . Η τερτσίνα µια αυστηρή ρίµα ενώνει σφιχτά τρεις- τρεις τους στίχους που είναι ενδεκασύλλαβοι. Ο Καζαντζάκης παρατηρεί για την αρχιτεκτονική του έργου ‘’κάθε ορατή λεπτοµέρεια ανταποκρίνεται κρυφά προς µιαν αόρατη αλληγορία .’’ Ο ∆άντης σε πρώτο πρόσωπο, περιγράφει ένα φανταστικό ταξίδι του στον Άδη, ενώ ο ∆άντης είναι τριάντα πέντε ετών. Περνώντας από την Κόλαση στο Καθαρτήριο, ο ποιητής συνοδεύεται από τον δάσκαλό του Βιργίλιο, ενώ η πορεία του στον Παράδεισο γίνεται µε την παρουσία της Βεατρίκης που ο χαρακτήρας της εµπνεύσθηκε από τη Βεατρίκη Πορτινάρι, υπαρκτό πρόσωπο καθοριστικής σηµασίας στη ζωή του ποιητή. Το ταξίδι του ∆άντη έχει συνολική διάρκεια επτά ηµερών. Στην Κόλαση που αναπαριστάται ως αναποδογυρισµένος κώνος µε το πλατύ του στόµιο στο βόρειο ηµισφαίριο, κάτω από την Ιερουσαλήµ και µε την αιχµηρή του άκρη στο κέντρο της Γης. Εκεί ο ποιητής µε οδηγό τον Βιργίλιο θα δει εννέα κύκλους αµαρτιών.

Στο δεύτερο µέρος της Θείας Κωµωδίας, οι δυο ποιητές µεταφέρονται στο νότιο ηµισφαίριο της Γης, µπροστά στο υψηλότερο βουνό της, το Καθαρτήριο. Εδώ γίνεται ο εξαγνισµός από επτά αµαρτήµατα και µετά ανεβαίνουν στην κορυφή του βουνού όπου βρίσκεται ο Παράδεισος. Ο Βιργίλιος ως ειδωλολάτρης δεν µπορεί να εισέλθει, τώρα οδηγός του ∆άντη γίνεται η Βεατρίκη αφού τον συγχωρεί για τις αµαρτωλές αγάπες του.   Ο Παράδεισος αποτελείται από εννέα οµόκεντρες σφαίρες (ουρανούς), στα πρότυπα του Πτολεµαϊκού κοσµολογικού µοντέλου. Οι σφαίρες αυτές περιστρέφονται γύρω από τη γη και κατοικούνται από ανθρώπινες ψυχές. Ο ∆άντης ανέρχεται από σφαίρα σε σφαίρα και από την ένατη φτάνει στον Έµπυρο Ουρανό και παραδίδεται από τη Βεατρίκη στον Άγιο Βερνάρδο που παρακαλεί την Παναγία να πάρει υπό την προστασία της τον ∆άντη.

Το µεγαλόπνοο έπος ολοκληρώνεται και κλείνει το µέρος του Παραδείσου µε τους στίχους :

‘’…Εδώ το µέγα όραµα µε ρίχνει/µα πια, ως τροχό που ισόµετρα κυκλίζει,/πόθο, βουλή µου αντάµα εγύρνα η Αγάπη, /που τον ήλιο γυρνάει και τ’ άλλα τ’ άστρα. (ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΑ∆ΕΙΣΟΣ µτφρ.Νίκου Καζαντζάκη)’’

Και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι ο ποιητής κι εδώ όπως και στους τελευταίους στίχους των δύο άλλων µερών µιλάει για ‘’τ΄άστρα’’:

‘’…Ωσότου των ουρανών τις οµορφιές ξεκρίνω/από ένα στρογγυλό φεγγίτη. Κείθε/προβάλαµε να ξαναδούµε τ’ άστρα. (ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ :ΚΟΛΑΣΗ µτφρ.Νίκου Καζαντζάκη)’’

‘’…Απ’ το πανάγιο αναγυρίζω κύµα,/ωσάν το νιο δεντράκι ανανιωµένος,/που φυλλουριά ξεπέταξε καινούρια/άξιος, αγνός, ψηλά ν’ ανέβω στ’ άστρα (∆ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ : ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ µτφρ.Νίκου Καζαντζάκη’’

Ο ποιητικός λόγος του ∆άντη στη Θεία Κωµωδία µπορεί να µας οδηγήσει και σήµερα σε ένα προσωπικό ταξίδι αυτογνωσίας και αυτοβελτίωσης και να µας ξαναθυµίσει την ιερότητα σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Κι ενώ διανύουµε τις λαβυρινθώδεις διαδροµές της ζωής να κοιτάζουµε τα άστρα . Ναι τα άστρα ! Αφού όλοι µας –κι όχι µόνο οι ποιητές- ‘’ας µη το κρύβουµε, διψάµε για ουρανό’’**…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΟΛΑΣΗ-ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ-ΠΑΡΑ∆ΕΙΣΟΣ-ΘΕΙΑ ΚΩΜΩ∆ΙΑ ∆ΑΝΤΗ(ΕΜΜΕΤΡΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ν.ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ)-ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ –ΑΘΗΝΑ 1969//∆ΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΕΡΙ-ΘΕΙΑ ΚΩΜΩ∆ΙΑ –ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ-ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΚΑΡΑΚΩΤΣΟΓΛΟΥ//∆ΑΝΤΗΣ ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΦΥΤΡΑΚΗ

*απόσπασµα από το ποίηµα ΤΥΑΝΕΥΣ ΓΛΥΠΤΗΣ του Κ.Καβάφη : ‘’…Και τώρα καταγίνοµαι από καιρό αρκετό/να κάµω έναν Ποσειδώνα. Μελετώ/κυρίως για τ’ άλογά του, πώς να πλάσω αυτά./Πρέπει ελαφρά έτσι να γίνουν που/τα σώµατα, τα πόδια των να δείχνουν φανερά/που δεν ΄πατούν την γη, µον’ τρέχουν στα νερά…’’

**από το ποίηµα ΤΟ ΨΩΜΙ του Μίλτου Σαχτούρη