Από την Μυθολογία στην ιστορία των αγώνων της αρχαίας Ολυμπίας

Οι αρχές των Ολυμπιακών αγώνων χάνονται στο βάθος των αιώνων, 2000 π.Χ. Κοιτίδα τους είναι η αρχαία Ολυμπία, ένας καταπράσινος τόπος ανάμεσα σε δύο ποτάμια, τον Αλφειό και τον παραπόταμό του Κλάδεο, γεματος αγριελιές,πλατάνια και ένα πανέμορφο άλσος , όπως ονομάζεται από τα αρχαία χρόνια, Αλτις .

ΙΙδρυτής των Ολυμπιακών αγώνων, κατά μια μυθολογική ερμηνεία, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας, ήταν ο Ιδαίος Ηρακλής που ήλθε από την Κρήτη στην Ολυμπία με βοηθούς τους Κουρήτες (στους οποίους είχε αναθέσει η Ρέα την προστασία του γιού της, Δία από τον πατέρα του, Κρόνο). Εκεί ο Ηρακλής θα οργανώσει αγώνες δρόμου με έπαθλο στεφάνι αγριελιάς, θεσπίζοντας ότι θα διεξάγονται κάθε πέντε χρόνια και θα ονομάζονται Ολύμπια.

Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι οι πρώτοι αγώνες οργανώθηκαν από το γιό του Ταντάλου, Πέλοπα,αφού πρώτα νίκησε τον Οινόμαο σε αρματοδρομία.

Σύμφωνα με τον Πίνδαρο, ο βασιλιάς της Πισίας Οινόμαος, γιός του΄Αρη, είχε λάβει χρησμό από το μαντείο των Δελφών ότι ο γάμος της κόρης του Ιπποδάμειας θα οδηγούσε στο θάνατό του.

Για να αποφύγει λοιπόν το χρησμό ο Οινόμαος προκήρυξε ότι θα έπαιρνε γυναίκα του, την Ιπποδάμεια οποίος κατάφερνε να τον νικήσει στην αρματοδρομία, μιας και θεωρούσε τον εαυτό του ανίκητο, αφού του είχε δωρίσει αθάνατα άλογα ο πατέρας του Άρης. Ο μόνος που κατάφερε να νικήσει τον Οινόμαο ήταν ο Πέλοπας από τη Λυδία, ο γιός του Τάντάλου με τη βοήθεια του Ποσειδώνα. Συγκεκριμένα, ο Ποσειδώνας είχε χαρίσει χρυσή άμαξα με φτερωτά άλογα στον Πέλοπα αλλά συνάμα είχε εξαγόρασει το Μυρτίλο, ηνίοχο του Οινομάου και τον είχε κατάστήσει σύνεργό του. Έβαλε,λοιπόν,τον Μυρτίλο να αντικαταστήσει τις σιδερένιες σφήνες του άρματος του Οινομάου με κέρινα ομοιώματά τους. Με το που άρχισε η αναμέτρηση της αρματοδρομίας μεταξύ Πέλοπα και Οινομάου. το κερί έλιωσε, οι τροχοί εκτροχιάστηκαν του οχήματος του Οινομάου και ο Οινόμαος σκοτώθηκε. Η επικράτηση του Πέλοπα έδωσε στη χωρά του, την ονομασία Πελοπόννησος αντί της αρχικής, που ήταν Απία.

Αναμφισβήτητα ο Πέλοπας ήταν ο σημαντικότερος μυθικός ήρωας της Πελοποννήσου. Οι κάτοικοι της περιοχής, για να τον τιμήσουν, ίδρυσαν στο άλσο της Ολυμπίας ένα ιερό στο οποίο κάθε χρόνο πρόσφεραν θυσίες και ταυτόχρονα τελούνταν αγώνες προς ανάμνηση της επικράτησής του.

Υπάρχει και τρίτη μυθολογική εκδοχή την οποία υποστηρίζει ο Στράβωνας. Συμφωνά με την οποία, η θεσμοθέτηση των Ολυμπιακών Αγώνων έγινε από το Θηβαίο Ηρακλή, γιό της Αλκμήνης και του Δία, που μας είναι γνωστός και από τους δώδεκα άθλους του. Ένας από τους άθλους που του ανέθεσε ο Ευρυσθέας ήταν και ο καθαρισμός των σταύλων του Αυγεία από τον κόπρο που μόλυνε και γέμιζε με αρρώστιες τη χωρά της Ηλείας. Ο Ηρακλής ζήτησε από τον Αυγεία ως αμοιβή ένα μέρος από τα κοπάδιά του, δινοντας την υπόσχεση ότι θα καθάριζε τους σταύλους του μέσα σε μια μέρα. Όταν ο Ηρακλής πέτυχε το κατόρθωμα ο βασιλιάς της Ήλιδας δεν τήρησε την συμφωνημένη αμοιβή. Ο Ηρακλής θυμωμένος σκότωσε τον Αυγεία. και προς εξιλέωση έστησε στην Ολυμπία βωμούς για τους θεούς του Ολύμπου και καθιέρωσε Ολυμπιακούς αγώνες.

Ένας τελευταίος μύθος μας δίνει και ιστορικές πληροφορίες, όπως αναφέρει και ο αείμνηστος αρχαιολόγος- καθηγητής, Μανόλης Ανδρόνικος; ” Όταν οι Ηρακλείδες επέστρεφαν στην πατρική τους γη, στην Πελοπόννησο, πήραν το χρησμό από το Μαντείο των Δελφών να πάρουν ένα ”τριόφθαλμο ” ως οδηγό που θα τους βοηθούσε να ξεπεράσουν οιανδήποτε δυσκολία. Βρήκαν στο δρόμο τους τον μονόφθαλμο Όξυλο. απόγονο του Αιτωλού και κάποτε βασιλιά της Ήλιδας, που καβάλα στο άλογο του ήταν ” τριόφθαλμος’ ‘, Αυτός τους οδήγησε στην Ήλιδα, που τότε ζούσαν οι Επειοί,και αφού τους νίκησε έγινε βασιλιάς της περιοχής’ ‘.

Ο μύθος αυτός ιστορεί, αυτό που αναφέρουν ιστορικές έρευνες ως”κάθοδο των Δωριέων” ή ” επιστροφή των Ηρακλειδών’ ‘και επικράτησή τους στην Πελοπόννησο, στα τέλη της Μυκηναϊκής περιόδου. Πίσω από το μύθο αυτόν κρύβεται και η διαμάχη μεταξύ των Πισατών, κάτοικων της βορειοδυτικής Πελοποννήσου ,που ήταν Αχαιοί και των Ηλείων, που ήταν Δωριείς. Από τα χρόνια εκείνα φαίνεται ότι αρχίζει στην Ολυμπία η λατρεία του Δία και εγκαταλείπεται σταδιακά η λατρεία του χθόνιου Κρόνου.

Οι αρχαίες πηγές είναι αντιφατικές μεταξύ τους όσο αφορά την ίδρυση των αγώνων. Με βάση το πρώτο κατάλογο Ολυμπιονικών που συνέταξε ο σοφιστής Ιππίας το 400 π.Χ., η αξιοπιστία του οποίου έχει αμφισβητηθεί ήδη από την αρχαιότητα (Στράβων, Πλούταρχος), η έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων τοποθετείται στο 776 π. Χ.

Αλλά οι μαρτυρίες,αφενός μεν του Ομήρου, προγενέστερα του 8ο αιώνα, όταν καταγράφηκαν τα έπη του, που κάνει λόγο, και συγκεκριμένα στην Ιλιάδα για τα ” άθλα επί Πατρόκλωι” αλλά και στην Οδύσσεια για τους αγώνες προς τιμήν του Οδυσσέα και αφετέρου το γεγονός ύπαρξης,τον 6ο αιώνα και άλλων πάνελλήνιων παράλληλα αγώνων,Πυθίων, Νέμεων και Ίσθμίων καθιστούν λογικά την τοποθέτηση των Ολυμπιακών αγώνων, στο ίδιο χρονολογικό πλαίσιο, με αυτούς και όχι κατα 200 χρόνια νωρίτερα.

Το πιθανότερο ο Ίφιτος, απόγονος του Οξύλου, υπήρξε ο αναδιοργανωτής του θεσμού, μέτά από χρησμοδότησης του Μαντείου των Δελφών, και πολύτιμο τεκμήριο της θέσης αυτής αποτελεί ο χάλκινος δίσκος του Ιφίτου, που φυλασσόταν κατά τον Παυσανία στο Ηραίο και προέβλεπε την πεντετηρική τέλεση των Αγώνων και τη διασφάλιση εκεχειρίας σε πανελλήνια κλίμακα εμπλουτίζοντας το πρόγραμμα των Αγώνων, με πλήθος αγωνισμάτων, και με αυτόν τον τρόπο καθιστώντας τους, ακόμα, πιό δημοφιλείς.

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές τεκμηριώνουν ότι η διεξαγωγή των Αγώνων, τον 8ο αιώνα, αποτελεί συνέχεια πρωϊμότερης λατρευτικής δραστηριότητας με την ανακάλυψη μεγάλου αριθμού αναθηματικών ευρημάτων από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές. Στις αρχές του 7ου αιώνα παρατηρούνται αλλαγές στην διαμόρφωση της Αλτεως (Άλσους), που αφορούν και την υδροδότησή της, πράγμα που σημαίνει την αύξηση ζήτηση νερού για αθλητές και θεατές, Παράλληλα δημιουργούνται προϋποθέσεις μεγάλων κτισμάτων και ιερών προς τιμή των θεών ή και των Ολυμπιονικών αλλά και σε ανάμνηση κάποιου σημαντικού γεγονότος, όπως είναι ο ναός της Ήρας, το Βουλευτήριο, ένα τμήμα του Πρυτανείου, και τα μνημεία των Θησαυρών. 3

Συμπερασματικά στους αρχαϊκούς χρόνους η απήχηση των Ολυμπιακών αγώνων είναι μεγάλη και η ανταπόκριση των ελληνικών πόλεων αλλά και του ευρύτερου ελληνικού κόσμου, σχεδόν, καθολική, Το γεγονός πιστοποιείται από το πλήθος των αφιερωμάτων, που ήρθαν στο φως, από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, όπως είναι κράνη , κνημίδες, ασπίδες,επισήματα θώρακες, ξίφη, αιχμές δοράτων τρίποδες κ λ. π.

Κύριο χαρακτηριστικό την περίοδο αυτή είναι οι εναλλαγές που υφίστανται ως προς την πατρότητα οργάνωσης των ολυμπιακών Αγώνων, μεταξύ διαφιλοκουμενων και όμορων γειτονικών λαών, δηλαδή των Πισατών και των Ηλείων.

Στους κλασικούς χρόνους η ιερή Ολυμπία φτάνει στον κολοφώνα της δόξα της. Υπήρξε ο ιδεώδης τόπος για να εφαρμοστούν οι αρχές μιας πανελλήνιας πολίτικης, που καλούσε όλους τους Έλληνες να ξεχάσουν ότι τους χωρίζουν και να αποκτήσουν εθνική συνείδηση και ομοψυχία απέναντι των κοινών εχθρών.

Στην πρώτη Ολυμπιάδα, μετά τους Περσικούς πολέμους, το 476 π.Χ. ο νικητής της Σαλαμίνας, Θεμιστοκλής τιμήθηκε με επευφημίες από το συγκεντρωμένο πλήθος με την είσοδό του στο στάδιο.

Μέτα τη μάχη στις Πλαταιές τα ονόματα των 27 πόλεων, που πολέμησαν ενάντια στους Πέρσες, χαράκτηκαν στη βάση του αγάλματος του Δία που αφιέρωσαν οι Έλληνες στην Ολυμπία μετά τη νίκη τους.

Μεγάλοι πολιτικοί άνδρες, όπως ο Φίλιππος ο Β’ και ο Αλκιβιάδης της Αθήνας θέλησαν να αυξήσουν την πολιτική τους αίγλη κάνοντας επίσημες εμφανίσεις στους Ολυμπιακούς αγώνες

Μάλιστα ο Φίλιππος μετά τη μάχη της Χαιρωνείας 338 π.Χ. και τη νίκη των Μακεδόνων, έχτισε μέσα στον ιερό χώρο της Ολυμπίας το Φιλίπππειο για να ευχαριστήσει το Δία, αλλά και να καταδείξει τη μακεδονική ισχύ.

Το 324 π.Χ. Ο Νικάνορας ανέγνωσε διάταγμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, χορήγησης αμνηστίας σε όλους τους εξόριστους.

Την περίοδο των κλασικών χρόνων οικοδομήθηκαν σημαντικά μνημεία στον ιερό χώρο της Ολυμπίας, όπως ο Ναός του Δία, το Μητρώο κ. λ. π.

Μέτα το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η ακτινοβολία του ιερού άρχισε να υποχωρεί. Το 312 π.Χ. το ιερό καταστράφηκε από τον μακεδόνα Τελέσφερο. Κατά τον 3ο και 2ο αιώνα π. Χ. εξακολουθούσαν να στέλνουν αναθήματα μεγάλοι ηγεμόνες και πλούσιοι ιδιώτες,πράγμα που πιστοποιούν το πλήθος ευρημάτων που ήρθαν στο φως και καταδεικνύουν την απήχηση του ιερού. Μάλιστα την εποχή αυτή αποπερατώθηκαν και οι βοηθητικοί χώροι του Γυμνάσιου κα της Παλαίστρας για την εξάσκηση των αθλητών.

Το 146 π.Χ. όταν υποτάχτηκε η Ελλάδα στους Ρωμαίους ,οι κατακτητές διατήρησαν τους αγώνες και άρχισαν να συμμετέχουν σε αυτούς

Μεγάλες λεηλασίες υπέστη το ιερό της Ολυμπίας κατά τον Μιθριδατικό πόλεμο αλλά και το 85 π. Χ. κατά την περίοδο πολιορκίας των Αθηνών από το Σύλλα. Κατά τα χρόνια του Οκταβιανού Αυγούστου (30π. Χ. -14μ. Χ.) το ιερό γνώρισε νέα περίοδο ακμής. Κατά την εποχή του Νέρωνα 67 μ. Χ. ο ίδιος οαυτοκράτορας πηρε μέρος σε πολλά και νέα αγωνίσματα.Το α’μισό του 2ου αιώνα μ. Χ. Ο Αυτοκράτορας Ανδριανός ευνόησε ιδιαίτερα την ανάπτυξη του ιερού και το β΄μισό του ίδιου αιώνα ο Ηρώδης ο Αττικός έκτισε το Νυμφαίο, όπου αποτέλεσε το υδραγωγείο του.

Μέσα στον 3ο αιώνα μ.Χ. Η αίγλη των Ολυμπιακών Αγώνων άρχισε να μειώνεται σταθερά. Η καταστροφή των ναών και των άλλων κτιρίων του ιερού άρχισε το β΄μισο του 3ου αιώνα μ. Χ.

Οι Ηλειοι το 267μ.Χ..κατασκεύασαν ένα τείχος χρησιμοποιώντας πολλά αρχιτεκτονικά μέλη από ναούς και κτήρια, τα οποία κατεδάφισαν για να αντιμετωπίσουν την επιδρομή των Ερούλων, σκοπός τους ήταν να προστατεύσουν το ναό του Δία και το χρυσοελεφάντινο άγαλμά του.

Το 4ο αιώνα μ.Χ. η Ολυμπία είχε πάψει να ναι θρησκευτικό και πολίτικο κέντρο. Οι τελευταίοι Ολυμπιακοί αγώνες τελέστηκαν το 393 μ.Χ. Συγκεκριμένα, το 394 μ.Χ. Ο αυτοκράτορα του βυζαντίου Θεοδόσιος ο Α’ εξέδωσε διάταγμα με το οποίο απαγορεύτηκαν όλες οι ειδωλολατρικές γιορτές και οι αγώνες καταργήθηκαν. Το 426 μ. Χ. ο ναός του Δία γίνεται έρμαιο του χριστιανικού φανατισμού.

Με διάταγμα του Θεοδοσίου Β’πυρπολείται και καταστρέφεται. Κατά τον 5ο αιώνα μια χριστιανική κοινότητα, την πρωτοχριστιανική περίοδο, εγκαθίσταται στις όχθες του Κλαδέου και έκτισε μια τρίκλιτη βασιλική πάνω στο κτίριο του εργαστηρίου του Φειδία. Τελικά η καταστροφή του ιερού ολοκληρώθηκε από τους δυό μεγάλους σεισμούς του 522 και 551 μ. Χ. Από τότε τα ερείπια σκεπάστηκαν βαθμιαία από στρώμα λάσπης πάχους 5-7 μέτρων που προήλθε από τις κατολισθήσεις του Κρόνιου λόφου και τις πλημμύρες των ποταμών Κλαδέου και Αλφειού. Τα ερείπια μνημεία έμεινα κάτω από τις επιχώσεις μέχρι τις ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή τον 19ο αιώνα.

Η ακριβής περιοχή που βρισκόταν η Ολυμπία ανακαλύφθηκε το1766 από το βρετανό αντικέρ της εποχής Ρίτσαρντ Τσάντλερ.

Οι ανασκαφές στην Ολυμπία άρχισαν δύο χρόνια μετά την ναυμαχία του Ναυαρίνου (1827), δηλαδή το 1829 από τη Γαλλική αποστολή ”Επιστημονική Εξερεύνηση του Μορέως”με επικεφαλής τον Αμπέλ Μπλουέ.Πολλά από τα ευρήματα, κυρίως από το ναό του Δία, μεταφέρθηκαν στο Μουσείο του Λούβρου την εποχή εκείνη. Το γεγονός αυτό δυσαρέστησε τις τότε ελληνικές κυβερνήσεις και διέκοψαν τις ανασκαφές για να ξαναρχίσουν το 1875 ξανά. Τις νέες ανασκαφές ανέλαβε απο το 1870 ΄΄η Γερμανική αρχαιολογική υπηρεσία Αθηνών”με επικεφαλής τον Έρνστ Κούρτιους. Τα κτήρια που ήρθαν στο φως ήταν ο ναός του Δία,το Ηραίον,το Μητρώον,το Βουλευτήριο, η Στοά της Ηχούς, οι Θησαυροί, το Πρυτανείον και η Παλαίστρα.

Συνολικά βρέθηκαν 14.000 αντικείμενα που φυλάχθηκαν στο Παλαιό Μουσείο (Σύγγρειον1885).Σπουδαιότερα εξ αυτών είναι ο Ερμής του Πραξιτέλη και η Νίκη του Παιωνίου, που φυλάσσονται και εκθέτονται σήμερα στο Μουσείο της αρχαίας Ολυμπίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ.
ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ. Η ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων ,Αθήνα 1982
ΚΑΚΡΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Αθήνα 1988
ΜΑΡΑΝΤΗ ΑΝΝΑ. ΟΛΥΜΠΙΑ ΚΑΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ
Ι ΚΟΝΤΗ. ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Δ’ ΑΙΩΝΑ π.Χ.
Ν.ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ.Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Μεσσηνικά – Ελληνικά 1979
ΣΤΡΑΒΩΝ. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. NATIONAL GEOGRAPHIC