Από τους Μουσούρους στους Χαΐνηδες

1 από 3

Μεγάλη η συμμετοχή των Λακκιωτών, ανδρών και γυναικών, στους απελευθερωτικούς αγώνες των Ελλήνων και ανεκτίμητη η συμβολή τους στην επίτευξη των εθνικών στόχων.

”Οι 250-300 μαχηταί ους η κώμη αύτη αντιτάσσει εκάστοτε κατά των τουρκικών στρατιών, τοιαύτα μεγαλουργήματα και ανδραγαθήματα επιτελούσιν, ώστε αναγνωρίζεται υπό Κρητών τε και ξένων ως το πολεμικώτατον και ηρωϊκώτατον χωρίον της Κρήτης, ως τοιούτο δε χαρακτηρίζεται και μισείται εξόχως και υπό των τουρκικών αρχών”(”ΣΥΝΤΟΜΟΝ ΒΙΟΓΡΑΦΗΜΑ ΧΑΤΖΗ ΜΙΧΑΛΗ ΓΙΑΝΝΑΡΗ-Οπλαρχηγού Κρητός”ΕΘΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ, ΚΩΝ.Φ. ΣΚΟΚΟΥ,έτ.1892, σελ.354).
Η λαϊκή μούσα, η ποίηση, η λογοτεχνία γενικά, απαθανάτισαν τη γενναιότητα και τον ηρωισμό των Λακκιωτών, των απλών και αγνών ανθρώπων ενός ορεινού χωριού της Κρήτης, σκαρφαλωμένου στις υπώρειες των Λευκών Ορέων, που η πατριωτική τους αρετή θεωρείται αξεπέραστη και προκαλεί τον γενικό θαυμασμό μέχρι και σήμερα.
”Ήσαν δε τότ’ εις τους Λάκκους, πολλοί και περήφανοι άνδρες,
άρχοντες όπλων, λεόντων ισχύν κεκτημένοι και θάρρος”(Αντ.Αντωνιάδης-Διευθυντής Βαρβακείου Λυκείου, ΚΡΗΤΗΙΣ-Έπος,σελ.8,Β’ Έκδ.,Αθήναι-1881).
Και βέβαια δεν υπάρχει βιβλίο ιστορίας της Κρήτης που να μην αναφέρεται στους Λάκκους, το καπετανοχώρι της Κρήτης, και στους Λακκιώτες, τους περήφανους αυτούς χρυσαετούς (1) του Ομαλού και του Γκίγκιλου (2), με την απαράμιλλη λεβεντιά, που:
-πορφύρωσαν με το αίμα τους κάθε σπιθαμή ελλήνικής γης,
-στόλισαν με τους υπέρ πατρίδος πεσόντες τους, το ανθοκήπιο των ηρώων του Έθνους,
-εμπλούτισαν με λαμπρές σελίδες δόξας, τη Βίβλο της Ελευθερίας του Γένους.
“Άνωθεν της μεσημβρινής πλευράς της πεδιάδος και παρά τας πηγάς του ποταμού Πλατανιά,ευρίσκεται το χωρίον Λάκκοι, ούτινος οι άνδρες διεκρίθησαν εις όλας τας επαναστάσεις διά την ανδρείαν των και την ωκυποδίαν των(Ιωσήφ Χατζηδάκης, ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗΝ,σελ.107,ΕΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΕΙ-1881,ΤΥΠ. Ν.ΒΑΡΒΑΡΕΣΟΥ).
O Σπυρίδων Ζαμπέλιος (Λευκάδα 1815-Ελβετία 1884), στο ιστορικό μυθιστόρημά του ΟΙ ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΓΑΜΟΙ (Εν Ταυρίνω-1871,Τύπ.Ο.Βώνα), τονίζει ότι οι Λάκκοι συμμετείχαν στην Επανάσταση των Ορεινών του 1570 κατά των Ενετών, με αντιπρόσωπό τους στη συγκροτηθείσα τότε 5μελή επαναστατική κυβέρνηση τον Ι.Μουσούρο, που είχε καταλάβει τη θέση και το αξίωμα του Πρωτομάγιστρου(Gran Cancellire).
Και ήταν αυτός ο Μουσούρος, απόγονος του Λέοντα Μουσούρου (από την περιοχή της Ι.Μ. Παμμακαρίστου της Πόλης), ενός από τα 12 Αρχοντόπουλα, που επί βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ του Κομνηνού, κατήλθαν στην Κρήτη με τη συνοδεία στρατού για να αποκαταστήσουν τη διασαλευθείσα από το Κίνημα του Καρύκη τάξη, αλλά και να ενδυναμώσουν το ηθικό του γηγενούς χριστιανικού πληθυσμού.
Πριν από τον Αλέξιο,το 961, και ο στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς είχε εγκαταστήσει στην Κρήτη πολλές χριστιανικές οικογένειες για να ενισχύσει το χριστιανικό στοιχείο, που, μετά από 135 χρόνια αραβικής κατάκτησης,είχε λιγοστέψει και κλονιστεί σε μεγάλο βαθμό. Βοηθοί και συμπαραστάτες του στην προσπάθεια αναβαπτισμού και επανάκτησης της ελληνοχριστιανικής ταυτότητας, ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης και ο Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε.
Τη σκληρή σκλαβιά από τους Σαρακηνούς μαρτυρεί και το δημοτικό τραγούδι:
“Ηλιε που βγαίνεις το πρωί και βασιλεύεις βράδυ,
σ’ούλον τον κόσμο ανάτειλε,σ’ούλον τον κόσμο δύσε,
στω Μπαρμπαρέζω τις αυλές ήλιε μην ανατείλεις…
κι αν ανατείλεις ήλιε μου να γοργοβασιλέψεις,
για θα γραθούν οι αχτίδες σου απ’ τω σκλαβώ τα δάκρυα”-(Αριστ.Ι.Κριάρης,ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ,τόμ.38/1984,σελ.396).
Τα 12 αυτά Αρχοντόπουλα ήταν: ο Ιωάννης Φωκάς, ο Λέων Μουσούρος(3), ο Μάριος Σκορδίλης, ο Φίλιππος Γαβαλάς, ο Θωμάς Αρχολέων, ο Ευστράτιος Χορτάτζης, ο Κων/νος Βαρούχας, ο Ανδρέας Μελισσηνός, ο Λουκάς Λίθινος, ο Νικηφόρος Αργυρόπουλος, ο Δημήτριος Βλαστός και ο Ματθαίος Καφάτος(Π.Κ.Κριάρης,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ,τόμ.Α’,σελ.114-117,Χανιά-1901).
Τους παραχωρήθηκαν, με αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, μεγάλες εκτάσεις γης και ευεργετικά δικαιώματα. Έτσι δημιουργήθηκαν αρκετά αριστοκρατικά γένη, οι Αρχοντομουσούροι ή Κεφαλάδες, όπως επικράτησε να λέγονται, με πύργους, οικόσημα και άλλα ίδια σύμβολα επίδειξης ισχύος, στο δε διάβα των χρόνων έγιναν ”Προνοιάριοι” με φέουδα, καταδυναστεύοντας τον λαό, συχνά σκληρότερα και από τους ξένους κατακτητές.Ενδεικτικό αυτής της συμπεριφοράς και νοοτροπίας τους και το εξής 4στιχο:
”Μωρέ κοπέλια Σφακιανά όσασ’στε των αρμάτω,
πιάστε τα και γλακήξετε εις τ’ Ομαλό να πάμε
κι εκάμαν πάλι φονικό οι γι Αρχοντομουσούροι,
το Γιάνναρη σκοτώσανε το νιο τον παινεμένο”.[Δημοτικό της Κρήτης(γλακήξετε=τρέξτε)}.
Στους Μουσούρους ”είχε παραχωρηθεί ολόκληρον διαμέρισμα βορείως της γραμμής: Ασκύφου, Ανώπολις, Κουστογέρακον, και μέχρι του προς Βορράν Κρητικού Πελάγους. Ούτοι είχον φαίνεται το κέντρον αυτών εις τους Λάκκους της Κυδωνίας”(Π.Κριάρης,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ-Παράρτημα σελ.5,ΑΘΗΝΑΙ-1931,ΤΥΠ.Α.ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ).
Με το πέρασμα των καιρών, εξ αιτίας των επιγαμιών, οι Μουσούροι απλώθηκαν και σε γειτονικές περιοχές, αλλά η μεταξύ τους επικοινωνία δεν έπαψε, όπως φαίνεται και από το δημοτικό τραγούδι:
” Άρχισε γλώσσα μου να λες τραγούδι τω Λακκιώτω,
τραγούδι των Μουσούρηδων των Αποκορωνιώτω,
να πης του Κώστα την αντρειά, τη γνώση του Μανώλη,
να πης για τον Αλεξαντρή πώς έπαιζε το βόλι”
Οι Ενετοί, χρησιμοποιώντας δόλια μέσα και εφαρμόζοντας σατανικά σχέδια, κατόρθωσαν να καταστείλουν την Επανάσταση του 1570, κατόπιν δε, όπως γράφει ο Ζαμπέλιος:”…και ο μεν Μέγας Γραμματικός Μουσούρος και έτεροι δύο συνεπώνυμοί του κατεδικάσθησαν εις το πυρ…”(ό.π.,σελ.506), και λίγο πιο κάτω:”Ακολούθως ετουφεκίσθησαν τρεις ριζάρχαι των Μουσούρων, και έτεροι είκοσι δύο, του αυτού γένους, απηγχονίσθησαν επί των δένδρων…'(ό.π.,σελ. 554-6).
Τα φοβερά γεγονότα διαδραματίστηκαν στον Αλικιανό (Κυδωνίας), όπου και ο ”γάμος” της Σοφίας, κόρης του Ιππότη της Γαληνοτάτης Ντα Μολίν, με τον Πέτρο, γιο του Αρχηγου της Επανάστασης, Γεωργίου Καντανολέοντα, και στα Μεσκλά (Κυδωνίας), έδρα του Αρχηγείου των Επαναστατών, όπου και απαγχονίστηκαν πολλοί Μουσούροι.
Μετά τη μεγάλη αυτή καταστροφή οι διασωθέντες Μουσούροι ανέβηκαν ξανά στους Λάκκους, τη γη των πατέρων τους, συνοδευόμενοι και από άλλους ομογενείς, ίσως και από κάποιους εξελληνισμένους Ενετούς. Ορισμένοι εγκαταστάθηκαν και στο κοντινό Θέρισσο.
Ως πρώτοι μάλιστα από αυτούς που εγκαταστάθηκαν τότε στους Λάκκους, θεωρούνται, κατά την επικρατούσα παράδοση, ο Κόκκος, ο Μπίμπος και ο Θόδωρος, από τους οποίους και έλκουν τη καταγωγή τους οι πιο πολλοί Λακκιώτες.
Νωρίτερα, στην Επανάσταση των Κρητών κατά των Ενετών του 1263, από πλευράς Λάκκων συμμετείχε ο οπλαρχηγός Πεντατέχνης. Μέχρι και σήμερα μάλιστα διασώζεται το όνομά του σε τοπωνύμιο των Λάκκων,”Στου Πεντατέχνη”(Αχιλ.Σκουλάς,στρατηγός,πρών Αρχηγός ΓΕΣ,ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΚΚΙΩΤΑΙ,σελ.24 και 137,Χανιά-1961).

Στο πιο γνωστό, πιθανότατα και πιο παλιό ριζίτικο τραγούδι, το:
”Πότες θα κάμη ξεστεργιά,πότες θα φλεβαρίση,
να πάρω το τουφέκι μου,την όμορφη πατρώνα
και ν’ανεβώ ΄ς τον Ομαλό,’ς τη στράτα τω Μουσούρω…”
αυτό που ”έψελναν” με πάθος οι Λακκιώτες αγωνιστές της ελευθερίας σε όλες τις εξεγέρσεις και τις επαναστάσεις κατά Ενετών και Τούρκων, αυτό που πολύ γρήγορα ξεπέρασε τα όρια των Λάκκων, της Κυδωνίας, της Κρήτης ολόκληρης, αυτό που ανυψώθηκε από τον λαό σε:
-σύμβολο αντίστασης ενάντια σε κάθε μορφή βίας
-θούριο κάθε αδούλωτης ψυχής
-παιάνα νίκης και θριάμβου,
Σ’αυτόν τον πολεμικό και πατριωτικό ύμνο, αποτυπώνεται με τρόπο σαφή και η παρουσία των Μουσούρων στα ιερά και δοξασμένα χώματα του Ομαλού και στον δρόμο των Μουσούρων,”τη στράτα τω Μουσούρω”, που συνδέει τον Ομαλό με τους Λάκκους.

ΟΙ ΧΑΪΝΗΔΕΣ ΤΩΝ ΛΑΚΚΩΝ
Οι Λακκιώτες έχουν δώσει το παρών σε όλα τα καλέσματα της πατρίδας,πολεμώντας πάντοτε με αυταπάρνηση και ηρωισμό κατά του κάθε κατακτητή.
Πολύ πριν από την Επανάσταση του ’21 είχαν κάνει την εμφάνισή τους, κατ’αρχάς στα παράλια και πεδινά της Κρήτης, τα ξακουστά τάγματα των Χαΐνηδων, για να προστατεύουν τη ζωή, την τιμή και την περιουσία των ανήμπορων Χριστιανών από τους ασύδοτους αγάδες, από τους μπέηδες και φυσικά από τους κάθε τάξης και προέλευσης Γιανίτσαρους και ιδίως από τους αδίστακτους ξεκουκούλωτους.Πραγματοποιούσαν εφόδους, τις νύχτες πιο πολύ, για να εξοντώνουν τους αισχρούς αυτούς τυραννίσκους (Ι.Μουρέλλος,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ,σελ.57-58,ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ-1931).
Το παράδειγμά τους ακολούθησαν στη συνέχεια και άλλοι ψυχωμένοι μαχητές, με τους ίδιους στόχους.Έτσι στα ορεινά της Κυδωνίας σχηματίζονται μικρά μεν, αλλά παράτολμα αρματολικά σώματα Ελλήνων εκδικητών, για να προστατεύουν τον υπόδουλο λαό από τις αυθαιρεσίες και τα κακουργήματα των Οθωμανών και των χριστιανομάχων συνεργατών τους, των Γιανίτσαρων, αλλά και να τιμωρούν παραδειγματικά κάθε προδότη(Π.Κριάρης,ό.π.,σελ.154).
Τέτοια αρματολίκια είχαν συγκροτηθεί στις Μαδάρες(Λευκά Όρη), από γνωστές Λακκιώτικες οικογένειες,τους Γιαννάρηδες, τους (Μ)Πλάζιους, τους Σαρρήδες, τους Πρώιμους, τους Μαυρογένηδες, που πρωτοστατούσαν σε κάθε εξέγερση, κίνημα και επανάσταση μέχρι την απελευθέρωση της Κρήτης.
Η λαική μούσα έψαλε τη δράση, τη γενναιότητα καθώς και το τέλος αυτών των λαοφυλάκων, που συνήθως ερχότανε μετά από προδοσία, με δράστες Γιανίτσαρους.
Παραθέτουμε ενδεικτικά λίγους στίχους σχετικών με το θέμα δημοτικών τραγουδιών:
α’) Ο Γιάνναρης(1690-1740)
”Φωνήν και κλάυμαν άκουσα ‘ς τ’Ορθούνι κ’εις τους Λάκκους,
το Γιάνναρη σκοτώσανε,χαϋμός το παλληκάρι,
δεν πάει μπλιο ‘ς τον Ομαλό,’ς τα ρημοκούραδάν του,
να βρη τσοι συζευτάδες του,να ιδή και τσοι βοσκούς του,
να τώνε δείξη χειμαδιά και τόπους εδικούς του”(Α.Κριάρης,ΠΛΗΡΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΑΣΜΑΤΩΝ,σελ.29,ΑΘΗΝΑΙ-1921,ΤΥΠ.ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ ΚΑΙ ΚΑΙΤΑΤΖΗ)
{Ορθούνι=γειτονικό στους Λάκκους χωριό/μπλιο=πια/ρημοκούραδο=έρημο κοπάδι/συζευτάδες=συνεργαζόμενοι γεωργοί/χειμαδιό=χειμερινό βοσκοτόπι}.
΄Ενα ακόμα για τον ίδιο αρματολό.
β’)Νικόλα τ’αντροκάλεσμα άφης το μην το κάνης,
κι ακόμα ζωνταν’είμεστα,κι ακόμα γης παθιούμε,
κι ακόμα τα δοξάρια μας κ’εκείνα ζωντανά’νιε”.(Αντ.Γιάνναρης,ΑΣΜΑΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ,σελ.7,ΛΕΙΨΙΑ-1876,BROCKHAUS).
Tον Νικόλα τον Γιάνναρη τον σκότωσαν το 1740, 30 χρόνια πριν από την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη,σε ενέδρα, στη θέση Βδελά, ίσαμε μια ώρα νότια των Λάκκων (Ι.Μουρέλλος,ό.π.σελ.297), εφτά Γιανίτσαροι από το Ορθούνι. Συνόδευε τον αδελφό του, τον Γιανναρογιάννη, που είχε πάει να ποτίσει τα πρόβατά του στην Πηγή Βδελά.Εκεί τους επιτέθηκαν άνανδρα οι Γιανίτσαροι, κρυμμένοι σε ένα παρακείμενο καλυβόσπιτο, από όπου τους παραφύλαγαν.
γ’) Η πρόσκληση-εμφάνισση του εχθρού
”Προβάλετε φωνιάξετε ‘ς τσοι Λάκκους κ’ εις τ’Ορθούνι,
να’ρθουν του Λάπαθεν οι γυιοι και του Μπιμποσταμάτη
κι ένα λαγό ετόπωσα ‘ς του Κάτω Δρυ τον πόρο.
Να μη θαρρούν πως είν’λαγός και πρεμαζώνουν σκύλους,
απού’χει ‘αρματ’ας βαστά κι απού δεν έχει ας εύρη”(Α.Κριάρης,ό.π.,σελ.315)
{ετόπωσα=εντόπισα, ανακάλυψα/Μπιμποσταμάτης= Ο Σταμάτης Μαυρογένης με τους 12 γιου, του οποίου οι πρόγονοι, μετά την Άλωση της Πόλης, εγκατάστηθηκαν στη Ρουμανία, σε νησιά του Αιγαίου και στη Λακωνία, από όπου και οι Λακκιώτες Μαυρογένηδες. Σήμερα ζουν στους Λάκκους απόγονοί του, στη γειτονιά που λέγετα ”Μπιμπιανά”. Από το ίδιο γένος και η Μαντώ Μαυρογένους. Πρόεδρος των απανταχού Λακκιωτών είναι σήμερα ο  Γ.Μαυρογένης, κάτοικος Αθηνών.(Κάτω Δρυς=τοποθεσία στον Ομαλό/πόρος=δίοδος/λαγός=αλληγορικά ο εχθρός/πρεμαζώνουν=μαζεύουν)..
δ’) Ο Νικόλας Πρώιμος

”Σήμερον είναι καταχνιά,μεγάλη κατσιφάρα
κι ο Πρώιμος επήγαινεν απάνω ‘ς τη μαδάρα,
να συμμαζώξη τσ’ αίγες του,να τση κουλουκουρίση,
να ιδή αν βγάλη τίβοτσι κι απόεις να γυρίση.
Κι όντεν τση αποκούρευγε έφταξεν ο Ρετζέπης
και παίζει του με τον τσιφτέ και δούδει του ‘ς τον μπέτη
και παίζουν του κ’ οι γι άλλοι μια,δούδει του ‘ς την κουτάλα
κ’εσσούρωνε το αίμαν του ωσάν τη μπουτσουνάρα.
Την κεφαλήν του κόψανε κ’εις το ντορμπά τη βάνουν
κ’εις το σομάρι την κρεμνούν κ’εις του πασά τη φτάνουν.
-Γιάιντα δεν τον εφέρετε με τα σκοινιά δεμένο,
μόνο τον εσκοτώσετε ‘ς τα όρη τον καυμένο;
-Άντρας ήτον αδυνατός κ’ήτονε κι αντρειωμένος
και δεν επιάνεντον αλλιώς όξω και σκοτωμένος.
Ακούσαν το ‘ς το Γαλατά οι γι όμορφες κοπέλαις:
‘Κατακαυμένε Πρώιμε,δεν κάνεις μπλιο τζιλβέδες!”.

Την κεφαλήν του στέσανε κ’εις τα Μεσκλά συντήρα.
Έφταξε και η μάνα του η μαυροκακομοίρα…
-Ώφου παιδί μου Νικολή και πώς να σε γνωρίσω;
ψηλά ‘που σε κρεμάσανε και πώς να σε φιλήσω;
Θωρείς τα τα δαχτύλιαν του τα κοντυλοσερμένα;
Παιδιά!και να την παίζανε τη λύρα τα καϋμένα!(Αντ.Γιάνναρης,ό.π.,σελ.18)
[κατσιφάρα=ομίχλη, στενοχώρια/κουλουκουρίζω=κουρεύω/κι απόεις=και έπειτα/μπουτσουνάρα=στόμιο πηγής/τζιλβές=ερωτοτροπία/συντήρα=παρατηρούσε, έβλεπε/κοντυλοσερμένα=συμμετρικά}
Τον Νικόλα τον Πρώιμο,τον σκότωσε ο Γιανίτσαρος Ρετζέπης μαζί με τη συμμορία του, στη Φορτέτζα του Ομαλού, το 1821.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1)-Ο χρυσαετός είναι το ισχυρότερο αρπακτικό της Κρήτης, με άνοιγμα φτερών 190εκατ.-220εκατ. και μήκος σώματος 90εκατ.
(2)-Ο Γκίγκιλος είνα μια από τις κορυφές των Λευκών Ορέων, με υψ.2.080μ. Το πιο δύσκολο για ανάβαση βουνό της Κρήτης, λιτό αλλά εντυπωσιακό στην όψη, με πηγές, όπως το Ελληνοσέλι και η Πηγή του Δία, και σπήλαια με πιο γνωστό το Δαιμονόσπηλιο.
(3)-Στην πορεία, εκτός από το επώνυμο Μουσούρος ,η πατριά απέκτησε και άλλα επώνυμα: Βράκος, Λιβανός, Λαγουδογιώργος, Καμαρωμένος,Αγριοθόδωρος κ.ά., για να αποφεύγονται οι συνωνυμίες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1)Αντ.Αντωνιάδης,ΚΡΗΤΗΙΣ,Β’ ΕΚΔ.ΑΘΗΝΑΙ-1881
2)Κ.Φ.Σκόκου,ΕΘΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ,έτ.1892
3)Ι.Χατζηδάκης,ΠΕΡΙΗΓΗΣΣΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗΝ,ΕΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΕΙ-1881,ΤΥΠ.Ν.ΒΑΡΒΑΡΕΣΟΥ
4)Σ.Ζαμπέλιος,ΟΙ ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΓΑΜΟΙ,1871
5)Α.Κριάρης,ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ,τ.38/1984
6)Π.Κ.Κριάρης,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ,ΧΑΝΙΑ-1901
7)Π.Κριάρης,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ-Παράρτημα,ΑΘΗΝΑΙ-1931,ΤΥΠ.ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ
8)Α.Σκουλάς,ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΚΚΙΩΤΑΙ,ΧΑΝΙΑ-1961
9)Ι.Μουρέλλος,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ,ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ-1931
10)Α.Κριάρης,ΠΛΗΡΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΑΣΜΑΤΩΝ,ΑΘΗΝΑΙ-1921,ΤΥΠ.ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ ΚΑΙ ΚΑΙΤΑΤΖΗ
11)Anton Jeannaraki(Α.Γιάνναρης,καθηγητής Ελληνικής Γλώσσας και Φιλολογίας Πανεπ. St. Andrews Σκωτίας,ΑΣΜΑΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ,ΛΕΙΨΙΑ-1876,F.A.BROCKHAUS.
Το 1896 ιδρύθηκε η πρώτη έδρα Ελληνικών Σπουδών σε Πανεπιστήμιο της Αλλοδαπής, με καθηγητή τον Λακκιώτη επαναστάτη και διανοούμενο, Αντώνιο Γιάνναρη, ανιψιό του  Χ”Μιχάλη Γιάνναρη.
*οικονομολόγος-συγγραφέας