Τα συστηματικά λάθη -γνωστικές προκαταλήψεις- που κάνουμε επιστήμονες και μη, είναι ανθρώπινα.
D.Kahneman, ψυχολόγος, Νόμπελ 2002
Όλοι έχουμε αντιμετωπίσει γνωστικές προκαταλήψεις της ανθρώπινης σκέψης πολλές φορές στη ζωή μας.
Είναι τόσο διαδεδομένες σε πολλά πεδία που δεν προκαλούν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, γνωστά σε παιδιά και φιλάθλους, είναι οι διαφορετικές αξιολογήσεις εκθέσεων και κρίσιμων φάσεων σε αθλήματα.
Σοβαρότερες περιπτώσεις αφορούν αποφάσεις δικαστηρίων, αξιολογήσεις κι ασφαλιστικές αποζημιώσεις. Στο σημείωμα παρουσιάζω στοιχεία από το βιβλίο ‘Θόρυβος, το μεγαλύτερο ελάττωμα στις αποφάσεις μας και πώς να το διορθώσουμε’ και από έρευνα μας στα Χανιά.
Τι είναι ο θόρυβος;
Σύμφωνα με τους συγγραφείς…
‘Είναι η μεταβλητότητα στις κρίσεις που πρέπει να είναι πανομοιότυπες ιδιαίτερα σε οργανισμούς στους οποίους οφείλουν να είναι τυπικές, συνεπείς και αντικειμενικές. Θόρυβος είναι όταν…
Έχετε διαφορετικούς δικαστές που εξετάζουν την ίδια υπόθεση και ορίζουν διαφορετικές ποινές.
Έχετε γιατρούς που εξετάζουν την ίδια περίπτωση και δίνουν διαφορετικές διαγνώσεις. Έχετε ασφαλιστές που εξετάζουν τον ίδιο κίνδυνο και υπολογίζουν διαφορετικά ασφάλιστρα.
‘Η ύπαρξη θορύβου είναι προφανής στις κρίσεις μας. Γνωρίζουμε ότι λογικοί άνθρωποι διαφωνούν, διαφορετικά δεν θα το ονομάζαμε κρίση. Όμως αποδεικνύεται ότι υπάρχει περισσότερος θόρυβος από ό,τι αναμέναμε.’
Παραδείγματα θορύβου
• Έρευνα σε ασφαλιστική εταιρεία διαπίστωσε ότι οι αποφάσεις ασφαλιστών της για τις ίδιες υποθέσεις είχαν απόκλιση 55%. Η μεγάλη απόκλιση εγείρει ερωτήματα σχετικά με την ανάγκη να αποφασίζουν οι ασφαλιστές. Φυσικά η εταιρεία τους δεν το γνώριζε.
• Σε έρευνα που έγινε για καταδικαστικές αποφάσεις 208 ομοσπονδιακών δικαστών των ΗΠΑ διαπιστώθηκε διαφορά 50%. Τι σημαίνει αυτό; Αν ζητήσουμε από 2 τυχαίους δικαστές να δικάσουν μια υπόθεση -που έχει μέση ποινή φυλάκισης 7 ετών- οι ποινές τους θα διαφέρουν 3,5 έτη. Δηλαδή, ο ένας δικαστής θα δικάσει 5 χρόνια κι ο άλλος 9 χρόνια περίπου.
• Πανεπιστήμιο κατάργησε τη ξεχωριστή βαθμολογία της έκθεσης από δύο βαθμολογητές, επειδή είχαν μεγάλη απόκλιση. Τι υιοθέτησε; Ο 2ος βαθμολογητής να βλέπει την βαθμολογία του 1ου και μετά να βαθμολογεί!
Είδη γνωστικών προκαταλήψεων
Σύμφωνα με τους συγγραφείς οι γνωστικές προκαταλήψεις προκαλούν αποφάσεις που αιτιολογούνται ποικιλότροπα:
• Το ίδιο άτομο που εξετάζει μια υπόθεση σε διαφορετικές νοητικές καταστάσεις και με διαφορετικές διαθέσεις, είναι πιθανό να κάνει διαφορετικές κρίσεις.
• Τα άτομα που εξετάζουν το ίδιο πρόβλημα διαφέρουν πολύ μεταξύ τους και σε μεγάλο βαθμό το αγνοούν.
Έτσι αν ο δικηγόρος σου πει ‘Τυχερέ ορίστηκε επιεικέστερος δικαστής’ γνωρίζει ότι διαφορετικά άτομα κρίνουν διαφορετικά.
Γνωρίζουμε επίσης τη μεταβλητότητα του ατόμου, αν δηλαδή ένας δικαστής είναι κακοδιάθετος μπορεί να έχει διακυμάνσεις στην κρίση του. Τέλος, αν ζητήσουμε από δύο δικαστές να κατατάξουν 10 υποθέσεις σε κλίμακα αυστηρότητας θα δώσουν διαφορετική κατάταξη. Ο λόγος;
Διαφέρουν, οι θεμελιώδεις πεποιθήσεις, το υπόβαθρο κι οι προτιμήσεις τους. Επομένως, δεν προσδοκούμε πανομοιότυπες κρίσεις.
Αποφεύγονται τα λάθη;
Η απάντηση είναι ‘Ναι’. Η κλασική λύση είναι ‘Ρωτάμε αρκετούς ειδικούς’. Σχεδόν πάντα λαβαίνουμε καλύτερη απάντηση από ό,τι αν ρωτήσουμε μόνο ένα άτομο. Υπό ένα όρο. Οι απόψεις τους πρέπει να είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους για να αποφευχθεί η ‘ομαδική σκέψη’. Η 2η λύση είναι κάθε ομάδα να ορίσει ένα παρατηρητή αποφάσεων. Αυτό το άτομο είναι επιφορτισμένο να παρακολουθεί τις αποκλίσεις στις αποφάσεις. Αυτή η λύση λειτουργεί στις ομάδες στις οποίες τα μέλη εκφράζονται ελεύθερα. Τέλος, τα μέλη μιας ομάδας αποφασίζουν χωριστά και γίνεται συνδυασμός των αποφάσεων τους.
Προσπαθούμε να λειτουργούμε προληπτικά, για να περιορίζουμε τον θόρυβο των μεγάλων αποκλίσεων.
Δυσκολίες και στο γάμο…
Πολλοί οργανισμοί έχουν σχεδιαστεί ώστε να κρύβουν το πρόβλημα του θορύβου και να δημιουργούν την ψευδαίσθηση της συναίνεσης.
Δεν αναζητούν τη σωστή κρίση. Αποφεύγουν να ζητούν τη γνώμη των ειδικών χωριστά. Απεναντίας τους ζητάνε να συζητήσουν το θέμα ομαδικά. Τι συμβαίνει τότε; Υπάρχει ισχυρό κίνητρο ο 2ος ομιλητής να συμφωνήσει με τον 1ο, και ο 3ος να συμφωνήσει με τους δύο πρώτους κ.ο.κ. Αυτή η τακτική ενισχύεται με την επικρατούσα γλώσσα σώματος, όπως έχω παρατηρήσει σε συνεδριάσεις συμβουλίων.
Σε άλλες περιπτώσεις δεν αμφισβητείται η κρίση του ενός, της αυθεντίας. Μια μοναδική περίπτωση στην καθημερινή μας ζωή που θέλομε να κάνομε σωστή κρίση είναι στην επιλογή συζύγου.
Τι θα κάνουμε;
Ο θόρυβος μεγάλος.
Θα ζητήσουμε τη γνώμη ειδικών ή προξενητρών; Όχι, φυσικά!
Στα Χανιά
Ζητήσαμε από 15χρόνους μαθητές μας να αξιολογήσουν 2 εκθέσεις. Στην έκθεση που αξιολόγησαν χωριστά η απόκλιση (θόρυβος) τους κυμάνθηκε τους 1-4 μονάδες. Η μέση τιμή τους είχε απόκλιση 1,6 μονάδες.
Στην 2η έκθεση στην οποία γνώριζαν την αξιολόγησή των συμμαθητών τους η απόκλιση (θόρυβος) τους κυμάνθηκε τους 1-3 μονάδες. Η μέση τιμή τους είχε απόκλιση 0,8 της μονάδας.
Τα ευρήματα μας επιβεβαίωσαν τις θέσεις των συγγραφέων και την ανάγκη εκπαίδευσης των μαθητών στην έτερο-αξιολόγηση.
Συμπερασματικά
√ Θόρυβος και γνωστικές προκαταλήψεις επηρεάζουν τις αποφάσεις μας.
√ Ο θόρυβος αντιμετωπίζεται δύσκολα επειδή είναι ένας αόρατος παράγοντας επιρροής.
√ Ο θόρυβος είναι ευπρόσδεκτος όπου απαιτείται δημιουργικότητα, ποικιλία σκέψεων, ιδεών και απόψεων.
√ Οι αφελείς ρεαλιστές πιστεύουν ότι η κρίση τους είναι ορθή. Και προσδοκούμε ότι οι άλλοι θα συμφωνήσουν . Κάτι που δεν το κάνουν.
√ Είναι αναγκαία η εκπαίδευση των μαθητών στην έτερο-αξιολόγηση και στη λήψη αποφάσεων για να βελτιώσουν την ποιότητα των αποφάσεων τους.
