Αντιστασιακοί και συνεργάτες των κατακτητών

Το φετινό Νόμπελ της λογοτεχνίας, που απέμεινε η Σουηδική Ακαδημία στον Γάλλο Πατρίκ Μοντιανό, με ρίζες από τη Θεσσαλονίκη, στον Μαρσέλ Προυστ της εποχής μας, όπως ανακοίνωσε ο γραμματέας της Ακαδημίας, τάραξε τα λιμνάζοντα ύδατα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και είχε μεγάλη δημοσιότητα.
Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται μόνο στο ότι ένας δημοφιλής σύγχρονος λογοτέχνης χαμηλών τόνων ο Πατρίκ Μοντιανό παρομοιάζεται με ένα τεράστιο, παγκόσμιο όνομα της ανθρώπινης σκέψης, όπως είναι ο Μαρσέλ Προυστ. Οφείλεται κυρίως στο πρωτότυπο γενικότερα και προκλητικό για προβληματισμούς έργο του βραβευόμενου συγγραφέα όταν αναφέρεται στον κόσμο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Πιστεύω ότι το σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας ότι δηλαδή ο καινούργιος Νομπελίστας ξεσκεπάζει με το έργο του τον κόσμο της Γερμανικής Κατοχής προκαλεί τεράστιο ενδιαφέρον. Το έργο του Πατρίκ Μοντιανό, όπως λέχθηκε, φτάνει στο ανθρώπινο πεπρωμένο.
Θέλω ν αναφέρω τις αυθόρμητες σκέψεις που μου δημιουργήθηκαν, από την απονομή αυτού του Νόμπελ. Αυτό που λέει η Σουηδική Ακαδημία ότι ο Πατρίκ Μοντιανό ξεσκεπάζει τον κόσμο της Γερμανικής Κατοχής είναι μια πολύ σημαντική διαπίστωση. Ο συγγραφέας ξεσκεπάζει αυτόν τον κόσμο ιδιαίτερα με το παράδειγμα ενός απολιτίκ προσώπου που ξεκινά για να ενταχθεί στην αντίσταση και καταλήγει… συνεργάτης των Γερμανών. Αυτά αναφέρονται στο βιβλίο του Πατρίκ Μοντιανό με τίτλο «Λυσιέν Λακόμπ».
Είναι σα να ταυτίζονται οι άνθρωποι της αντίστασης με τους συνεργάτες των κατακτητών. Τους χωρίζουν μόνο τα τυχαία γεγονότα. Ίσως όμως ο συγγραφέας μας προτείνει σε αντιπαράθεση με τον πρωταγωνιστή της ιστορίας την ανάγκη της πολιτικής ένταξης, ως μία ασπίδα προστασίας απέναντι στις μεγάλες αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης, δικαιώνοντας έτσι τον Θουκυδίδη που ονομάζει αχρείο τον πολίτη που μένει μακριά από τα κοινά, μακριά από τη δημόσια ζωή, μακριά από την πολιτική.
Ναι, όλο αυτό το σκηνικό είναι μια σπουδαία λογοτεχνική σκέψη, μια ιδέα, ένας προβληματισμός. Να οφείλεται άραγε σε μια εμπειρία κάποιου ανθρώπου γνωστή στον ίδιο το λογοτέχνη ή σε μια εμπειρία ανθρώπων του περιβάλλοντός του; Να είναι προϊόν φαντασίας ή να οφείλεται σε αλληλοσυμπλήρωση της πραγματικότητας με τη φαντασία;
Άλλωστε οι εμπειρίες ζωής και η φαντασία αποτελούν τις κύριες πηγές έμπνευσης ενός συγγραφέα. Ο ίδιος ο νομπελίστας είχε μια πολυτάραχη παιδική και νεανική ζωή που πολλές φορές ανήκε στην πλευρά της παρανομίας. Ίσως τα όρια της νομιμότητας και της παρανομίας στριφογυρίζουν στο μυαλό του.
Εδώ όμως ανοίγει ένας τεράστιος κατάλογος ζητημάτων. Τα προβλήματα αρχίζουν από εδώ και πέρα. Το κυριότερο είναι αν υπάρχει κάποιο μήνυμα στα έργα και ειδικότερα σε αυτό το έργο του Πατρίκ Μοντιανό «Λυσιέν Λακόμπ» και ποιο είναι αυτό το μήνυμα. Είναι άραγε το άκρως απογοητευτικό μήνυμα ότι όλοι είμαστε κατά βάθος ίδιοι σε όποια πλευρά κι αν ανήκουμε ή σε μια εποχή απαξίωσης της πολιτικής, ο συγγραφέας, μας προτείνει τη ανάγκη πολιτικής ένταξης που μας οδηγεί στο δημοκρατικό δρόμο;
Είναι παραδεχτό ότι ένα σπουδαίο λογοτεχνικό έργο είναι ένα έργο τέχνης που ο καθένας μπορεί να το ερμηνεύσει κατά τη δική του άποψη και εκδοχή. Μετά τη δημοσίευση του άλλωστε το έργο αυτό ανήκει σε όλους, γι’ αυτό και ερμηνεύεται ελεύθερα από τον καθένα πέρα από τη βούληση και την ερμηνεία του συγγραφέα. Επίσης ο αναγνώστης μπορεί να εφευρίσκει ή να φαντάζεται προβληματισμούς του συγγραφέα.
Το πέρασμα των γεγονότων της Εθνικής Αντίστασης ενός λαού σε ένα σπουδαίο λογοτεχνικό έργο καταξιώνει οπωσδήποτε την Εθνική Αντίσταση, όπως έκαμε η σπουδαία Χανιώτισσα συγγραφέας Μάρω Δούκα με το βιβλίο της «Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ», με τα γεγονότα της αντίστασης στα Χανιά. Και η Δούκα ξεσκεπάζει με το δικό της τρόπο τον κόσμο της Κατοχής.
Είναι πολύ πιθανό ότι ο Πατρίκ Μοντιανό θέτει με το βιβλίο του τον συνειδησιακό προβληματισμό που υπήρξε έντονος στη Γαλλία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Γερμανικής Κατοχής, που έμεινε στην ιστορία με τον όρο «Πουρκουά» (Γιατί;)… γιατί να πολεμήσω και να αντισταθώ;
Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας θέτει το δίλημμα μεταξύ του γιατί να αντισταθώ και του θέλω να αντισταθώ και επιζητά την απάντηση του αναγνώστη, τον προκαλεί να πάρει θέση σε ένα τεράστιο ηθικό ζήτημα. Άλλωστε πάντοτε αιωρείται πάνω από την ανθρώπινη ζωή η ηθική αντινομία μεταξύ της επιβίωσης και της αξιοπρέπειας. Όπως είπαν οι Λατίνοι η επιβίωση προηγείται από τον φιλοσοφικό προβληματισμό.
Το βιβλίο «Λυσιέν Λακόμπ», που είναι και ομότιτλη ταινία του σκηνοθέτη Λουί Μαλ μπορεί να χαρακτηριστεί και επίκαιρο και προφητικό, μπροστά στα απεχθή φαινόμενα του νεοφασισμού και του νεοναζισμού της εποχής μας.
Θα μπορούσαμε βέβαια να ισχυριστούμε ότι το «quo vadis domine» (πού πηγαίνεις άνθρωπε) είναι το βαθύτερο φιλοσοφικό ερώτημα και πρόβλημα που θέτει ο βραβευμένος συγγραφέας. Ποια είναι τα αιώνια ηθικά κίνητρα του ανθρώπου, οπότε ο Πατρίκ Μοντιανό μας θυμίζει περισσότερο τον Μπαλζάκ και την αιώνια ψυχογραφία μιας κοινωνίας που είναι έρμαιο των παθών της, της εξουσίας και του χρήματος. Έτσι βέβαια το ξεσκέπασμα του ανθρώπου της Κατοχής έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Όμως και τότε η ευσυνείδητη στάση των αληθινών ανθρώπων της αντίστασης στη Γαλλία αποκτά το φωτοστέφανο του ηρωισμού μπροστά στον συμβιβασμό του κόσμου των «Πουρκουά». Οι αντιστασιακοί απαντούν σε όλα τα παραπάνω ηθικά προβλήματα, λύνουν όλες τις ηθικές αντινομίες και μένουν όρθιοι μέσα στην ιστορία.
Έτσι κι αλλιώς και η φετεινή απόφαση της Σουηδικής Ακαδημίας για την απονομή του Νόμπελ λογοτεχνίας αποτελεί ένα πραγματικά σημαντικό λογοτεχνικό γεγονός. Ο ίδιος ο βραβευμένος συγγραφέας δήλωσε ότι συγκλονίστηκε και ότι η εξομοίωσή του με έναν συγγραφέα που πάντα θαύμαζε του δημιουργεί την εντύπωση ότι βραβεύτηκε κάποιος άλλος, ένας τρίτος και ότι αυτός παρακολουθεί τη βράβευση. Οπωσδήποτε όμως τώρα έγινε γνωστός και στον αγγλόφωνο κόσμο και στο παγκόσμιο κοινό.
Το Νόμπελ λογοτεχνίας ξαναγύρισε στη Γαλλία που έχει μια μακρά παράδοση στον πολιτισμό και την τέχνη. Είναι το 15ο της βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Όσοι Γάλλοι αντιστάθηκαν στους Γερμανούς και στο καθεστώς του Βισύ απάντησαν σε ολόκληρο τον κόσμο των «Πουρκουά». Όσοι αντιστάθηκαν σε όλες τις χώρες του κόσμου ήταν ό,τι καλύτερο διέθετε τότε η ανθρωπότητα στη διάρκεια του Β’  Παγκοσμίου Πολέμου. Με την αυτοθυσία τους αποτρέψανε την καταστροφή του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ίσως όλα αυτά που περιλαμβάνονται στο έργο του καινούργιου νομπελίστα συγγραφέα να αναπαριστούν επίσης τον αγώνα μεταξύ αυτών που πιστεύουν στα τυχαία συμβάντα της ιστορίας και αυτών που πιστεύουν στη σχέση αιτίας και αιτιατού για τα ιστορικά γεγονότα.
Και ένα τελευταίο. Ας αρχίσουμε ή ας συνεχίσουμε το διάβασμα της ελληνικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ως παραδείγματα και μόνο αναφέρω το έργο του Μαρσέλ Προυστ «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» και το έργο του Πατρίκ Μοντιανό «Λυσιέν Λακόμπ», όταν θα μεταφραστεί. Ο Μαρσέλ Προυστ, που το έργο του είναι αφιερωμένο στην αναζήτηση της ανθρώπινης ευτυχίας, μας διαφωτίζει για την κοινωνία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ ο Πατρίκ Μοντιανό μας διαφωτίζει για την κοινωνία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκτός από το διαδίκτυο και τα βιβλιοπωλεία υπάρχουν και οι βιβλιοθήκες. Και να μην ξεχνάμε και το «δίκιο είναι ζόρικο πολύ» της Μάρως Δούκα.
Αναζητώντας το χαμένο μας χρόνο και ίσως τη χαμένη μας ευτυχία ας ξανασυνδέσουμε γενικότερα και ευρύτερα το παρελθόν μας με το παρόν. Πέρα από τη Γενική Ιστορία υπάρχει και η ξεχωριστή προσωπική ιστορία του καθενός από εμάς. Η κάθε ανθρώπινη ζωή έχει μοναδική και απόλυτη αξία. Ίσως να είναι και αυτό ένα από τα μηνύματα του συγγραφέα μας. Τα βιβλία διαφωτίζουν τα πάντα.