Β’ μέρος
Η ιατρική στην αρχαία Ελλάδα σημείωσε μεγάλες προόδους, θέτοντας τις βάσεις για τις επιστημονικές εξελίξεις των επόμενων αιώνων. Σταδιακά αποσυνδέθηκε από τις “θεουργικές” πρακτικές θεραπείας του παρελθόντος και αυτονομήθηκε.
Μια από τις αρχαιότερες σχολές ιατρικής τέχνης ήταν αυτή του Κρότωνα της Κ. Ιταλίας, γύρω στο 500 π.Χ., με κυριότερους εκπροσώπους τους Πυθαγόρειους ιατρούς και φιλοσόφους Αλκμαίωνα (6ος-αρχές 5ου αι. π.Χ.) και Φιλόλαο (470-385 π.Χ.). Ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης συνέγραψε το «Περί Φύσεως», το οποίο θεωρείται από τους ιστορικούς ως το πρώτο βιβλίο ιατρικής της αρχαιότητας, απαλλαγμένο από τις μαγικές-θεϊκές θεωρίες. Υποστήριζε ότι η υγεία βασίζεται στην ισορροπία μεταξύ υγρού, ξηρού, ψυχρού, θερμού.
Παράλληλα αναπτύχθηκε η περίφημη «Ιπποκρατική Σχολή» της Κω στα μέσα του 5ου αι.. π.Χ. Ο ιδρυτής της, ο Ιπποκράτης από την Κω (460-377 π.Χ.), θωρείται δικαίως ο «πατέρας της ιατρικής»1. Στο «Περί φύσεων ανθρώπου», αλλά και στο «Περί σαρκών», επηρεασμένος φανερά από τον Αλκμαίωνα, διατύπωσε τη θεωρία των τεσσάρων «χυμών» του ανθρωπίνου σώματος (αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μέλαινα χολή), οι οποίοι σχετίζονταν με τα τέσσερα στοιχεία του σύμπαντος (αήρ, ύδωρ, πυρ, γη). Την θεωρία των «τεσσάρων στοιχείων» επινόησε ο προσωκρατικός φιλόσοφος Εμπεδοκλής. Όταν οι «χυμοί» του οργανισμού είχαν τη σωστή κράση μεταξύ τους εξασφάλιζαν την υγεία (την ευκρασία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη). Αντίθετα, όταν δεν βρίσκονται στις σωστές αναλογίες προξενούσαν τις διάφορες νόσους (δυσκρασία). Είχε συσχετιστεί η δράση των «χυμών» με τις εποχές του έτους. Ενδεικτικά, η διαφοροποίηση του κλίματος τον χειμώνα, που δημιουργούσε καταρροή και φλέγματα, ερμηνεύτηκε ως υπερβολική παρουσία του «ψυχρού χυμού» κ.ο.κ. Πίστευε ότι «ο καλύτερος ιατρός είναι η φύση». Χρησιμοποίησε ευρέως το πείραμα και έτσι αποσύνδεσε την ιατρική από τις διάφορες δεισιδαιμονίες. Ασχολήθηκε επίσης με το θέμα της επιληψίας, στο έργο του «Ιερή Νόσος», αποσυνδέοντας την από τις υπερβατικές ερμηνείες του παρελθόντος. Το μεγαλείο της ανθρωπιάς του φαίνεται στον όρκο του, που ισχύει μέχρι σήμερα, όπου προτάσσει το αίσθημα ηθικού καθήκοντος και αποστρέφεται την επιθυμία πλουτισμού.
Τον δρόμο που χάραξε ο Ιπποκράτης2 ακολούθησε αργότερα ο ιατρός και φιλόσοφος Γαληνός από την Πέργαμο (129-200 μ.Χ.). Μελέτησε μεταξύ άλλων την ανθρώπινη συμπεριφορά και κατέταξε τον ανθρώπινο χαρακτήρα σε τέσσερις κατηγορίες: Στον συνεσταλμένο-σοβαρό, στον νευρικό-επιθετικό, στον ενθουσιώδη-εκδηλωτικό και στον εσωστρεφή-μελαγχολικό. Προχώρησε πέρα από την σωματική στην θεραπεία της ψυχικής νόσου (ολιστική ιατρική)3. Βασίζεται στις γνώσεις του Ιπποκράτη, τον οποίο αναγνωρίζει ως πρωτοπόρο: «ορθή οδώ προς την αλήθειαν πρώτος απάντων εχρήσατο ο Ιπποκράτης». Ο Γαληνός παραδέχεται ακόμα πως: «Ο Ιπποκράτης την ιατρικήν τέχνην εις επιστήμην ανήγαγεν…». Άλλωστε ο όρος «επιδημία» (επί + δήμος) ανήκει στον Ιπποκράτη και αφορά το σύνολο των νόσων που μπορεί κανείς να παρατηρήσει σε δεδομένο τόπο και χρόνο. Ενώ για τις μαζικές ασθένειες ο αρχαίος όρος που επικρατεί είναι λοιμός4.
Αναμφίβολα μας εκπλήσσει μέχρι σήμερα το γεγονός ότι, ενώ έχουν παρέλθει πλέον των 2.500 ετών, διαπιστώνουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες ιατροί διέθεταν σπουδαίες για την εποχή τους γνώσεις. Διατύπωσαν το είδος της κάθε ασθένειας, μελέτησαν τα συμπτώματά της και τις επιπτώσεις της στον άνθρωπο. Γνώριζαν τη χρήση φαρμάκων και θεραπευτικών μεθόδων, ακόμη και χειρουργικών επεμβάσεων! Είχαν παρατηρήσει τις εναλλαγές της κάθε νόσου ανάλογα με τις εποχές και το περιβάλλον. Οι ασθένειες διακρίνονται στις οξείες, που ήταν συχνά θανατηφόρες και στις χρόνιες, που διαρκούσαν μεν περισσότερο, αλλά δεν οδηγούσαν τόσο συχνά σε θάνατο. Πολλές αρχαίες ονομασίες ασθενειών διατηρούνται μέχρι σήμερα, οργανικές ή ψυχικές. Υπήρχαν μάλιστα και ειδικότητες ιατρών, π.χ. παθολόγοι, χειρουργοί – ανατόμοι, οφθαλμίατροι, οδοντίατροι, γυναικολόγοι κτλ.
Γνωρίζουμε επίσης ότι στην κλασική και ελληνιστική εποχή οι γιατροί έχαιραν πολύ μεγάλης εκτίμησης, τόσο από τον λαό όσο και από την Πολιτεία, η οποία τους τιμούσε συχνά με τίτλους και βραβεία για τις υπηρεσίες τους5. Οι πόλεις, επιδιώκοντας να προσελκύσουν καταρτισμένους και έμπειρους γιατρούς στις πιο απομακρυσμένες περιοχές, τους παραχωρούσαν δωρεάν κατοικία ή σε ορισμένες περιπτώσεις τους χάριζαν ακόμα και αγροτική γη (έγκτησις). Συχνότερα όμως πληρώνονταν από τους ασθενείς σε είδος, όπως αγροτικά ή κτηνοτροφικά προϊόντα κ.ά. Άλλοτε οι ιατροί πληρώνονταν από τον Δήμο κάθε τόπου με τα χρήματα που εισέπραττε από έναν ειδικό φόρο, τον λεγόμενο «ιατρικόν» ή από χορηγίες εύπορων πολιτών.
Από τον 5ο αι. π.Χ. που ξεκίνησε η Ιπποκρατική περίοδος έχουν καταγραφεί περίπου 300 φυτικά φάρμακα. Αρκετές από τις ουσίες που χρησιμοποιήθηκαν για την παρασκευή τους είναι πολύ κοινές: γάλα, λάδι, μέλι, κερί, διάφορα αρωματικά βότανα ή καταπραϋντικά, όπως το κυπειρόν, ο κόλιανδρος, ο κρόκος, η ρίγανη, το ασπάλαθρον, ο νάρδος (βαλεριανή), το όπιον κ.ά. Η μακροχρόνια δοκιμή της χρήσης τους απέδειξε την αποτελεσματικότητά τους. Τα χρησιμοποιούσαν γιατροί, ιερείς αλλά και μάγοι. Άλλοτε αναμείγνυαν διάφορες ουσίες για να αλείψουν και να επουλώσουν πληγές, εξανθήματα ή τραύματα (π.χ. δαγκώματα σκύλων) ή για να καταπίνουν οι ασθενείς. Χαρακτηριστικά είναι δύο αποσπάσματα συνταγών από τον Ιπποκράτη, το πρώτο για την παρασκευή αλοιφής (καταπλάσματος):
«Κέδρου πρίσματα λεία ομού μίξαι, διείς δε εν μελικρήτω κατάπλασμα ποιείν, καταπλάσαι…». Ενώ το δεύτερο αφορά την παρασκευή πόσιμου φαρμάκου:
«Του μάδου της ρίζης τρίβων εν οίνω ευώδει, και του δαύκου πίνειν δίδου, πρωί νήστι..».
Είναι πράγματι εκπληκτικό πόσα πολλά βότανα αναμιγνύονταν για να παραχθούν τα κατάλληλα φάρμακα, ανάλογα με την κάθε ασθένεια. Στην τομέα αυτό σημαντικός ήταν ο ρόλος των ριζοτόμων, που ήταν συλλέκτες βοτάνων και προμηθευτές των ιατρών και των φαρμακοποιών της εποχής. Από τους πρώτους συγγραφείς που κατέγραψαν τις ιδιότητες των φυτών και των βοτάνων ήταν ο Θεόφραστος (371-287 π.Χ.) στο έργο του «Περί φυτών ιστορίαι».
Ο κορυφαίος φαρμακογνώστης της αρχαιότητας ήταν αναμφίβολα ο Διοσκουρίδης, ο οποίος έζησε τον 1ο αι. μ.Χ. και συνέγραψε δύο θεμελιώδη έργα:
Α) «Περί ύλης ιατρικής» και Β) «Περί απλών φαρμάκων». Στα έργα αυτά αναφέρει 600 είδη φυτικών φαρμάκων εξηγώντας τη χρήση, τις ιδιότητες και την προέλευσή τους6.
Ο χώρος δεν μας επιτρέπει αναλυτικότερη παρουσίαση των ιατρικών και φαρμακολογικών επιτευγμάτων. Άλλωστε οι αρχαιοελληνικές θεωρίες και πρακτικές παρέμειναν σε ισχύ κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, όπως και οι φυσικές έρευνες του Αριστοτέλη.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ο άνθρωπος επιδίωξε από πολύ νωρίς την εξασφάλιση του αγαθού της υγείας, η οποία σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες βασιζόταν στην ισορροπία του σώματος, του νου και της ψυχής του. Παράλληλα τον απασχόλησε ιδιαίτερα η αντιμετώπιση ολόκληρου του «φάσματος» των ασθενειών. Για την εξασφάλιση του σπουδαίου αυτού αγαθού της ζωής των ανθρώπων επιστρατεύτηκαν τόσο επιστημονικές όσο και υπερφυσικές παρεμβάσεις (ιατροί, Ασκληπιεία, μάγοι, επίκληση θεϊκών δυνάμεων).
Όπως θα δούμε στην παρουσίαση του λοιμού της Ρώμης των Αντωνίνων, κατά τον 2ο αι. μ.Χ., επιφανείς πολίτες ή αντιπροσωπείες των πόλεων κατέφευγαν σε Μαντεία για να τους υποδείξουν σε ποιον θεό θα απευθύνουν τις ικεσίες τους, έτσι ώστε να ιαθούν από την επιδημία που είχε εξαπλωθεί.
Επιδημίες μικρής ή μεγάλης έκτασης γνώρισε ο κόσμος σ’ όλη την μακραίωνη ιστορική του διαδρομή. Οι πλέον καταστροφικές ήταν οι εξής:
α) Ο λοιμός των Αθηνών (430-427 π.Χ.),
β) ο λοιμός «των Αντωνίνων», (165-180 μ.Χ.),
γ) η πανώλη του Ιουστινιανού (540-542 μ.Χ.), τις οποίες θα εξετάσουμε αναλυτικότερα στα επόμενα υποκεφάλαια του παρόντος άρθρου.
δ) Ο «Μαύρος θάνατος» του Μεσαίωνα, 1348 – 1353 μ.Χ.
1. Στο όνομά του Ιπποκράτη παραδίδονται περίπου 60 έργα – πραγματείες ιατρικής. Κάποια θα ανήκουν λογικά σε μαθητές του. Στα ελληνιστικά χρόνια συγκεντρώθηκαν τα έργα αυτά και δημιουργήθηκε η «Ιπποκράτειος Συλλογή», γραμμένη σε ιωνική διάλεκτο.
2. Την ιατρική άσκησαν οι γιοί του Ιπποκράτη, Θεσσαλός και Δράκων καθώς και ο γαμπρός του Πόλυβος. Διάδοχοι και επίγονοι του «πατέρα της ιατρικής» θεωρούνται επίσης οι: Διοκλής ο Καρύστιος, Εύδοξος και Κτησίας από την Κνίδο, Πραξαγόρας ο Κώος και Χρύσιππος ο Κνίδιος. Οι δύο τελευταίοι ήταν δάσκαλοι του Ηρόφιλου και του Ερασίστρατου, που διέπρεψαν στην Αλεξάνδρεια δημιουργώντας σχολές κατά την πρώιμη ελληνιστική εποχή. Κάποιοι από τους αλεξανδρινούς εξελιχθήκαν σε «εμπειρικούς» (π.χ. ο Απολλώνιος ο Κιτιεύς τον 1ο αι. π.Χ.) και θεωρήθηκαν αιρετικοί, ανάμεσά τους και ο Μιθριδάτης (ο οποίος πειραματίστηκε με τα δηλητήρια). Οι «Εμπερικοί» ιατροί με πρωτεργάτη τον με Φιλίνο τον Κώο (3ος π.Χ.) βασίστηκαν σε τρεις άξονες. Ο λεγόμενος «τρίπους» περιελάμβανε: α) παρατήρηση, β) ιστορικό του ασθενούς, / γ) αναλογία περιστατικών.
3. Ο Γαληνός θεωρεί ότι ο ιατρός οφείλει να σώζει και να υγιαίνει τον άνθρωπο και έτσι να γίνεται υπηρέτης και μιμητής της φύσης. Το σώμα πλάστηκε για τις ανάγκες της ψυχής, η οποία ενεργεί δια του πνεύματος (αναπνοή). Θεωρείται ο ιδρυτής της «πειραματικής φυσιολογίας» και της περιγραφικής ανατομίας. Περιέγραψε από τους πρώτους τη ροή του αίματος, διακρίνοντας το αρτηριακό από το φλεβικό. Ως «ζωτικό πνεύμα», που το διαχωρίζει από τον αέρα, ίσως εννοούσε αυτό που η σύγχρονη ιατρική γνωρίζει ως οξυγόνο.
4. Μία από τις πρώτες επιδημίες που κατέγραψε ο Ιπποκράτης συνέβη στην αρχαία πόλη Πέρινθο της Θράκης στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., πριν από τον λοιμό των Αθηνών. Οι σύγχρονοι μελετητές πιστεύουν ότι σχετίζεται με ένα είδος γρίπης.
5. Αρκετές αρχαίες επιγραφές που η αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως αναφέρονται σε ιατρούς και ιατρικά θέματα. Ενδεικτικά, μια επιγραφή από την Κω αναφέρεται στον ιατρό Ονάσανδρο, ο οποίος στα μέσα του 2ου αι. π.Χ. (160-150 π.Χ.) εξασκούσε το επάγγελμά του στην πόλη της Αλάσαρνας της Κω και παρείχε τις υπηρεσίες του στους πολίτες δωρεάν. Προς τούτο η πόλη τον τίμησε ως πρόξενο, ώστε να συμμετέχει «θείων και ανθρωπίνων», δηλαδή στις διάφορες δημόσιες τελετές, τόσο αυτός όσο και οι απόγονοί του.
6. Ενδεικτικά παρατίθενται κάποια ονόματα ιαματικών φυτών: ασφόδελος, αψίνθιον ή Αρτεμισία, δαύκος ο κρητικός, δάφνη η ευγενής, δίκταμνος (γλήχων αγρία), ελελίσφακος (φασκομηλιά), κενταύριον, κριθή η κοινή, κρόκος ο εύοσμος, λύκιον, μαστίχη, μίνθη, σίλφιον, στύραξ, υπερικόν το διάτρητον. Στην ρωμαϊκή Κρήτη υπήρχαν ειδικοί αξιωματούχοι, υπεύθυνοι για τα βότανα, οι λεγόμενοι «βοτανικοί άνδρες».
