Eric Hobsbawm
διάσημος ιστορικός συγγραφέας,
καθηγητής, ακαδημαϊκός
Εκδόσεις “ΘΕΜΕΛΙΟ” 2011, ιστορική βιβλιοθήκη
Μετάφραση: Μάνια Μεζίτη
Επιμέλεια: Νικηφόρος Σταματάκης
9 χρόνια φυλακισμένος από τον Μουσολίνι και 30 χρόνια αγνοημένος τόσο στην πατρίδα του την Ιταλία -που ήταν ο πρώτος γενικός γραμματέας του ιταλικού κομμουνιστικού κόμματος με συνεργάτη και διάδοχό του τον P. Togliatti έδωσε, παρά τον σταλινικό απολυταρχικό δογματισμό, να δημιουργήσει έναν μαρξιστικό ευρωκομμουνισμό.
Mε πίστη στη δημοκρατία, στον πλουραλισμό και τον κοινωνικό ανθρωπισμό αντιμαχόμενος το εκμεταλλευτικό κεφάλαιο και όχι τον δημοκρατικό, κοινωνικό και πλουραλιστικό καπιταλισμό.
Ο Γκράμσι (μετά τον Στάλιν) αναγνωρίστηκε στη Σοβιετική Ενωση και σε όλη την Ευρώπη, την Αγγλία, τη Γερμανία ακόμα και στην Αμερική. Για να θεωρείται ως ο μεγαλύτερος πολιτικός φιλόσοφος. Τώρα 80 περίπου χρόνια από τον θάνατό του ο Γκράμσι αναγνωρίζεται στα περισσότερα μέρη του πλανήτη. Μάλιστα, η ανθηρή ιστορική σχολή των “Μελετών των υποτελών” με κέντρο της στην Καλκούτα δείχνει πως η επιρροή του Γκράμσι εξακολουθεί να εξαπλώνεται με επίκαιρη την πολιτική, δημοκρατική, ανθρωπιστική, φιλοσοφικο-πολιτική, δημοκρατική θεωρία του για τη σύγχρονη παγκόσμια ευρωπαϊκή και ελληνική κρίση, της οποίας κρίνεται για την εφιαλτική λιτότητα, αβεβαιότητα και εγκληματικότητα, της οποίας απαράδεκτο απείκασμα αποτελεί το ξερίζωμα των υποτελών πληθυσμών σε όλο τον πλανήτη με μέγα ρεύμα την Ελλάδα. Αλλά εδώ στη χώρα από την οποία χάθηκε ακόμα και η “φαιδρή πορτοκαλέα” ούτε τα αριστερά κινήματα ούτε τα δημοκρατικά κόμματα δεν ασχολούνται καν με τη φιλοσοφική – πολιτική θεωρία του Γκράμσι, αλλά ούτε και με τη ρεαλιστική πολιτική.
Ο ΠΙΟ ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ΜΑΡΞΙΣΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ
Στο προηγούμενο άρθρο μου για το βιβλίο “Πώς να σώσουμε τον κόσμο” ο συγγραφέας του Ε. Hobsbawm έγραψε στην εισαγωγή του ότι: Ο μόνος μεταγενέστερος των Μαρξ και Ενγκελς -μαρξιστής για τον οποίο γίνεται συζήτηση στο παρόν βιβλίο- είναι ο Αντόνιο Γκράμσι. Γι’ αυτό τον μεγάλο μαρξιστή στοχαστή και γενικότερα αυτή τη μεγάλη μορφή του ιταλικού πολιτισμού του 20ού αιώνα, ο Hobsbawm αφιερώνει δύο κεφάλαια στο σημαντικό βιβλίο του. Το 12ο με τίτλο “Γκράμσι” και το 13ο “Πώς ο κόσμος υποδέχτηκε τον Γκράμσι”. Αυτός ο σπουδαίος μαρξιστής φιλόσοφος πρώτος ηγέτης του ιταλικού κομμουνιστικού κόμματος. Ο Αντόνιο Γκράμσι γεννήθηκε στη Σαρδηνία το 1891 και πέθανε στη Ρώμη το 1937.
Ο ΓΚΡΑΜΣΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟ
Ο Γκράμσι, με αυτές του τις θέσεις γλύτωσε από την ταύτισή του με τον σταλινισμό και τα εγκλήματα των εκκαθαρίσεων που διέπραξε με την άγρια απολυτότητα της δικτατορίας του προλεταριάτου. Για να εκφράσει τη δική του ξεχωριστή πολιτική φιλοσοφία.
Σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο Γκράμσι θεώρησε την μπολσεβική επανάσταση ως μια επανάσταση κατά του κεφαλαίου, μάλλον, παρά του καπιταλισμού, ως μια επανάσταση αναίρεσης του ντετερμινιστικού μαρξισμού σύμφωνα με το οποίο οι ανθρώπινες πράξεις διέπονται από σχέσεις αιτίου – αποτελέσματος όπως αναφέρεται στο φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge (σελ. 232).
Αυτή η γκραμσιανή διαφοροποίηση ερευνήθηκε πρωταρχικά από τον στενό συνεργάτη και διάδοχό του στην ηγεσία του κομμουνιστικού κόμματος του Palmiro Togliatti.
Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΑΛΛΑ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ
Το 1919 εξέδωσε μαζί με τον Palmiro Togliatti την εφημερίδα Ordine Nuovo (νέα τάξη). Το 1924 έγινε γραμματέας του ιταλικού κομμουνιστικού κόμματος. Ομως το 1926 συνελήφθη και φυλακίστηκε, έμεινε περίπου 10 χρόνια φυλακισμένος από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι, από το 1929 ως το 1935 έγραψε τα τετράδια ή γράμματα της φυλακής. Σ’ αυτά τα πολύ σπουδαία κείμενα αντικατέστησε την έννοια “Δικτατορία του προλεταριάτου” με την έννοια της “ηγεμονίας του προλεταριάτου”. Με αυτή την έννοια να δίνει έμφαση στην πνευματική και ηθική καθοδήγηση της κοινωνίας από την εργατική τάξη ως όχι στην κυριαρχία της επί του κράτους (εγκυκλοπαιδικό λεξικό Πάπυρος La Rousse – το παπυράκι).
ΜΕ ΠΕΙΘΩ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ
Αυτός διάβασε στον Γκράμσι τον αποκαλούμενο “ιταλικό δρόμο προς σοσιαλισμό”: Μια στρατηγική για την επίτευξη των παραδοσιακών μαρξιστικών στόχων της αταξικής κοινωνίας και της εθνικοποίησης των μέσων παραγωγής από πολιτισμικά μέσα όπως η εκπαίδευση και η πειθώ. Σε αντίθεση προς τον μπολσεβικισμό που θα πρέπει κανείς πρώτα να κατακτήσει τους πολιτικούς θεσμούς και ύστερα να επακολουθήσει ο έλεγχος που θα επιφέρει τις επιθυμητές οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές. Για να επισημανθεί στο λήμμα του φιλοσοφικού λεξικού του Cambridge για τον Γκράμσι και το εξής σημαντικό: Η γκραμσιανή αυτή δημοκρατική θεωρία της μαρξιστικής επανάστασης κρίθηκε από πολλούς ως ειδικά σημαντική για τις δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες.
ΓΚΡΑΜΣΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑ ΑΤΑΞΙΚΟΣ
Πάντως ένα καίριο ερμηνευτικό ζήτημα είναι αν ο Γκράμσι δεν έχει αμφισβητήσει μόνο τα μέσα, αλλά και τους σκοπούς του παραδοσιακού μαρξισμού. Γιατί από μια πλευρά η προσκόλλησή του στην ορθολογική πεποίθηση, στον πολιτικό ρεαλισμό, στη δημοκρατία και στον πλουραλισμό είναι πιο ισχυρή από τις συμπάθειές του για την αταξική κοινωνία…
Ο Hobsbawm, στην αρχή του 12ου κεφαλαίου με τον τίτλο “Γκράμσι” λέει: Ο Αντόνιο Γκράμσι πέθανε το 1937. Τα πρώτα δέκα από τα επόμενα εβδομήντα πέντε χρόνια στην πραγματικότητα δεν τον ήξερε κανείς. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν ασκούσε επιρροή. Μπορεί να ειπωθεί ότι ο Palmiro Togliatti καθοδήγησε το ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα σύμφωνα με την γκραμσιανή γραμμή τουλάχιστον με το κατά πως ο ίδιος ερμήνευσε.
ΑΡΓΗΣΕ Ν’ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΤΕΙ Η ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ ΣΚΕΨΗ ΓΚΡΑΜΣΙ
Παρόλα αυτά, για τους περισσότερους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο μέχρι το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου ακόμη και για τους κομμουνιστές ο Γκράμσι δεν ήταν τίποτα παραπάνω απ’ ένα όνομα. Για να πει ο Ε.Η. ότι έκτοτε με πολλές μεταφράσεις άρχισε να αναδεικνύεται η αρκετά πρωτότυπη σκέψη του Γκράμσι. Μια σκέψη που μέσα από το πνεύμα της αποκαλύπτει έναν μαρξιστή που μάλλον μας εκπλήσσει. Παραδείγματος χάρη, έγραψε συγκριτικά λίγα για την οικονομική ανάπτυξη και πολλά για την πολιτική…
Με τη σημαντική συμβολή του Γκράμσι στον Μαρξισμό να είναι πως άνοιξε έναν νέο δρόμο στη Μαρξιστική θεωρία της πολιτικής… Ακόμα, ο Γκράμσι οδηγήθηκε στην ανάπτυξη μιας πλήρους πολιτικής θεωρίας εντός του Μαρξισμού και πιθανόν ήταν ο πρώτος Μαρξιστής που το έκανε πιστεύοντας ότι η πολιτική δράση αυτή καθ’ αυτή, αποτελεί μια αυτόνομη δραστηριότητα, έστω κι αν γεννήθηκε στο “μόνιμο” και “οργανικό” έδαφος της οικονομικής ζωής.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ
Επίσης για τον Γκράμσι τονίζει ο Ε.Η. θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βάση για τον Σοσιαλισμό δεν είναι η κοινωνικοποίηση με την οικονομική έννοια -αλλά η κοινωνικοποίηση με την πολιτική και κοινωνική έννοια του όρου, δηλαδή αυτό που ονομάζεται διαδικασία διαμόρφωσης συνηθειών στον συλλογικό άνθρωπο, η οποία θα κατακτήσει την κοινωνική συμπεριφορά αυτόματη και θα εξαλείψει την ανάγκη για έναν εξωτερικό μηχανισμό που θα επιβάλλει κανόνες. Ακόμα ο Γκράμσι μιλώντας για τον ρόλο της παραγωγής απλώς στον σοσιαλισμό, δεν βλέπει σαν μέσο για τη δημιουργία της Κοινωνίας της Υλικής Αφθονίας…
Ωστόσο, μια σημαντική θέση του Γκράμσι είναι ότι αυτή δεν προτιμούσε τη στρατηγική της παρατεταμένης σύγκρουσης ή της σύγκρουσης θέσεων στη Δύση σε αντίθεση με την αποκαλούμενη στρατηγική της “μετωπικής” επίθεσης ή του πολέμου. Ομως ο Γκράμσι είναι θεωρητικός της πολιτικής.
Ο ΓΚΡΑΜΣΙ Ο ΠΙΟ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ
Οχι μόνο επειδή είναι ασυνήθιστα ενδιαφέρον και συναρπαστικός, αλλά γιατί όπως και ο Μακιαβέλι είναι ο θεωρητικός που εξετάζει το πως οι κοινωνίες πρέπει να θεμελιώνονται ή να μετασχηματίζονται στις αστικές κοινωνίες, οι οποίες τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες χώρες έστρεφαν πάντα την προσοχή τους πρωτίστως στο πολιτικό πλαίσιο και στους πολιτικούς μηχανισμούς της.
ΑΛΛΑ ΠΩΣ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΥΠΟΔΕΧΤΗΚΕ ΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ;
Στη σελίδα 347 αναφέρονται πολλά. Παραθέτουμε αποσπάσματα για τη Σοβιετική, Ιταλική και Διεθνή υποδοχή του. Στο εσωτερικό του “σοσιαλιστικού στρατοπέδου” αυτό αντανακλάται στη σχεδόν άμεση επίσημη αναγνώριση του Γκράμσι ως πολιτικού στοχαστή.
Επίσης ήταν σημαντικό γεγονός αυτής της σοβιετικής αναγνώρισης η δημοσίευση της τρίτομης συλλογής των έργων του το 1957-1959 καθώς και η Σοβιετική παρουσία στο πρώτο συνέδριο για τον Γκράμσι το 1958, όπως και η σιωπηρά ρεφορμιστική σοβιετική αντιπροσωπία στο δεύτερο συνέδριο το 1967.
Ο Γκράμσι έφτασε αναμφισβήτητα στο αποκορύφωμα της προβολής του στα χρόνια του “ευρωκομμουνισμού” της δεκαετίας 1970 και υποχώρησε λίγο το 1980. Με εξαίρεση, ίσως την ομοσπονδιακή δημοκρατία της Γερμανίας όπου εκεί το γερμανικό ενδιαφέρον προς το πρόσωπό του ήταν σημαντικό στα μέσα της δεκαετίας του 1980…
Η διεθνής υποδοχή του Γκράμσι, του κατ’ εξοχήν φιλοσόφου της ανθρώπινης πολιτικής πράξης παραμένει συναρτημένη με τις ταλαντώσεις της μοίρας της πολιτικής αριστεράς…
Με τον Γκράμσι να μπορεί ακόμα να εμπνέει την αριστερά. Αλλά και πέρα από την αριστερά. Γιατί το παράδειγμά του και τα γραπτά του έχουν βοηθήσει να ανοίξει το σκληρό όστρακο του δόγματος που είχε αναπτυχθεί γύρω από το ζωντανό σώμα της μαρξιστικής σκέψης.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΤΕΛΩΝ ΤΑΞΕΩΝ
Για να καταλήξει σ’ αυτό το κεφάλαιο ο Eric Hobsbawm γράφοντας: …Ηδη από το 1960 έχουν επισημάνει ότι μια από τις πιο γόνιμες και ενθαρρυντικές προτάσεις στο έργο του Αντόνιο Γκράμσι είναι η προτροπή του για πολύ μεγαλύτερη προσοχή από ό,τι στο παρελθόν στη μελέτη των υποτελών τάξεων στον κόσμο.
Η ιστορία και η μελέτη των υποτελών τάξεων στον κόσμο έχει γίνει έκτοτε ένας από τους πιο ραγδαία αναπτυσσόμενους και ανθηρούς τομείς της ιστοριογραφίας, είναι ένας τομέας που τον μελετούν όχι μόνο οι Μαρξιστές “αριστεροί λαϊκιστές”… αλλά και ιστορικοί άλλων ιδεολογιών.
Με την επιρροή της πνευματικής δέσμευσης του Γκράμσι σ’ αυτό τον τομέα να έγκειται στο γεγονός ότι δεν ήταν αμιγώς ακαδημαϊκή… Για να μας διδάξει και μας ενθαρρύνει πνευματικά ότι η προσπάθεια ν’ αλλάξουμε τον κόσμο είναι αδύνατη χωρίς την απροκατάληπτη ιστορική και πρωτότυπη σκέψη…
