A’ μέρος
Μία διαχρονική ιστορική, κοινωνική και ανθρωπιστική περιπέτεια
Από αρχαιοτάτων χρόνων, όπως μας πληροφορούν η αρχαιολογική έρευνα και οι ιστορικές πηγές, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν διάφορες ασθένειες.
Ορισμένες μάλιστα από αυτές ήταν μεταδοτικές και εξαπλώθηκαν σε μεγάλο εύρος με αποτέλεσμα να εξελιχτούν σε επιδημίες ή ακόμα και σε πανδημίες1. Οι πρώτες είχαν τοπικό χαρακτήρα, ενώ οι δεύτερες είχαν ως αποτέλεσμα τον αποδεκατισμό μεγάλου μέρους του πληθυσμού στις διάφορες περιοχές που επλήγησαν, συντελώντας, μαζί με άλλους παράγοντες που θα δούμε, ακόμα και στην οικονομική κατάρρευση αυτοκρατοριών!
Από τους αρχαίους συγγραφείς, τις επιγραφές και τα ανασκαφικά ευρήματα (σκελετικά κατάλοιπα, ειδώλια, ιατρικά εργαλεία2 κ.ά.) μαθαίνουμε για τις ασθένειες και για την Ίαση στην αρχαιότητα.
Ήδη από τις πινακίδες της Γραμμικής Β’ πληροφορούμαστε για την ύπαρξη ιατρών (j-ja-te) και φαρμάκων (pa-ma-co), ενώ από τον Όμηρο και άλλες φιλολογικές πηγές συνάγονται πλείστα συμπεράσματα για τις μεθόδους αντιμετώπισης και θεραπείας διάφορων παθήσεων3. Στα Ομηρικά Έπη αναφέρονται 150 ανατομικοί όροι και 147 περιπτώσεις τραυμάτων. Δίνονται επίσης αρκετές πληροφορίες για τα φάρμακα. Οι πιο γνωστοί γιατροί των Ομηρικών επών είναι οι γιοί του Ασκληπιού, Ποδαλείριος και Μαχάων4. Ο πρώτος είχε ασχοληθεί με την γενική ιατρική ενώ ο δεύτερος με τη χειρουργική.
Ως «θείος ιατρός» μάλιστα αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς και τις πινακίδες της Γραμμικής Β’ ο Παιήων ή Παιάν, ο οποίος σχετίζεται με τον Απόλλωνα και θεωρείται ότι «γνώριζε τα βάλσαμα δια τα πάντα» και «γιάτρευε πληγές με παυσίπονα φάρμακα (pa-ma-co). Το όνομα του θεού αυτού και γιατρού διασώζεται στο φυτό «Παιώνια», γνωστό για τις αιμοστατικές του ιδιότητες.
Η ιστορική μνήμη μας υπενθυμίζει διαχρονικά, πόσο συχνά οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν ασθένειες και πόσο αυτές οι δύσκολες καταστάσεις δημιουργούσαν προλήψεις, δεισιδαιμονίες, φοβίες, ενοχές και την αίσθηση της θείας τιμωρίας. Η νόσος, η αρρώστια, η επιδημία, από τους προϊστορικούς χρόνους θεωρήθηκε ότι την στέλνουν οι θεοί και επομένως μόνο οι θεοί μπορούν να τις θεραπεύσουν5. Πρόκειται για μια αντίληψη που επικράτησε από την περίοδο του Τρωικού πολέμου (1200 π.Χ.), καθώς ο Όμηρος (Ιλιάδα, Α, στίχ. 8-100) αναφέρει την επιδημία που ξέσπασε στο στρατόπεδο των Αχαιών, εξ αιτίας της οργής του θεού Απόλλωνα προς τον Αγαμέμνονα. Ας θυμηθούμε ακόμη την συλλογική αντίληψη κατά τον 5ο αι. π.Χ. για το μίασμα, τον ηθικό ρύπο, με τον οποίο ο παραβάτης μολύνει τους γύρω του, γι’ αυτό ο Δίας τον τιμωρούσε με ασθένεια. Έτσι ο Ευριπίδης περιγράφει τη άρρωστη Φαίδρα ως «ένθεο», ενώ τον Ηρακλή ως «μαινόμενο».
Σε αντιστάθμισμα της οργής του θεού έπρεπε να υπάρξει εξευμενισμός. Το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα της αντίληψης αυτής διατυπώνεται στην τραγωδία του Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος». Αντίστοιχη μπορεί να θεωρηθεί η περίπτωση της σωτηρίας του Άργους από τον λοιμό, χάρις στον ιατρομάντη Άπι (Αισχύλου, Ικέτιδες, στίχ. 263) και τον Μελάμποδα. Παρομοίως, ο Επιμενίδης o Κρης εξάγνισε την Αθήνα από την επιδημία που ξέσπασε λόγω του Κυλώνειου άγους, πιθανόν στα τέλη του 6ου αι.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο οι πρώτοι ιατροί είχαν αναπτύξει μεν τις γνώσεις τους κυρίως εμπειρικά και «θεουργικά», αλλά ορισμένοι διακρίθηκαν και απέκτησαν μεγάλη φήμη για τις υπηρεσίες τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός αρχαίου Έλληνα γιατρού, του Δημοκήδη του Κροτωνιάτη, τον οποίο εμπιστευόταν ως αυθεντία ακόμα και ο Πέρσης βασιλιάς Δαρείος6.
Σημαντικά τεκμήρια για την ιατρική μας παρέχουν επίσης οι ανασκαφές, κυρίως νεκροπόλεων, όπου εντοπίζονται σκελετικά ευρήματα που φέρουν χειρουργικά «ίχνη» σε περιπτώσεις καταγμάτων, ακόμη και σε κρανία!7. Οι ταφές, ήδη από τη μινωική περίοδο, έχουν δώσει ενδιαφέροντα στοιχεία για ορισμένες παθήσεις, π.χ. αρθρίτιδα, κύφωση κ.ά. Ενδεικτικά, στις Αρχάνες έχει βρεθεί κρανίο γυναίκας με διεύρυνση σπογγώδους ουσίας, ενώ στη Ζάκρο μικροκέφαλο άτομο. Εκτός από τις σκελετικές παθήσεις διαπιστώνονται επίσης οδοντικά προβλήματα. Επιπλέον, μέσω της μελέτης των οστών μπορούν να υπολογιστούν η ηλικία και το φύλο των νεκρών ατόμων.
Συμπληρωματικές πληροφορίες για τις παθήσεις στην αρχαιότητα μας παρέχει η εικονογραφία, όπως οι παραστάσεις αρχαίων αγγείων και αναγλύφων, κυρίως όσον αφορά την επούλωση τραυμάτων. Χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση σε ένα αγγείο συμποσίου (αττικής κύλικας) μιας σκηνής εμπνευσμένης από τον Τρωικό πόλεμο, όπου ο τραυματίας Πάτροκλος δέχεται την επίδεση των τραυμάτων του, από τον φίλο του Αχιλλέα, ο οποίος γνώριζε ιατρική, αφού στη νεότητά του μαθήτευσε κοντά στον μυθικό Κένταυρο, Χείρωνα.
Επίσης, ορισμένα ειδώλια (κυρίως πήλινα ή χάλκινα ή από ελεφαντόδοντο) απεικονίζουν μορφές με τα χαρακτηριστικά κάποιας νόσου ή σωματικής δυσμορφίας (π.χ. νανισμός, κατάγματα, ραχίτιδα, κύφωση, παχυσαρκία, βρογχοκήλη κ.ά.). Στα Μάλλια, σε ένα οικιακό ιερό, βρέθηκαν δύο μινωικά πήλινα ειδώλια που απεικονίζουν τη νόσο της πολυδακτυλίας.
Φαίνεται λοιπόν ότι οι καλλιτέχνες της αρχαιότητας ασχολήθηκαν συμπονετικά με το θέμα της υγείας. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι η Υγεία απεικονίζεται ως προσωποποιημένη θεά, κυρίως από τον 4ο αι. π.Χ. και εξής. Σύμφωνα με τη μυθολογία η θεά Υγεία ήταν μία από τις κόρες του θεού Ασκληπιού. Απεικονίζεται κυρίως στη γλυπτική, κρατώντας φίδι και φιάλη, μέχρι και τη ρωμαϊκή περίοδο (στα λατινικά ονομάζεται Salus).
Πολλά αναθήματα, πήλινα ή μεταλλικά μας πληροφορούν για την ύπαρξη διαφόρων παθήσεων, όπως τα κατάγματα των άνω και κάτω άκρων κτλ. Τα ευρήματα χρονολογούνται από τους προϊστορικούς χρόνους ως και την ύστερη αρχαιότητα. Η χρήση «ταμάτων» υπήρξε διαχρονική, καθώς έχουν επιβιώσει και στη χριστιανική θρησκεία μέχρι τις μέρες μας. Τα αφιερώματα αυτά, που εικονίζουν το σημείο του σώματος που νόσησε, ανέθεταν οι πιστοί στην εικόνα του Αγίου είτε ως δέηση είτε ως ευχαριστήρια προσφορά μετά την ίαση.
Δεήσεις έκαναν και οι γυναίκες για να αποκτήσουν παιδί. Η κατανόηση της ζωής και του θανάτου εξακολουθεί να απασχολεί τον άνθρωπο, παρόλο που στην πορεία των αιώνων η επιστήμη μας χάρισε τα σπουδαία επιτεύγματά της.
Μεγάλη ακμή γνώρισαν επίσης τα Ασκληπιεία σε διάφορες περιοχές κυρίως από τον 5ο αι. π.Χ. Ανάμεσα στα πιο σπουδαία ήταν αυτό της Κω. Ο Στράβων το περιγράφει ως εξής: «το Ασκληπιείον εστί σφόδρα ένδοξον και πολλών αναθημάτων μεστόν..» Τη μεγαλύτερη όμως φήμη είχε αποκτήσει το Ασκληπιείο της Επιδαύρου στις γνωστές τότε χώρες της Μεσογειακής λεκάνης. Όπως μας πληροφορεί ο γεωγράφος Στράβων, από την Επίδαυρο μεταδόθηκε η λατρεία του θεού και σε άλλες περιοχές: «Τα γαρ Ασκληπιεία τα επιφανέστατα γεγονότα εξ Επιδαύρου». Άλλωστε η λατρεία του Ασκληπιού στην Αθήνα μεταφέρθηκε από την Επίδαυρο λίγο μετά από τον μεγάλο λοιμό του 429 π.Χ. Από την Επίδαυρο μεταφέρθηκε η λατρεία του θεού και στη Ρώμη, όπως θα δούμε. Άλλα γνωστά Ασκληπιεία ήταν του Πειραιώς, της Μεσσήνης, της Περγάμου, της Τρίκκης στη Θεσσαλία, απ’ όπου καταγόταν άλλωστε ο Ασκληπιός: Σύμφωνα με τον Στράβωνα: «Εστι δε ήμεν Τρίκκη, όπου το ιερόν του Ασκληπιού το αρχαιότερον και επιφανέστερον…».
Κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα ήταν γνωστή η μέθοδος της εγκοίμησης, ο ύπνος δηλαδή του ασθενούς μέσα στο ιερό του θεού Ασκληπιού, κατά τη διάρκεια του οποίου θα εμφανιζόταν σαν όνειρο ο θεός για να τον θεραπεύσει. Είτε θα εμφανιζόταν με την μορφή ιερού φιδιού για να τον συμβουλεύσει τι πρέπει να κάνει ώστε να θεραπευτεί. Ήταν διαδεδομένη επίσης η χρήση της υδροθεραπείας – λουτροθεραπείας.
Το ιερό φίδι του Ασκληπιού θεωρείται θεραπευτικό σύμβολο, λόγω της χθόνιας ιδιότητάς του. Επειδή ζει μέσα στη γη και ανανεώνεται, συμβολίζει έτσι τον «ζωοδότη» θεό. Αντίστοιχα, σύμφωνα με τον Κρητικό μύθο, η θεραπευτική δύναμη του φιδιού ήταν αυτή που ενέπνευσε τον μάγο Πολύιδο να βρει το βότανο που ανέστησε τον γιό του Μίνωα, Γλαύκο.
Στην Κρήτη τα πιο γνωστά Ασκληπιεία ήταν της Λεβήνας και της Λισού με ακμή από τον 4ο αι. π.Χ. μέχρι και την ρωμαιοκρατία. Αμφότερα βρίσκονταν στη Νότια ακτή της Κρήτης και διέθεταν λιμάνι. Γνώρισαν μεγάλη ακμή και πλούτο λόγω των προσκυνητών, όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά και από τη Λιβύη (Κυρηναϊκή). Το Ασκληπιείο της Λεβήνας είχε εντοπιστεί αρχικά από τον Onorio Belli το 1586, ο οποίος το σχεδίασε8. Ανασκαφές διενεργήθηκαν από Ιταλούς αρχαιολόγους το 1894 και μέχρι το 1913. Απέχει 20 μίλια από Γόρτυνα και 12 από Λασαία (Καλούς Λιμένες). Αποτελείται από τον ναό, που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα του Ασκληπιού και της Υγείας σε εξέδρα, τη δυτική στοά με το δωμάτιο του θησαυρού και τη βόρεια στοά που μάλλον στέγαζε το άβατο και την κρήνη. Διέθετε και εγκαταστάσεις λουτροθεραπείας. Το σπουδαιότερο μνημείο είναι ο «θησαυρός» του ιερού με το ψηφιδωτό δάπεδο (με παράσταση ιππόκαμπου) και το πηγάδι, στο οποίο φυλασσόταν τα αφιερώματα των πιστών.
Η Λισσός βρίσκεται 5 χλμ. δυτικά της Σούγιας Σελίνου και ήταν επίνειο της Ελύρου και της Υρτακίνας. Η πόλη αναπτύχθηκε στον όρμο του Αγίου Κηρύκου. Ήκμασε κατά την ελληνιστική, ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή περίοδο. Είχε κόψει δικά της ελληνιστικά νομίσματα (σε χρυσό, άργυρο, χαλκό). Ο Pashley ταύτισε πρώτος τα ερείπια το 1834. Οι αρχαιολογικές έρευνες άρχισαν το 1957 από τον Νικ. Πλάτωνα, κατόπιν υπόδειξης κάποιου κατοίκου της περιοχής. Έχουν αποκαλυφθεί αξιόλογα μνημεία, όπως εκτεταμένο νεκροταφείο θαλαμοειδών τάφων, υδραγωγείο, μικρό θέατρο, θερμά λουτρά, ίχνη τειχών, δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές (αργότερα κτίστηκαν 2 μικρές εκκλησίες, της Παναγίας και του Αγίου Κηρύκου). Ο Νικ. Πλάτων ανέσκαψε τον μικρό δωρικό ναό του Ασκληπιού με την ισόδομη τοιχοποιία και το ελληνιστικό ψηφιδωτό δάπεδο (γεωμετρικά σχέδια και μορφές ζώων). Αποκαλύφθηκε μεγάλος αριθμός μαρμάρινων αφιερωματικών γλυπτών ελληνιστικής περιόδου. Τα περισσότερα γλυπτά εικονίζουν παιδιά ή εφήβους. Οι κορασίδες κρατούν συνήθως περιστέρια, ένα αγόρι κρατάει λαγό και ένα άλλο αστραγάλους (παιχνίδι). Πρόκειται για προσφορές ευγνωμοσύνης στον θεραπευτή θεό από πιστούς–ασθενείς. Βρέθηκε ακέραιο άγαλμα του Ασκληπιού σε ενεπίγραφο βάθρο, καθώς και η κεφαλή της θεάς Υγείας, τα οποία φυλάσσονται στο Μουσείο Χανίων.
Στο επόμενο “Τα επιτεύγματα της Ιατρικής στην Αρχαιότητα”
1. Οι λοιμώδεις ασθένειες είναι συχνότατα μεταδοτικές και μαστίζουν την ανθρωπότητα από την αρχαιότητα. Κάποιες από αυτές έχουν σχεδόν εξαφανιστεί στις μέρες μας ή περιορίζονται αποκλειστικά σε υπανάπτυχτες χώρες που δεν διαθέτουν επαρκή υγειονομικά μέσα αντιμετώπισής τους, ενώ κάνουν την εμφάνισή τους και νεότερες. Μπορεί να οφείλονται σε ιούς ή βακτήρια. Πιο επικίνδυνες λοιμώδεις νόσοι θεωρούνται οι εξής: Πανώλη, χολέρα, ελονοσία, τύφος, λέπρα, ιλαρά, φυματίωση κ.ά. Οι περισσότερες από αυτές, όπως η ευλογιά έχουν εκλείψει ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αι. λόγω των εμβολιασμών ή της χρήσης φαρμάκων.
2. Τα ιατρικά εργαλεία της αρχαιότητας είναι κατασκευασμένα από ορείχαλκο, εκτός από τις λεπίδες νυστεριών που είναι από σίδηρο. Έπρεπε να είναι εύχρηστα, επιμελούς κατασκευής και ελαφρά.
3. Πολλές είναι οι αρχαίες πηγές που μας πληροφορούν για ιατρικά θέματα. Όπως ενδεικτικά: Ομήρου, Ιλιάδα / Ηροδότου, Ιστορία, Α, 197 / Πλάτωνα, Πρωταγόρας, 311…. / Αριστοτέλη, Πολιτικά, Η4, 132α…./ Θουκυδίδη, Ιστορίαι, Α-Η (κυρίως βιβλίο Β’).
4. «Ιλιάδα, Β’, 731-732: «Ασκληπιού δε δύο παίδε, ιητήρ’ αγαθώ, Ποδαλείριος ήδε Μαχάων…».
5. Αντίθετα ο Ιπποκράτης στο έργο του «Περί Φυσών» υποστήριξε ότι ο μολυσμένος αέρας είναι αυτός που μεταδίδει τα επιδημικά νοσήματα (το μίασμα) και όχι ο άνθρωπος σε άλλο άνθρωπο.
6. (βλ. Ηροδότου, Ιστορία, Γ’ 125-137).
7. Όπως μας διασώζει η αρχαιολογική μαρτυρία για το περιστατικό στα Άβδηρα της Θράκης το 650 π.Χ., όπου ένας γιατρός αφαίρεσε από το κρανίο μιας γυναίκας ένα μεταλλικό θραύσμα σφενδόνης. Παρόμοιες επεμβάσεις περιγράφει ο Ιπποκράτης στο σύγγραμμα «Περί των εν κεφαλή τρωμάτων».
8. Ο Onorio Belli ήταν ιατρός από τη Vicenza της Ιταλίας (1550-1604). Θήτευσε στην Κρήτη μεταξύ 1583-1599, αρχικά ως προσωπικός γιατρός του Γενικού Προνοητή, Alvise Grimani, και ακολούθως ως δημόσιος γιατρός των Χανίων. Στο πλαίσιο των αρχαιολογικών ενδιαφερόντων του σχεδίασε τα θέατρα και άλλα μνημεία της αρχαίας Κρήτης. Αρκετά από αυτά δυστυχώς δεν σώζονται πλέον.
