Η Παλιά Πόλη των Χανίων έχει το βαρύ προνόμιο να ζει, να αναπνέει και να κινείται πάνω στα ερείπια πολλών πολιτισμών με ισχυρά αποτυπώματα και να μπορεί να χαρακτηριστεί μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης με ζωή ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. Η ίδια η σύγχρονη κατοίκηση που αποτελεί το μεγάλο εμπόδιο για την αποκάλυψη του παρελθόντος της είναι ταυτόχρονα και η γοητεία αυτής της πόλης, της σημαδεμένης από την αρχαία αύρα παντού, στο υπέδαφος, το έδαφος και τον αέρα της.
Η φετινή ανασκαφή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων υπό τη διεύθυνση της υπογράφουσας δρος Μαρίας Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, η οποία διεξήχθηκε κατά τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο στον λόφο Καστέλλι στην Παλιά Πόλη των Χανίων επιβεβαίωσε τις πρόσφατα διατυπωμένες απόψεις μας ότι με την συστηματική έρευνα στον λόφο (εικ. 1), και συγκεκριμένα στον χώρο της οδού Κατρέ, αποκαλύπτεται σταδιακά το ανακτορικό κέντρο και τμήμα του ίδιου του συγκροτήματος του ανακτόρου των Χανίων και της Κυδωνίας των μινωικών και κρητομυκηναϊκών χρόνων. Η υπόθεσή μας, ήδη από την δεκαετία του 1980, όταν ήρθε στο φως το περίφημο «Σφράγισμα του Δεσπότη» (Master Impression), ότι αυτό απεικονίζει το ανακτορικό κέντρο των Χανίων, όπως προβάλλεται από την θάλασσα πάνω στον λόφο του Καστελλιού, έχει πλέον ισχυροποιηθεί (εικ. 2).
Κατά την έρευνα του 2022, ήρθαν στο φως δύο ακόμη βάσεις ξύλινων κιόνων που συμπληρώνουν ως ένα βαθμό την διπλή κιονοστοιχία του μεγάλου υπόστυλου χώρου – αίθουσας του 14ου και 13ου αι. π.Χ., η οποία αναδύεται σταδιακά με την πορεία της ανασκαφής. Για άλλη μια φορά, φέτος, αποκαλύψαμε και άλλους κυματισμούς του δαπέδου της από χαλικάσβεστο ως αποτέλεσμα της δράσης του ρήγματος που διασχίζει την ανασκαφή, κατά τον σεισμό του 13ου αι. π.Χ. (εικ. 3-9).
Ήδη οι διαστάσεις του υπόστυλου χώρου έχουν αγγίξει τα 18 μ. (Β-Ν) και τα 10.30 μ. (Α-Δ), χωρίς να έχουν εντοπιστεί ακόμη τα όρια του, εκτός από την βόρεια πλευρά, όπου αποκαλύφθηκαν τοιχογραφημένα ανοίγματα προς σημαντικά δωμάτια που αναπτύσσονται, ανεβαίνοντας τον λόφο. Επιπροσθέτως, σε επαφή με τον βόρειο τοίχο, σε ένα σημείο ανάμεσα στις δύο κιονοστοιχίες, όπου διακόπτεται η τοιχογράφηση, φαίνεται ότι ακουμπούσε ξύλινο έπιπλο (κάθισμα;), το οποίο εδραζόταν σε λίθινη πλάκα πάνω στο δάπεδο (εικ. 10). Σοβαρές ενδείξεις οδηγούν στην υπόθεση ότι ίσως υπήρχε και τρίτη κιονοστοιχία προς τα ανατολικά, γεγονός που τονίζει ακόμη περισσότερο την σπουδαιότητα του χώρου. Η σταδιακή αποκάλυψη του συγκεκριμένου χώρου αποτελεί ένα ισχυρότατο επιχείρημα για τον εντοπισμό, στο σημείο αυτό του λόφου, του νοτίου τμήματος του μυκηναϊκού ανακτόρου της Κυδωνίας. Σε αυτό συντείνει και το γεγονός ότι αυτό ακριβώς το σημείο επιλέχθηκε για να δεχτεί τα εξιλαστήρια θύματα της πολυπληθούς θυσίας ζώων και της ανθρωποθυσίας που ακολούθησαν μετά τον σεισμό.
Σε σχέση με την παλαιότερη νεοανακτορική περίοδο (16ος-15ος αι. π.Χ.), η έρευνα του 2022 έδωσε σημαντικά στοιχεία: καθαρίστηκε το δάπεδο μπροστά στον πλακόστρωτο διάδρομο που είχε αποκαλυφθεί το 2018, το οποίο διαπιστώθηκε ότι είναι επίσης από χαλικάσβεστο αλλά με ελάχιστο πάχος και διαφορετικής υφής και τεχνικής από αυτό του 14ου π.Χ., γεγονός που υποδεικνύει την ύπαρξη ανοιχτού χώρου στο σημείο αυτό (εικ. 11).
Ως προς τα νεώτερα χρόνια (εικ. 12), στο τέλος του 8ου και την αρχή του 7ου αι. π.Χ. (υστερογεωμετρική Ι και ΙΙ περίοδος), ο χώρος ήταν επίσης ανοιχτός και στρωμένος σε μεγάλη έκταση, κατά τόπους, από όστρακα πίθων και μεγάλων αγγείων με έντονα ίχνη από πυρές, οι οποίες πιθανότατα σχετίζονται με συλλογική δραστηριότητα, ίσως βιοτεχνική. Στα χρόνια αυτά εντάσσεται εξαίρετη πήλινη κεφαλή γυναικείας θεότητας (εικ. 13), εύρημα σπάνιο στην Κυδωνία, καθώς και διαβρωμένη και δυσδιάκριτη πιθανόν αντίστοιχη χάλκινη κεφαλή.
Στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια (β’ μισό του 7ου / αρχές 6ου αι. π.Χ.), σημαντικό συγκρότημα ιδρύθηκε στην περιοχή, το οποίο σχετίζεται με δημόσιες συναθροίσεις και εκδηλώσεις, όπως υπαινίσσεται ο μεγάλος όγκος από μαύρα, μόνωτα κύπελλα, καθώς και ο σημαντικός αριθμός από αστράγαλους, πήλινα σφονδύλια και αγνύθες που έρχεται κάθε έτος στο φως. Οι βαθιές ρηγματώσεις στα χωμάτινα δάπεδα των υστερογεωμετρικών και πρώιμων αρχαϊκών χρόνων υποδηλώνουν μεγάλη σεισμική δραστηριότητα (εικ. 14).
Τα ίχνη κατοίκησης των κλασικών χρόνων περιορίζονται κυρίως σε αποθέτες και ελάχιστα οικοδομικά στοιχεία, αν εξαιρέσει κανείς την ανέγερση του τείχους της ακρόπολης της κλασικής Κυδωνίας κατά τον 4ο αι. π.Χ. Σε αποθέτη με πολλή κεραμεική της αρχαϊκής περιόδου και λίγη της κλασικής, ήρθε στο φως θησαυρός 33 αργυρών νομισμάτων κυρίως του 4ου αι. π.Χ. (τα περισσότερα είναι στατήρες) (εικ. 15), εύρημα σπουδαίο, εξαιρετικά σπάνιο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί μια συλλογή νομισμάτων από πολλές κρητικές πόλεις με ακμάζουσες νομισματικές παραγωγές. Τα νομίσματα βρίσκονται σε στάδιο καθαρισμού και συντήρησης αλλά στα περισσότερα οι απεικονίσεις είναι πολύ ευκρινείς (εικ. 16-18). Μέχρι στιγμής, αναγνωρίζονται κοπές τουλάχιστον 13 πόλεων: Κυδωνίας («ψευδοαιγινήτικα»), Απτέρας, Πολυρρήνιας, Φαλάσαρνας, Ελεύθερνας, Ραύκου, Τυλίσου, Κνωσού, Γόρτυνας, Φαιστού, Λύττου, Πραισού και Ιτάνου. Ίσως πρόκειται για ιδιωτική αποθησαύριση που σημαίνει συγκέντρωση πλούτου από δραστηριότητες σε όλο το νησί και απόκρυψη αξιοσημείωτου ποσού λόγω έκτακτης ανάγκης.
Πολύ σύντομη έρευνα στο οικόπεδο Λιονάκη – Βλαμάκη επί της συμβολής των οδών Κανεβάρω και Σκορδιλών, απέδωσε και άλλη κεραμεική, που βοηθά στην συμπλήρωση πολυτελών πήλινων αγγείων των αρχών της ίδρυσης του μυκηναϊκού ανακτόρου (πριν από τα μέσα του 14ου αι. π.Χ.), τα οποία είχαν έρθει στο φως το 2021 σε μεγάλο αποθέτη. Ανάμεσα στα κινητά ευρήματα συγκαταλέγεται ένα πήλινο δισκίο με ιδεόγραμμα της Γραμμικής Α΄γραφής χαραγμένο στην επίπεδη επιφάνεια, το οποίο εικονίζει πολεμιστή με ασπίδα, και πέντε αποτυπώματα σφραγίδας στην περιφέρειά του με παράσταση δύο βουκρανίων (εικ. 19 α-β). Όμοια δισκία υπάρχουν στο αρχείο Γραμμικής Α΄γραφής της οδού Κατρέ και ασφαλώς σχετίζονται με συγκεκριμένο πρόσωπο και συγκεκριμένα προϊόντα που διακινούνταν στο μινωικό ανάκτορο του 15ου αι. π.Χ.
Και φέτος οι καθηγητές Εμμ. Μανούτσογλου (γεωλόγος) και Βλάσης Κουμούσης (πολιτικός μηχανικός) πρόσφεραν την πολύτιμη βοήθειά τους στην ανασκαφή. Σταθερή είναι η συνεργασία της αρχαιοβοτανολόγου δρ Ανάγιας Σαρπάκη, η οποία ασχολήθηκε με την μελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού της ανασκαφής με την συνδρομή των αρχαιολόγων Ελεάννας Σταθάκη, Μαριλένας Παντελάκη και του ξεναγού Σταύρου Σταυρουλάκη.
Οι αναλύσεις για έλεγχο aDNA του σκελετικού υλικού της νεαρής γυναίκας της ανασκαφής «Κατρέ 1» αλλά και ατόμων από τάφους της Κυδωνίας της ίδιας περιόδου ολοκληρώθηκαν στην φάση αυτή και κατέδειξαν ότι κατά το β’ μισό του 14ου και τον 13ο αι. οι κάτοικοι της Κυδωνίας παρουσιάζουν ανάμειξη τοπικής και «εισερχόμενης» από την ηπειρωτική Ελλάδα γενετικής παραλλαγής. Στον πληθυσμό αυτό εντάσσεται και η κοπέλα που θυσιάστηκε (εικ. 20). Οι αναλύσεις των αρχαίων ανθρώπινων γονιδιωμάτων πραγματοποιήθηκαν στα εργαστήρια του Max Planck Institute for the Science of Human History στην Jena της Γερμανίας από τους Ειρήνη Σκουρτανιώτη και Philipp Stockhammer, μαζί με οστεολογικό υλικό από άλλες περιοχές της Κρήτης και της Πελοποννήσου. Οι αναλύσεις αυτές αποκαλύπτουν συναρπαστικές πληροφορίες για την κοινωνική οργάνωση στο Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού, όπως πρόσφατα ανακοινώθηκε.
Στην Κυδωνία, επίσης, προετοιμάζονται οι διαδικασίες για έγκριση αναλύσεων σημαντικού αριθμού δειγμάτων ξυλανθράκων από το στρώμα καταστροφής του μυκηναϊκού ανακτορικού συγκροτήματος, προκειμένου να ενταχθούν σε διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα με σκοπό τον προσδιορισμό του είδους του δένδρου, την δενδροχρονολόγηση και την ραδιοχρονολόγηση.
Στην ανασκαφή του 2022, η οποία χρηματοδοτήθηκε από το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας και ταυτόχρονα την στήριξαν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων και εθελοντές, συμμετείχαν η κ. Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, αρχαιολόγος της Εφορείας και κύρια συνεργάτιδα, η φοιτήτρια αρχαιολογίας Έλενα Καραλέκα και οι αρχαιολόγοι Ηρώ Τσιριντουλάκη και Ελεάννα Σταθάκη. Αρχιτεχνίτες ήσαν ο Διονύσης Αλυφαντής, ο Νεκτάριος Μπαμπουνάκης και ο Γιάννης Μπιτσάκης, η εξαιρετική ικανότητα και πολύχρονη εμπειρία του οποίου έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επίλυση αποριών και προβλημάτων. Στη συντήρηση της κεραμεικής και των νομισμάτων εργάζεται η συντηρήτρια Αλεξία Γραμματικάκη και στην ηλεκτρονική αποτύπωση της ανασκαφής και την επεξεργασία των σχεδίων οι αρχιτέκτονες Ειρήνη Βλαζάκη και Άννα Τσιτωνάκη.
Δρ. Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη
Διευθύντρια Συστηματικών Ανασκαφών στον λόφο Καστέλλι Χανίων
Επίτιμη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς
