» Γ’ μέρος
Αγαπητοί αναγνώστες,
καλές Απόκριες με υγεία και κέφι!
ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ: Καθαρά Δευτέρα λέμε κι εμείς εδώ στην Κρήτη την επόμενη μέρα της Κυριακής της Τυροφάγου, γιατί πρωί – πρωί καθαρίζονται τα πιάτα, τα μαγειρικά σκεύη και λοιπά κουζινικά με βραστό νερό και πολύ σαπούνι για να φύγει κάθε απομεινάρι φαγητού που “λερώνει”, είναι δηλ. πασχαλινό!
Κι ακόμη «γιατί ο Χριστιανός καθαρίζει κι από πλευράς διατροφής, γιατί σταματά κάθε κρεάτινο φαγητό κι αρχίζει τα νηστήσιμα. Βγαίνει στο ύπαιθρο, ακριβώς για να τονίσει την έννοια του καθαρμού και της αλλαγής. Ως και το ψωμί της μέρας, ζυμώνεται νηστήσιμο, σαν τ’ άζυμα της Παλ. Διαθήκης, η λαγάνα» (16).
Τα περισσεύματα των φαγητών της χθεσινής μέρας στο Κατσιδόνι της Σητείας, τα θάβανε και τα κλαίγανε… με μοιρολόγια, όπως:
«- Ο Κρέως εξεψύχησε, κι ο Τύρος αποθαίνει,
και ο καημένος ο Κουκάς, εις το τραπέζι μπαίνει!»
«- Ο Λαζανάς ψυχομαχεί, κι ο Μακαρούνης κλαίει,
κι ο Κρόμμυδας σεισοραδεί, απάνω στο τραπέζι!»
Έθιμο που συνεχίζουν και σήμερα! (17)
Στα χωριά Σκορδύλλω και Παλαίκαστρο, της ίδιας επαρχίας, όλα τα φαγητά που μείνανε από το αποκριάτικο τραπέζι τα δίνουν «στσ’ όρθες των, για να κλωσίσουν!». (18)
Ο ήλιος, ως τόσο, έχει ψηλώσει ως δυο μπόγια κι η ώρα να δούμε πού θ’ ανοίξουμε τη Σαρακοστή φτάνει καθώς φτάνουν και τα συγγενικά και φιλικά πρόσωπα για να πάμε σ’ εξοχικό κοντινό μέρος, παραθαλάσσιο ή βουνίσιο, ν’ ανοίξουμε τη Σαρακοστή!
Το κέφι θαρρείς κι από χτες βράδυ συνεχίζει αμείωτο και σ’ όλην τη διαδρομή, ώσπου να φτάσουμε, εδώ που συμφωνήσαμε!
Ένα μεγάλο υφαντό, το πεσκήρι, απλώνεται κάτω, στην πρασινισμένη ήδη γης κι απάνω του στρώνουνται πλούσια «τα ελέη του Θεού!»
Λιμπίνοι γλυκαμένοι (τα «λουμπούνια» της Ανατολ. Κρήτης), παστολιές και ταραμάς, χαλβάς και παξιμάδι, ψαρές (στην ανατολική Κρήτη, θα τις ακούσουμε: «παπούλες») και μαρούλια, φρέσκα κρεμμύδια και σκόρδα, ραπάνια και καλαμάρια, λαγάνα, κρασί και πορτοκάλια πολλά, συμπληρώνουν το εξοχικό… νηστήσιμο τραπέζι μας!
Αρχίζουμε από φλούδα πορτοκαλιού, για να πάρουμε, λέει, το ρόδινο χρώμα του.
Κι ύστερα, ορεκτικά και κρασί… Τούτο το τραπέζι, θαρρείς κι αποζητά το πιοτό συνέχεια, για να… ποτίζει ό,τι τρώμε στο στομάχι μας, γιατί πίνουμε, ξαναπίνουμε κι ευχολογούμε:
«- Καλή δύναμη, εμείς οι γερόντοι, να βγάλουμε τη Σαρακοστή!»
«- Καλή Σαρακοστή, να περάσουμε!»
«- Και στην Αγία Ανάσταση ν’ αξιωθούμε!»
«- Ο Θεός να συχωρέσει των αποθαμένων μας!»
κι ενώ τρώμε και πίνουμε συνέχεια, δε… χορταίνουμε!
Το πιοτό όμως κι η εξοχή φέρνουν κέφι κι αστεία, που ένα – ένα, κάνουν την εμφάνισή τους!
Το πιο συνηθισμένο απ’ όλα; το βάψιμο της Καθαράς Δευτέρας. Χώρος διάδοσής του: Όλο το νησί!
Η παρέα δεν μπορεί να συγκρατηθεί απ’ τις αστείες γκριμάτσες των «αμουζουδομένων», των βαμμένων, κι όλοι μουτζουρώνουν όλους. Άλλος χρησιμοποιεί βερνίκι υποδημάτων, άλλος λουλάκι. Η… εγχώρια όμως βαφική ύλη είναι ανεξίτηλη και κάνει θαύματα. Ας τη γνωρίσουν όσοι την… αγνοούν, μπορεί να τους χρειαστεί φέτος!
«- Εμείς, παιδί μου, μας διηγείται η γερόντισσα της παρέας, στα μικράτα μας, τέθοια μέρα, αμουζουδονουμάστονε με την αμουζουδιά του τσικαλιού γή του τηγανιού μας.
Τα πήλινα τσικάλια μας επιάνανε, γύρου – γύρου, απ’ όξω αμουζουδιά πολλή. Το ίδιο και τα τηγάνια μας. Κι απού το λάδι που τριπηδούσε όντεν ετηγανίζαμε τσι πατάτες, έπινε κι η γι αμουζουδιά κι εγίνουντονε σαν την καλύτερη λαδομπογιά!».
Το πρωί της Καθαράς Δευτέρας, κατά το έθιμο, ήθελε ν’ αλείψουμε τσι παλάμες μας με λάδι και να τσι περάσουμε μια δυο φορές χαϊδευτικά γύρω – γύρω απού το τσικάλι γή το τηγάνι μας. Κι ύστερα, τα χέρια μας σφιχτή γροθιά, δεν επροδούδανε το μυστικό τους, ώστε ν’ απαντήξουμε… τον τυχερό.
«- Καλώς το και καλώς μου το, πώς το παχύνανε τα φαητά των Αποκράδω!
– Εφούσκωσες μάγουλα, εκατέβασες προγουλάκια, εγυάλισε το κούτελό σου! Χαρώ σε δα… και του Χρόνου!».
…Είχαμε κάμει τη δουλειά μας. Μα κι εμείς, δεν εγλυτώσαμε απού κάποιον άλλον. Κι ετσά λογιώς, εβάφουνταν τότε σας ο κόσμος!».
(Πληροφ.: Αναστασία χα Α. Αποστολάκη, Καμπανός – Χανίων, 1983, ετών 76).
Το πέταγμα του χαρταετού είναι πολύ νεώτερης ηλικίας έθιμο στην Κρήτη μας.
Απασχόληση των μικρών, μα παίρνει κι αρκετό χρόνο των μεγάλων. Απλώθηκε στη σημερινή του έκταση στον τόπο μας, τα τελευταία πιο πολύ χρόνια κι εδημιούργησε λαογραφικό υλικό για μια ολάκερη μελέτη (Από τα ζύγια ως το κεφάλι του κι απ’ το στεφάνι ως τον σπάγκο. Από το γράμμα και το τηλεγράφημα που ανεβάζει, ως τις χαρές και τους συμβολισμούς του…). Μας κάνει πάντως και ξεχνιούμαστε ώρες, στο ν’ ατενίζουμε τον γαλανό ουρανό και τον φωτεινό ήλιο της πατρίδας μας! «Να θωρούμε δηλ. ψηλά και να ξεχνούμε προσώρας… τα εγκόσμια», όπως τόσο εύστοχα τονίζει ο Δημ. Λουκάτος, στο έργο του: «Πασχαλινά και της Άνοιξης» (19).
Θα κλείσουμε και την Καθαρά Δευτέρα, παρουσιάζοντας μια από τις μαντικές ενέργειες, που διατηρείται σε πολλά μέρη του τόπου μας. Είναι η γνωστή αρμυρόπιτα. Η πίτα δηλ. που ζυμώνεται από μια κοπέλα της γειτονιάς, με αλεύρι που δεν είναι από το σπίτι της και πολύ – πολύ αλάτι. Ψήνεται το απόγεμα της Καθαράς Δευτέρας στα κάρβουνα. Τρώγεται κρυφά, το βράδυ της ίδιας μέρας από τα κορίτσια, για να διψάσουν τη νύχτα και να ονειρευτούν πως κάποιος τους δίνει νερό. Αυτός, πιστεύουν, θα είναι και ο μελλοντικός σύζυγός των. Ώσπου να τις πάρει ο ύπνος ψιθυρίζουν και μελετούν:
«- Αυτός που θα στεφανωθώ, να μου δώσει το νερό!» (20)
και θυμούνται, πάλι στον ύπνο τους, την παραγγελιά που πήραν από παντρεμένες:
«- Μη σηκωθείτε να πιήτε, όσο κι αν διψάσετε.
– θα σας λυπηθεί και θα ’ρθει όπως – όπως στον ύπνο σας, να σάσε φέρει το νερό!».
Κι ασφαλώς κοιμούνται με δίψα κι αγωνία…
Ετσι κύλησε κι έφυγε και τούτη η χρονιάρα μέρα! Μαζί της πήρε μιαν περίοδο φαγοποτιού, σπατάλης, διασκέδασης και ευθυμίας. Μιαν περίοδο που μας χάρισε πλουσιοπάροχα ευχάριστες ώρες ξενοιασιάς και κεφιού. Τις είχαμε, τότε, ανάγκη, γι’ αυτό τις ζήσαμε και τις χαρήκαμε!
Ομως τούτη την ώρα του δειλινού τα σήμαντρα, στις εκκλησιές σημαίνουν. Και σημαίνουν Εσπερινό. Ενα καινούργιο στάδιο αρχίζει απόψε.
«Πάμε στο πρώτο Ντυνάμεω» λένε οι χωριανοί και ξεκινούν για το «Κύριε των δυνάμεων», που ψάλλεται πρώτη φορά πάλι φέτος, σε τούτον τον όμορφο τόπο!
Η πασίχαρη κι οργιαστική Καθαρά Δευτέρα παραχώρησε ήδη τη θέση της στην «Κερά Σαρακοστή». Κι εκείνη με τη σειρά της θα μας φέρει στο ειρηνικό, λαμπροφόρο κι ελπιδοφόρο Πάσχα, που φέτος (2014), είναι στις 20 τ’ Απρίλη!
Σ’ όλους ευχές για καλή Σαρακοστή και με υγεία το Άγιον Πάσχα! Γεια σας και χρόνια πολλά!
Παραπομπές – Σημειώσεις
16) Δες Δημ. Σ. Λουκάτου: «Πασχαλινά και της Άνοιξης», Αθήνα, 1980, σχ. 8ο μικρό σ.σ. 1-174, σ. 15 (Εκδόσεις: «Φιλιππότης»).
17) Εκδ. Περιοδ. «Ταξιδεύοντας», οδηγός «Διακοπών», τόμος: Ορεινή Ελλάδα – Χειμώνας 1983, Αθήνα, 1983. Στις σ. 52 – 60: Γ.Ν. Αικατερινίδη: «Έθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας». Δες και: Γ. Μέγα: «Ελλην. Εορταί», σ. 121 (β’ έκδοση).
Τις πληροφορίες αυτές καθώς και άλλη λαογρ. ύλη, οφείλω στους αγαπητούς συναδέλφους δ/λους: κ. Γ. Πετρουλάκη και Γ. Κατσαράκη. Τους ευχαριστώ κι από τη θέση αυτή!
19) Δημ. Σ. Λουκάτου: «Πασχαλινά και της Άνοιξη», Αθήνα, 1980, σχ. 8ο μικρό, σ.σ. 1-174, σ. 17-25 (Εκδόσεις: «Φιλιππότης»).
20) Δες: Ευαγγελίας Κ. Φραγκάκι: «Συμβολή στα λαογραφικά της Κρήτης», Αθήνα, 1949, σχ. 8ο μεγάλο, σ.σ. 1-192, σ. 27.
