Ο φετινός Απρίλιος µας επεφύλασσε µια έκπληξη: ∆εν εορτάζεται χριστιανικό Πάσχα µέσα στον µήνα αυτό, όπως συµβαίνει συχνά τον Απρίλιο, αφού των καθολικών εορτάστηκε στις 31 Μαρτίου, ενώ των ορθοδόξων θα εορταστεί στις 5 Μαΐου, δηλαδή 5 εβδοµάδες αργότερα! Μας δηµιουργείτaι λοιπόν η σχετική απορία για να δούµε, εν συντοµία, που οφείλεται αυτή η µεγάλη διαφορά.
Από τα πρώτα έτη της Ανάστασης του Χριστού υπήρχαν διαφορές µεταξύ των Χριστιανών στο πότε θα εορτάζεται η Ανάσταση, µερικοί µάλιστα εόρταζαν και την Σταύρωση- Σταυρόσηµο Πάσχα. Οι διαφορές αυτές µεγάλωναν όσο περνούσαν τα χρόνια και µερικές φορές οξύνονταν. Αποτέλεσµα της κατάστασης αυτής ήταν να ασχοληθεί µε την ηµεροµηνία του Πάσχα η Α΄ Οικουµενική σύνοδος που έγινε στην Νίκαια της Βιθυνίας το 325 µ. Χ..
Η Σύνοδος αυτή, λαµβάνοντας υπόψη ότι οι Εβραίοι εόρταζαν το Πάσχα κατά την ηµέρα της πανσελήνου που γινόταν µετά την εαρινή ισηµερία και επειδή ο Χριστός αναστήθηκε την πρώτη ηµέρα µετά την εορτή του εβραϊκού Πάσχα (ήταν τότε Σάββατο), δηλαδή µετά την εαρινή πανσέληνο, καθόρισε τον εξής κανόνα:
Το Χριστιανικό Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη Κυριακή µετά την Πανσέληνο που θα γίνει κατά την ηµέρα της εαρινής ισηµερίας ή µετά από αυτήν. Αν η πανσέληνος γίνει Κυριακή τότε το Πάσχα θα εορτάζεται την εποµένη Κυριακή.
Το τελευταίο έγινε για να µην συµπίπτει ποτέ το χριστιανικό µε το εβραϊκό Πάσχα! Η πανσέληνος που συµβαίνει κατά ή µετά την εαρινή ισηµερία λέγεται και πανσέληνος του Πάσχα ή πασχαλινή πανσέληνος.
Μάλιστα, η Α΄ Οικουµενική σύνοδος ανέθεσε στον Πατριάρχη της Αλεξάνδρειας, πόλη στην οποία άκµαζε η αστρονοµία τα χρόνια εκείνα, να φροντίσει τον καθορισµό της πανσελήνου του Πάσχα και κατ’ επέκταση την ηµεροµηνία του Πάσχα για όλες τις χριστιανικές εκκλησίες.
∆εχόµενοι λοιπόν την απόφαση της συνόδου, γίνεται φανερό ότι η ηµεροµηνία εορτασµού του Πάσχα είναι πλέον µόνο θέµα Αστρονοµικό – Μαθηµατικό και όχι δογµατικό, θεολογικό ή εκκλησιαστικό. Στην Αλεξάνδρεια όµως, για τον προσδιορισµό των µελλοντικών πανσελήνων, χρησιµοποιούσαν τότε τον Κύκλο του Μέτωνα, σύµφωνα βέβαια και µε το Ιουλιανό (παλαιό) ηµερολόγιο (π.η.).
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΩΝΑ
Ο Αθηναίος Αστρονόµος Μέτων (432 π.Χ.) ανακάλυψε ότι 235 (συνοδικοί) µήνες ισοδυναµούν µε 19 (τροπικά, ηλιακά) έτη.
Αυτή η περίοδος των 19 (τροπικών) ετών ή 6940 ηµερών περίπου, ονοµάστηκε κύκλος του Μέτωνα ή κύκλος της Σελήνης. Ο κύκλος αυτός είναι πρακτικά χρήσιµος διότι, αν καταγράψοµε τις ηµεροµηνίες των φάσεων της σελήνης επί 19 συνεχόµενα έτη, οι φάσεις θα επανέρχονται στις ίδιες ηµεροµηνίες και κατά την ίδια σειρά στα επόµενα 19 έτη κ.ο.κ.
Με βάση λοιπόν τον κύκλο του Μέτωνα σχηµατίσθηκε (από τους Αλεξανδρινούς αστρονόµους) ο πίνακας των πανσελήνων του Πάσχα, δηλαδή των µετά την 21η Μαρτίου Ιουλιανού ηµερολογίου πανσελήνων, που ακόµη και σήµερα χρησιµοποιούν οι ορθόδοξοι Χριστιανοί, άλλοι αυτούσιο (π.χ. Ιεροσόλυµα, Ρωσία) και άλλοι (π.χ. εµείς οι ΄Ελληνες) σε σχέση και µε το Νέο (Γρηγοριανό) ηµερολόγιο. H ρύθµιση που έγινε µε το νέο ηµερολόγιο, το 1582, είχε ως αποτέλεσµα η εαρινή ισηµερία να συµβαίνει στις 21 Μαρτίου ν.η. (11 Μαρτίου π.η. το 1582) και εποµένως είναι πολύ κοντά στην αστρονοµική, η οποία άλλοτε είναι στις 21 και άλλοτε στις 20 Μαρτίου ν.η.
Η ορθόδοξη εκκλησία, για διαφόρους λόγους που δεν έχουν σχέση µε την επιστηµονική αλήθεια, αλλά κυρίως µε την παράδοση, δεν δέχτηκε αµέσως την ρύθµιση αυτή και ορισµένοι ορθόδοξοι χριστιανοί (οι παλαιοηµερολογίτες) συνεχίζουν κανονικά µέχρι σήµερα να χρησιµοποιούν το π.η.. Σήµερα το λάθος-καθυστέρηση είναι 13 ηµέρες και σε κάθε 400 χρόνια θα αυξάνεται κατά 3 ηµέρες.
Ας σηµειωθεί ότι, η ηµεροµηνία εορτασµού του Πάσχα είναι κυρίαρχη στο Χριστιανικό εορτολόγιο, αφού από την ηµεροµηνία του Πάσχα εξαρτάται ένα σύνολο εορτών που αρχίζουν 70 µέρες πριν (Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου) και λήγουν 56 µέρες µετά την ηµεροµηνία του Πάσχα, µε την Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Όµως η Ελληνική πολιτεία το 1923 και στην συνέχεια η εκκλησία της Ελλάδας το 1924, δέχθηκε το νέο ηµερολόγιο (ν. η.) στις 10 Μαρτίου 1924, αλλά χωρίς µετακίνηση του Πασχάλιου και των κινητών εορτών που εξακολουθεί να τα συνδέει, για διάφορους λόγους, µε το παλαιό (Ιουλιανό) ηµερολόγιο (π.η.). Με τον τρόπο αυτό οι ορθόδοξοι χριστιανοί που ακολουθούν το π.η., έχουν κοινό Πάσχα-σε διαφορετικές ηµεροµηνίες- µε όσους ακολουθούν το ν.η.., υπάρχουν όµως διαφορετικές ηµεροµηνίες µεταξύ του Πάσχα των Καθολικών και των Ορθοδόξων και στη χώρα µας, παρόλο που έχουµε ίδιο ηµερολόγιο (ν.η.). Οι διαφορετικές αυτές ηµεροµηνίες οφείλονται στα δυο σφάλµατα στα οποία στηρίζεται ο υπολογισµός της ηµεροµηνίας του ορθόδοξου Πάσχα:
α) Το Ηµερολογιακό λάθος: Χρησιµοποιεί το παλαιό ηµερολόγιο για τον προσδιορισµό της εαρινής ισηµερίας και πασχαλινής πανσελήνου, µε αποτέλεσµα να είναι πολύ µακριά από την πραγµατική (αστρονοµική) πασχαλινή πανσέληνο.
β) Το Σεληνιακό λάθος: Χρησιµοποιεί τον κύκλο του Μέτωνα για τον προσδιορισµό των πανσελήνων που έχει ήδη συγκεντρωµένο σφάλµα 4-5 ηµερών, δηλαδή δίνει την Μετώνεια (ή Ιουλιανή) πανσέληνο 4-5 µέρες αργότερα από την πραγµατική (αστρονοµική) πανσέληνο.
Αποτέλεσµα του Ηµερολογιακού σφάλµατος είναι να έχοµε τον εορτασµό του ορθοδόξου Πάσχα πολλές φορές µετά την δεύτερη εαρινή πανσέληνο, όπως συµβαίνει φέτος, το 2024, ενώ αποτέλεσµα του δεύτερου σφάλµατος είναι να έχοµε τον εορτασµό του ορθοδόξου Πάσχα (Ο. Π.) πολλές φορές, όχι την πρώτη Κυριακή µετά την πασχαλινή πανσέληνο, αλλά την εποµένη Κυριακή, όπως π.χ. το 2023. Με τον τρόπο αυτό παραβιάζεται πολύ συχνά ο κανόνας της Νίκαιας, που ορίζει ο εορτασµός να γίνεται την πρώτη Κυριακή µετά την εαρινή πανσέληνο. Βέβαια υπάρχουν και περιπτώσεις που έχουµε κοινό εορτασµό, ακόµη και µε αυτά τα λάθη, αλλά τις περισσότερες φορές όχι (στον αιώνα µας υπάρχουν 31 έτη µε κοινό Πάσχα).
Ας δούµε όµως συγκεκριµένα πως επιδρούν τα σφάλµατα αυτά στο φετινό Πάσχα του 2024 για να καταλάβουµε τι ακριβώς συµβαίνει.
Σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του Ιουλιανού ηµερολογίου (π. η.) και Σεληνοδροµίου, η φετινή Μετώνεια (Ιουλιανή) πανσέληνος του Μαρτίου είναι στις 16 π.η. (29/3 ν.η.). Την πανσέληνο αυτή η ορθόδοξη εκκλησία δεν την θεωρεί Πασχαλινή, επειδή είναι πριν τις 21 Μαρτίου π.η. (3 Απριλίου µε το ν.η.), δηλαδή πριν την Εαρινή Ισηµερία κατά το π. η.. Το π.η. όµως κάνει Λάθος όταν θεωρεί ως ηµέρα Εαρινής Ισηµερίας την 3 Απριλίου ν.η., αφού αστρονοµικά είναι στις 21 (ή 20) Μαρτίου ν.η. Eποµένως, την πανσέληνο της 16 Μαρτίου π.η. (29 Μαρτίου ν.η. 2024), έπρεπε να τη λάβει ως πασχαλινή. Περιµένει λοιπόν την αµέσως επόµενη πανσέληνο, που είναι 30 ηµέρες µετά, δηλαδή στις 15 Απριλίου 2024 π.η. ή 28 Απριλίου ν.η. (Κυριακή), την οποία θεωρεί πασχαλινή, οπότε το Πάσχα είναι την Κυριακή 22 Απριλίου π.η. ή 5 Μαΐου ν.η..Στον αιώνα µας υπάρχουν 3 έτη µε Πάσχα στις 5 Μαΐου (2002, 2013, 2024), αλλά µόνο ένα σε έτος δίσεκτο, το φετινό, που είναι και το τελευταίο στις 5 Μαΐου.!
Γενικά, για τον αιώνα µας, για να συµβεί ορθόδοξο Πάσχα τον Μάιο, πρέπει η πασχαλινή Μετώνεια πανσέληνος να συµβεί πριν της 21 Μαρτίου π.η και συγκεκριµένα στις 13,14,16,18,19 Μαρτίου π.η., οπότε η επόµενη, η πασχαλινή, είναι αντίστοιχα, στον αιώνα µας, στις 25, 26, 28,30 Απριλίου ή 1 Μαΐου ν.η.. Αν συµβεί στις 30 Απριλίου ή 1 Μαΐου ν.η., τότε το Πάσχα είναι πάντα τον Μάιο, αλλά για τις υπόλοιπες ηµεροµηνίες της πανσελήνου, πρέπει επί πλέον: η 25/4 ν.η. να είναι Κυριακή ή ∆ευτέρα, η 26/4 ν.η. από Κυριακή µέχρι Τρίτη και η 28/4 ν.η. να µην είναι Παρασκευή ή Σάββατο (όπως φέτος). Πιο σύντοµα, να µην είναι η πασχαλινή πανσέληνος τις τελευταίες (30-Π) ηµέρες Απριλίου, της εβδοµάδας (Κυρ.-Σαβ.), Π=25,26,28. Ας σηµειωθεί ότι στους επόµενους αιώνες όλο και αυξάνει η απώτερη ηµεροµηνία ορθόδοξου Πάσχα..Έτσι π.χ. το… 2705 θα είναι στις 14 Μαΐου, το… 5175 την… 1 Ιουνίου! (αν βέβαια µέχρι τότε δεν γίνουν αλλαγές στα σηµερινά δεδοµένα).
Όταν το ορθόδοξο Πάσχα είναι τον Μάιο, στον αιώνα µας, το καθολικό είναι 4-5 βδοµάδες ενωρίτερα (Μάρτιο ή Απρίλιο). Όταν το ορθόδοξο Πάσχα εορτάζεται τον Μάιο, έχουµε ξεκάθαρη παραβίαση της αστρονοµικής και επιστηµονική γνώσης για την εαρινή ισηµερία που δίνεται στις 21 (ή 20) Μαρτίου ν.η. (8 Μαρτίου π.η.) µε συνέπεια µια πρώτη παραβίαση της απόφασης της Α΄ Οικουµενικής συνόδου.
Εκτός όµως από το Ηµερολογιακό λάθος, υπάρχει και το Σεληνιακό. Η Μετώνεια πανσέληνος της 16 Μαρτίου π.η. 2024, λόγω του λάθους του κύκλου του Μέτωνα που αναφέραµε παραπάνω, δίνεται 4 µέρες αργότερα από αυτή που έπρεπε να είναι, δηλαδή το σωστό θα ήταν να δίνεται στις 12 Μαρτίου π.η. (25 Μαρτίου ν.η.): πράγµατι η φετινή αστρονοµική (αλλά και Γρηγοριανή) πανσέληνος είναι στις 25 Μαρτίου ν.η..
Το Σεληνιακό λάθος µόνο του, έχει γενικά σαν αποτέλεσµα µερικές φορές, το ορθόδοξο Πάσχα να εορτάζεται την επόµενη Κυριακή από αυτήν που προτείνει η Α΄ Οικουµενική σύνοδος (π.χ. το 2023), πάντα όµως τον Απρίλιο στο ν.η., αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που αναιρείται, οπότε έχουµε κοινό Πάσχα µε του καθολικούς.
Η εκκλησία των καθολικών φρόντισε να περιορίσει σε πολύ µεγάλο βαθµό τα λάθη αυτά, ώστε να εφαρµόσει όσο γίνεται πιστότερα την απόφαση της συνόδου της Νίκαιας.
Έτσι, µε το χρησιµοποιεί το ν.η. για τον προσδιορισµό της εαρινής ισηµερίας και µε το να έχει διορθώσει το λάθος του κύκλου του Μέτωνα, έχει φέρει την εαρινή πασχαλινή πανσέληνο πολύ κοντά στην αστρονοµική, ώστε να είναι συνεπής µε την απόφαση της Α΄ Οικουµενικής συνόδου! Συγχρόνως πέτυχαν και τα όρια του Καθολικού Πάσχα να είναι, πάντα, από 22 Μαρτίου µέχρι 25 Απριλίου ν.η. που είναι τα ίδια µε τα όρια του Ορθόδοξου Πάσχα στο π.η.!. Έτσι, φέτος π..χ., υπολογίζει την πασχαλινή πανσέληνο (Γρηγοριανή) στις 25 Μαρτίου 2024 (∆ευτέρα) και βέβαια το Πάσχα ήταν την επόµενη Κυριακή 31 Μαρτίου.
Ας σηµειωθεί ότι φέτος η αστρονοµική πανσέληνος είναι στις 25 Μαρτίου (11:27) δηλαδή φέτος συµπίπτει “απόλυτα” µε την Γρηγοριανή πασχαλινή πανσέληνο. Αυτό δεν συµβαίνει πάντα, αλλά υπάρχει µια µέρα το πολύ διαφορά. Ας σηµειωθεί ότι απόλυτη ταύτιση της αστρονοµικής µε την ηµερολογιακή πανσέληνο είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει, κυρίως λόγω της µη σταθερής χρονικής διάρκειας της περιφοράς της σελήνης περί της Γη. Με άλλα λόγια ο τρόπος που χρησιµοποιεί η Καθολική εκκλησία για τον υπολογισµό του Πάσχα είναι σύµφωνος σε µεγάλο βαθµό µε τα αστρονοµικά δεδοµένα, αλλά και την απόφαση της Α΄ Οικουµενικής συνόδου, ενώ η Ορθόδοξη εκκλησία παραβιάζει τον κανόνα της συνόδου, λόγω τω παραπάνω λαθών.
Αυτό το είχε επισηµάνει τελευταία και ο αείµνηστος Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ο οποίος αν και δεν πρότεινε να γίνει αλλαγή στον υπολογισµό της ηµεροµηνίας του Ορθόδοξου Πάσχα, στην πολύ σχολαστική διδακτορική του διατριβή, µε θέµα την ηµεροµηνία του
Πάσχα από θεολογικής και εκκλησιαστικής πλευράς, αναφέρει σχετικά:
«αξιοσηµείωτον τυγχάνει το γεγονός ότι η Α’ Οικ. Σύνοδος, θελήσασα να ορίση την ηµέραν εορτασµού του Πάσχα, δεν ώρισε µήνας και ηµέρας του Ιουλιανού Ηµερολογίου, αλλ’ έθετο ως σταθεράν βάσιν του υπολογισµού την εαρινήν ισηµερίαν, δηλ. ώρισε τα κατά τον εορτασµόν ουχί ηµεροµηνιακώς, αλλ’ αστρονοµικώς, και τούτο διότι το κανονικώς ενδιαφέρον δεν είναι η ηµεροµηνία, αλλ’ η ισηµερία».
Αυτήν την ξεκάθαρη αλήθεια ας την έχουν υπόψη τους όλοι, όσοι κατά καιρούς, άκριτα, ανιστόρητα και κόντρα στην επιστηµονική αλήθεια µιλούν αόριστα για «παράδοση» ή «προσκόλληση» στον Πάπα ή στην ∆ύση κ.τ.λ..
Η τελική άποψή µου επί του θέµατος της ηµεροµηνίας του Πάσχα, είναι να λαµβάνεται υπόψη η αστρονοµική πανσέληνος για τον προσδιορισµό της πασχαλινής πανσελήνου. Σήµερα, δόξα τω θεώ, µπορούν να την υπολογίζουν οι επιστήµονες µε ακρίβεια λεπτού και για πολλά επόµενα χρόνια. Άποψη που έχουν προτείνει µέχρι τώρα πολλοί αστρονόµοι, αλλά δέχθηκε και το ∆΄ Πανορθόδοξο συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το 1923, το οποίο ακόµη πρότεινε ένα πιο ακριβές ηµερολόγιο από το Γρηγοριανό (το ηµερολόγιο αυτό έχει µια µέρα λιγότερη κάθε 3600 χρόνια σε σχέση µε το Γρηγοριανό).
Ας ελπίσουµε λοιπόν ότι κάποτε θα γίνει κατανοητό από τους ορθόδοξους η ουσία του θέµατος και βέβαια ότι θα τολµήσει η ορθόδοξη εκκλησιαστική ηγεσία να ρυθµίσει το θέµα αυτό και έτσι να συνεορτάζουν πάντα το Πάσχα, όπως γίνεται π.χ. τα Χριστούγεννα, τουλάχιστον όλοι οι Χριστιανοί που ακολουθούν το νέο ηµερολόγιο…
Καλό Πάσχα
*Ο ∆ηµήτρης Ι. Μπουνάκης είναι καθηγητής Μαθηµατικών, επ. Σ.Σ.Μ., Ηµερολόγος
