Απόκριες και Καθαρή Δευτέρα στην Κρήτη

ΚΡΗΤΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Β’ ΜΕΡΟΣ

ΚΑΘΑΡΗ ΔΕΥΤΕΡΑ

Καθαρή Δευτέρα, λέμε κι εμείς εδώ στην Κρήτη, την επόμενη μέρα της Κυριακής της Τυροφάγου, γιατί πρωί – πρωί καθαρίζονται τα πιάτα, τα μαγειρικά σκεύη και λοιπά κουζινικά, με βραστό νερό και πολύ σαπούνι, για να φύγει κάθε απομεινάρι φαγητού, που “λερώνει”, είναι δηλ. πασχαλινό!

Κι ακόμη, «γιατί ο Χριστιανός καθαρίζει κι από πλευράς διατροφής, γιατί σταματά κάθε κρεάτινο φαγητό κι αρχίζει τα νηστ σιμα. Βγαίνει στο ύπαιθρο, ακριβώς για να τονίσει την έννοια του καθαρμού και της αλλαγής. Ως και το ψωμί της μέρας, ζυμώνεται νηστήσιμο, σαν τ’ άζυμα της Παλ. Διαθήκης, η λαγάνα».
Τα περισσεύματα των φαγητών της χθεσινής μέρας στο Κατσιδόνι της Σητείας τα θάβανε και τα κλαίγανε… με μοιρολόγια, όπως:
«- Ο Κρέως εξεψύχησε κι ο Τύρος αποθαίνει
και ο καημένος ο Κουκάς εις το τραπέζι μπαίνει!».
«- Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει
κι ο Κρόμμυδας σεισοραδεί απάνω στο τραπέζι!».
Εθιμο που συνεχίζουν και σήμερα!

Στα χωριά Σκορδύλλω και Παλαίκαστρο, της ίδιας επαρχίας, όλα τα φαγητά που μείνανε από το αποκριάτικο τραπέζι, τα δίνουν «στσ’ όρθες των για να κλωσήσουν!»….
Ο ήλιος, ωστόσο, έχει ψηλώσει «ως δυο μπόγια» κι η ώρα να δούμε πού θ’ ανοίξουμε τη Σαρακοστή φτάνει καθώς φτάνουν και τα συγγενικά και φιλικά πρόσωπα για να πάμε σ’ εξοχικό κοντινό μέρος, παραθαλάσσιο ή βουνίσιο, ν’ ανοίξουμε τη Σαρακοστή!
Το κέφι θαρρείς κι από χτες βράδυ συνεχίζει αμείωτο και σ’ όλην τη διαδρομή, ώσπου να φτάσουμε, εδώ που συμφωνήσαμε!
Ένα μεγάλο υφαντό πεσκήρι, απλώνεται κάτω, στην πρασινισμένη ήδη γης κι απάνω του στρώνουνται πλούσια τα «ελέη του Θεού!».

Λυμπίνοι γλυκαμένοι (τα «λουμπούνια» της Ανατολ. Κρήτης), παστολιές και ταραμάς, χαλβάς και παξιμάδι, ψαρές (στην ανατολική Κρήτη, θα τις ακούσουμε: «παπούλες») και μαρούλια, φρέσκα κρεμμύδια και σκόρδα, ραπάνια και καλαμάρια, λαγάνα, κρασί και πορτοκάλια πολλά, συμπληρώνουν το εξοχικό… νηστήσιμο τραπέζι μας!
Αρχίζουμε από φλούδα πορτοκαλιού, για να πάρουμε, λέει, το ρόδινο χρώμα του!
Κι ύστερα, ορεκτικά και κρασί… Τούτο το τραπέζι, θαρρείς κι αποζητά το πιοτό συνέχεια, για να… ποτίζει ό,τι τρώμε στο στομάχι μας, γιατί πίνουμε, ξαναπίνουμε κι ευχολογούμε:
«- Καλή δύναμη, εμείς οι γερόντοι, να βγάλουμε τη Σαρακοστή!».
«- Καλή Σαρακοστή να περάσουμε!».
«- Και στην Αγία Ανάσταση ν’ αξιωθούμε!».
«- Ο Θεός να συγχωρέσει των αποθαμένων μας!» κι ενώ τρώμε και πίνουμε συνέχεια, δε… χορταίνουμε!

Το πιοτό όμως κι η εξοχή φέρνουν κέφι κι αστεία, που ένα – ένα, κάνουν την εμφάνισή τους!
Το πιο συνηθισμένο απ’ όλα; Το βάψιμο της Καθαρής Δευτέρας. Χώρος διάδοσής του: Όλο το νησί!
Η παρέα δεν μπορεί να συγκρατηθεί απ’ τις αστείες γκριμάτσες των «αμουζουδομένων», των βαμμένων κι όλοι μουτζουρώνουν όλους. Αλλος χρησιμοποιεί βερνίκι υποδημάτων, άλλος λουλάκι. Η… εγχώρια όμως βαφική ύλη είναι ανεξίτηλη και κάνει θαύματα. Ας τη γνωρίσουν όσοι την… αγνοούν, μπορεί να τους χρειαστεί φέτος!
«- Εμείς, παιδί μου, μας διηγείται η γερόντισσα της παρέας, στα μικράτα μας, τέθοια μέρα, αμουζουδόνουμαστονε με την αμουζουδιά του τσικαλιού γή του τηγανιού μας.
Τα πήλινα τσικάλια μας, επιάνανε, γύρου – γύρου, απ’ όξω «αμουζουδιά» πολλή. Το ίδιο και τα τηγάνια μας. Κι απού το λάδι που τριπηδούσε όντεν ετηγανίζαμε τσι πατάτες, έπινε κι η γι’ αμμουδιά κι εγίνουντονε σαν την καλύτερη λαδομπογιά!.
Το πρωί της Καθαρής Δευτέρας, κατά το έθιμο, ήθελε ν’ αλείψουμε τσι παλάμες μας με λάδι και να τσι περάσουμε μια δυο φορές χαϊδευτικά γύρω – γύρω απού το τσικάλι γή το τηγάνι μας. Κι ύστερα, τα χέρια μας σφιχτή γροθιά, δεν επροδούδανε το μυστικό τους, ώστε ν’ απαντήξουμε… τον τυχερό.
«- Καλώς το και καλώς μου το, πώς το παχύνανε τα φαητά των Αποκράδω!
– Εφούσκωσες μάγουλα, εκατέβασες προγουλάκια, εγυάλισε το κούτελό σου! Χαρώ σε δα… και του χρόνου!.
…Είχαμε κάμει τη δουλειά μας. Μα κι εμείς, δεν εγλυτώσαμε απού κάποιον άλλον. Κι ετσά λογιώς, εβάφουνταν τότε σας, ο κόσμος!».
(Πληροφ.: Αναστασία χα Α. Αποστολάκη, Καμπανός – Χανίων, 1983, ετών 76).
Το πέταγμα του χαρταετού, είναι πολύ νεώτερης ηλικίας έθιμο στην Κρήτη μας.
Απασχόληση των μικρών, μα παίρνει κι αρκετό χρόνο των μεγάλων. Απλώθηκε στη σημερινή του έκταση στον τόπο μας, τα τελευταία πιο πολύ χρόνια κι εδημιούργησε λαογραφικό υλικό για μια ολάκερη μελέτη. (Από τα ζύγια ως το κεφάλι του κι απ’ το στεφάνι ως τον σπάγγο. Από το γράμμα και το τηλεγράφημα που ανεβάζει, ως τις χαρές και τους συμβολισμούς του…). Μας κάνει πάντως και ξεχνιούμαστε ώρες, στο ν’ ατενίζουμε τον γαλανό ουρανό και τον φωτεινό ήλιο της πατρίδας μας! «Να θωρούμε δηλ. ψηλά και να ξεχνούμε προσώρας… τα εγκόσμια», όπως τόσο εύστοχα τονίζει ο Δημ. Λουκάτος στο έργο του: «Πασχαλινά και της Άνοιξης».
Στα Λευκόγεια, εξάλλου, της επ. Αγ. Βασιλείου Ρεθύμνου, παίζεται ένα μιμόδραμα, το απόγευμα της Καθαρής Δευτέρας.
Κατά την περιγραφή, που μας δίνει ο Γ.Ν. Αικατερινίδης, στη μελέτη του: «Εθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας» (δες: περ. “Ταξιδεύοντας”- Οδηγός διακοπών- “Ορεινή Ελλάδα” – Χειμώνας 1983, σ. 57).
«…Το απόγευμα της Καθαροδευτέρας, πριν σημάνει Εσπερινός, σχηματίζεται μια χαρούμενη πομπή, που παίρνουν μέρος όλοι οι κάτοικοι του χωριού.
Οι πιο αστείοι υποδύονται τους κύριους ρόλους. Ένας παριστάνει τον Καρνάβαλο και ξαπλώνει πάνω σε μια σανίδα, προσποιούμενη τον πεθαμένο.
Άλλοι υποδύονται παπάδες, ενώ ένας ψηλός κι αδύνατος παριστάνει την ξερακιανή κυρά Σαρακοστή, ντύνεται με μακρόστενο φουστάνι γριάς, βάζει τσεμπέρι και κολλάει σουβλερή μύτη στο πρόσωπό του.
Το μιμόδραμα αρχίζει με μοιρολόι από σατυρικά δίστιχα, ενώ οι καμπάνες της εκκλησίας χτυπούν πένθιμα.
Ακολουθεί η περιφορά του πεθαμένου καρνάβαλου. Παιδιά μουτζουρωμένα κρατούν στεφάνια από φρέσκα κρεμμύδια και σκόρδα. Άντρες μουτζουρωμένοι κι αυτοί, κρατούν ό,τι πρόχειρο βρουν: παλιά τηγάνια, τρύπιες κατσαρόλες, φτυάρια..
Πίσω από το νεαρό Καρνάβαλο ακολουθούν: η κερά Σαρακοστή και το θλιμμένο συγγενολόι, οι απαρηγόρητοι γλεντοκόποι της Αποκριάς. Τραγουδούν όλοι, δήθεν μοιρολογώντας:
«-Ελάτε και στο ξόδι μου, κάμετε το σταυρό σας,
έως τα χτες γλεντούσατε, με τούτον στο πλευρό σας».
«-Εμείς ετούτον κλαίομεν, εμάς ποιός θα μας κλάψει
απού το σκορδοκρόμμυδο, τ’ άντερα θα μας κάψει».

Κι η πομπή, αφού γύρισε όλο το χωριό, καταλήγει στον περίβολο της εκκλησίας, όπου και τελειώνει το μιμοδραματικό τούτο παιχνίδι…»
Στην Κρύα Βρύση του Ρεθέμνου σημειώνεται στην ίδια παραπάνω μελέτη του Γ.Ν. Αικατερινίδη, και στις σελ. 54-56 – εκλέγουν το πρωί της Καθαροδευτέρας έναν χωριανόν για γκαντή. Τον ντύνουν κατάλληλα και τον γυρίζουν πάνω σ’ έναν γάϊδαρο σ’ όλο το χωριό, με λύρα, πειράγματα, αστεϊσμούς και τραγουδώντας:
«-Επέρασε η γι’ Αποκριά, με λύρες, με παιχνίδια
και μπήκε η Σαρακοστή, μ’ ελιές και με κρομμύδια»
Από καιρό σε καιρό, φέρνουν και κάποιο που κατηγορείται ότι προσπάθησε να εγκαταλείψει την εύθυμη παρέα του, ή ότι διέπραξε κάποια άλλη αξιόποινη πράξη.
Ο γκαντής (=καδής, δικαστής) του επιβάλλει μιαν αστεία τιμωρία, που σκορπά γέλιο και κέφι σ’ όλους π.χ. τον καταδικάζει να μιμηθεί τη φωνή γαϊδάρου, πετεινού κ.λπ.»…
Θα κλείσουμε και την Καθαρή Δευτέρα, παρουσιάζοντας μια από τις μαντικές ενέργειες που διατηρείται σε πολλά μέρη του τόπου μας. Είναι η γνωστή αρμυρόπιτα. Η πίτα δηλ. που ζυμώνεται από μια κοπέλα της γειτονιάς, με αλεύρι που δεν είναι από το σπίτι της και με πολύ πολύ αλάτι. Ψήνεται το απόγευμα της Καθαρής Δευτέρας στα κάρβουνα. Τρώγεται κρυφά, το βράδυ της ίδιας μέρας από τα κορίτσια για να διψάσουν τη νύχτα και να ονειρευτούν πως κάποιος τους δίνει νερό. Αυτός πιστεύουν θα είναι και ο μελλοντικός σύζυγός των. Ώσπου να τις πάρει ο ύπνος ψιθυρίζουν και μελετούν:
«-Αυτός που θα στεφανωθώ, να μου δώσει το νερό!»
και θυμούνται πάλι στον ύπνο τους την παραγγελιά που πήραν από παντρεμένες:
«-Μην σηκωθείτε να πιήτε, όσο κι αν διψάσετε
– Θα σας λυπηθεί και θα ‘ρθει όπως όπως στον ύπνο σας, να σασε φέρει το νερό!»
Κι ασφαλώς, κοιμούνται με δίψα κι αγωνία…
Έτσι κύλησε κι έφυγε και τούτη η χρονιάρα μέρα! Μαζί της πήρε μιαν περίοδο φαγοποτιού, σπατάλης, διασκέδασης και ευθυμίας. Μιαν περίοδο που μας χάρισε πλουσιοπάροχα ευχάριστες ώρες ξεγνοιασιάς και κεφιού. Τις είχαμε, τότε, ανάγκη, γι’ αυτό τις ζήσαμε και τις χαρήκαμε!
Όμως τούτη την ώρα του δειλινού τα σήμαντρα, στις εκκλησιές σημαίνουν. Και σημαίνουν Εσπερινό. Ένα καινούριο στάδιο αρχίζει απόψε.
«Πάμε στο πρώτο Ντυνάμεω» λένε οι χωριανοί, και ξεκινούν για το «Κύριε των Δυνάμεων» που ψάλλεται πρώτη φορά πάλι φέτος, σε τούτον τον όμορφο τόπο!
Η πασίχαρη κι οργιαστική Καθαρή Δευτέρα παραχώρησε ήδη την θέση της στην “Κερά Σαρακοστή”. Κι εκείνη με τη σειρά της θα μας φέρει στο ειρηνικό, λαμπροφόρο κι ελπιδοφόρο Πάσχα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Σας παρουσιάσαμε επίκαιρα μια όσο πιο σύντομη παρουσίαση των εθίμων μας, για τις Απόκριες και την Καθαρή Δευτέρα.
Με τις παρούσες συνθήκες των περιορισμών του κορωνοϊού, είναι αδύνατο να βιώσουμε την παράδοσή μας.
Ας ευχηθούμε να μας βοηθήσει ο Θεός και η Επιστήμη να ξεπεραστούν οι υπάρχουσες δυσκολίες και να γιορτάσουμε με καλύτερες συνθήκες το Άγιο Πάσχα.