ΦΡΕΝΤΡΙΚ ΤΖΕΪΜΣΟΝ, διάσημος Αμερικανός στοχαστής, καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κριτικής Θεωρίας
Εκδόσεις: ΤΟΠΟΣ, σειρά: λογοτεχνικό δοκίμιο
Υπεύθυνος σειράς: Αρης Μαραγκόπουλος
Μετάφραση: Μιχάλης Μαυρώνας
Ενα βιβλίο με διεθνείς διθυραμβικές κριτικές που κρίθηκε ως το πιο ουσιαστικό έργο του κορυφαίου αυτού στοχαστή της σύγχρονης Αμερικής με παγκόσμια ματιά για το σημαντικό θέμα της Ουτοπίας.
Μέσα από αυτό το σημαντικό έργο του ο Τζέιμσον αναζητά τη λειτουργία -και την πραγματική πολιτική σημασία- της Ουτοπίας από τα χρόνια του Τόμας Μορ έως σήμερα στη μετακομμουνιστική και παράλληλα μεταμοντέρνα εποχή ενός πολυμερούς ουτοπικού κόσμου.
Ο συγγραφέας επιχειρεί μέσα από τα ιδιαίτερης ποιότητας και πνευματικότητας κείμενά του να απαντήσει στο ερώτημα: “Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, εποχή ξέφρενης τεχνολογίας στον πρώτο κόσμο και της κοινωνικής αποσύνθεσης στον τρίτο κόσμο εξακολουθεί να έχει κάποιο νόημα η έννοια της ουτοπίας;”.
Για να κρίνει τη σχέση ουτοπίας και επιστημονικής φαντασίας ο Τζέιμσον, ο οποίος εξετάζει όλες τις αντίθετες απόψεις για την ουτοπία αναδεικνύοντας την πολιτική της σημασία για το σήμερα…
Η βασική θέση του θεωρητικού της ουτοπίας Τζέιμσον είναι ότι η σύγχρονη ιστορική κατάσταση απαιτεί αρχαιολογίες για το μέλλον και όχι προφητείες του παρελθόντος. Αποψη που σημαίνει ότι για τα πολιτικά μας οράματα θα πρέπει να θέσουμε ως στόχο ένα ριζικά διαφορετικό μέλλον, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να ξαναστοχαστούμε το παρόν ως αρχαϊκό κειμήλιο που είναι προτιμότερο από το να μείνουμε καρφωμένοι σε έναν νεωτερικό, απαρχαιωμένο προσανατολισμό που δεν έχει (άλλο) μέλλον. Γιατί, ο προσανατολισμός της νεωτερικότητας (π.χ. τύπου Χάμπερμας) είναι απονεκρωμένος. Για να τονίσει με έμφαση ο Τζέιμσον πως και η μετανεωτερικότητα δεν αποτελεί επιλογή εφόσον ουσιαστικά αποδέχεται και συμφιλιώνεται με την πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού, ενός καπιταλισμού που σήμερα προκαλεί τόσο απάνθρωπα και κερδοσκοπικά τη χώρα μας, την Ευρώπη, τον κόσμο.
ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΡΧΙΣΟΥΜΕ Ν’ ΑΝΗΣΥΧΟΥΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ
Θα πρέπει ίσως να αρχίσουμε να ανησυχούμε πραγματικά για την απώλεια του μέλλοντος. Μια ανησυχία ανάλογη με εκείνη του μεγάλου συγγραφέα Τζωρτζ Οργουελ, ο οποίος με τα κείμενά του εξέφρασε τη μεγάλη του αγωνία για την απώλεια του παρελθόντος. Δηλαδή της ανάμνησης καθώς και της παιδικής ηλικίας… Η ανησυχία θα ήταν πολύ πιο έντονη από τη συνήθη ρητορική για “τα παιδιά μας” να διατηρήσουμε το περιβάλλον καθαρό για τις μελλοντικές γενιές να μην τις επιβαρύνουμε με δυσβάστακτο χρέος κ.λπ. Αυτή η ανησυχία θα ήταν ένας φόβος που τοποθετεί την απώλεια του μέλλοντος και της μελλοντικότητας, της ιστορικότητας καθ’ εαυτήν, στην υπαρξιακή διάσταση του χρόνου και μέσα σ’ εμάς τους ίδιους.
ΔΕΝ ΕΧΟΥΜΕ ΑΚΟΜΑ ΣΥΛΛΑΒΕΙ ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ
Αυτή όμως είναι μια σχέση με ένα μέλλον που απειλείται. Μια σχέση η οποία εκφράζεται δραματικά σε ολόκληρη την επιστημονική φαντασία έργων και ειδικότερα στο “ταξίδι στον χρόνο” όπου μια διαφορετική επιλογή στο παρόν ξαφνικά εξαλείφει ένα ολόκληρο εναλλακτικό μέλλον καθώς και όλους όσοι συμμετείχαν σ’ αυτό. Με μια γενοκτονία που μπορεί να συγκριθεί με την ολοκληρωτική καταστροφή ενός άλλου πλανήτη.
Με την εξαφάνιση άλλων ειδών κάτι που δείχνουμε ιδιαίτερα ικανό να “επιτύχουμε”.
…Ο Γκέοργκ Λούκατος (μεγάλος φιλόσοφος της σκεπτόμενης περίπου α-δογματικής αριστεράς του μεταπολέμου) είπε κάποτε στη δεκαετία του 1960 ότι “ιστορικά βρισκόμαστε πριν την εποχή των ουτοπιστών σοσιαλιστών και ότι δεν έχουμε ακόμη συλλάβει τα στοιχεία ενός οράματος του μέλλοντος. Ενώ θα έπρεπε να το εφεύρουμε εκ νέου.
Η ΟΥΤΟΠΙΑ ΤΩΡΑ ΕΚΦΡΑΖΕΙ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΜΕΛΛΟΝ
Μάλιστα, προτού φτάσουμε σε ένα στάδιο έκφρασης μιας προεπαναστατικής αντίληψης και δυνατότητας αντίστοιχο με εκείνο που εξέφρασε το 1848 (αμέσως πριν την επανάσταση εκείνης της χρονιάς) το Μανιφέστο.
Αυτό το όραμα ενός μέλλοντος ισχύει πολύ περισσότερο για την τρέχουσα περίοδο στην οποία ο καπιταλισμός έχει όπως στην περίοδο της εκβιομηχάνισης που ακολούθησε αμέσως μετά την επανάσταση του 1848 επεκταθεί σε τεράστιο βαθμό και έχει δημιουργήσει έναν πλούτο που έχει στόχο να μας εμποδίσει να αντιληφθούμε προσωρινά τα ελαττώματα και τις αδυναμίες του.
Συνεπώς η ουτοπία τώρα εκφράζει καλύτερα τη σχέση μας ένα αυθεντικά πολιτικό μέλλον από όλα τα τρέχοντα προγράμματα δράσης, τα οποία βρίσκονται προς το παρόν απλώς στο στάδιο της μαζικής διαμαρτυρίας και των διαδηλώσεων χωρίς καμιά αντίληψη του πως αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν μετασχηματισμό του κόσμου.
Η ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΠΟΥ ΛΕΓΕΤΑΙ ΟΥΤΟΠΙΑ ΜΕ ΟΥΣΙΩΔΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Το κείμενο που παραθέτουμε είναι απόσπασμα από το κεφάλαιο 13 με τίτλο: “Το μέλλον και ρήξη” του διεθνούς φήμης Αμερικανού στοχαστή Φρέντρικ Τζέιμσον, καθηγητή συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Duke και διευθυντή του κέντρου κριτικής θεωρίας.
Ο γενικός τίτλος του βιβλίου είναι “Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος” τόμος Ι, με υπότιτλο: “Η επιθυμία που λέγεται ουτοπία”, εκδόσεις “Τόπος”, πρώτη έκδοση – κυκλοφορία στην Αμερική το 2005, ενώ στην Ελλάδα σε μετάφραση Μιχάλη Μαυρώνα κυκλοφόρησε το 2008.
Τα περιεχόμενα του εξαιρετικού ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου είναι: • Σημείωμα του μεταφραστή • Εισαγωγή • Η ουτοπία τώρα,
Κεφ.1 Παραλλαγές του ουτοπικού
Κεφ. 2 Ο θύλακας της ουτοπίας
Κεφ. 3 Μoraus: “Παράθυρο” στο ουτοπικό κείμενο
Κεφ. 4: Ουτοπική επιστήμη εναντίον ουτοπικής ιδεολογίας
Κεφ. 5: Το μεγάλο σχίσμα
Κεφ. 6: Πώς να εκπληρώσετε μια επιθυμία
Κεφ. 7: Το φράγμα του χρόνου
Κεφ. 8: Η θέση το ανεπίγνωστου
Κεφ. 9: Το “ξένο” σώμα
Κεφ. 10: Οι ουτοπίες και οι αντινομίες της
Κεφ. 11: Σύνθεση, ειρωνεία, εξουδετέρωση
Κεφ. 12: Ταξίδι στον Φόβο
Κεφ. 13: Το μέλλον ως ρήξη
Το βιβλίο αυτό με τα ανωτέρω περιεχόμενα αποτελεί τον πρώτο τόμο που εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις “ΠΕΔΙΟΝ”.
ΑΝΕΚΑΘΕΝ ΗΤΑΝ Η ΟΥΤΟΠΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
Στη μικρή σχετικά εισαγωγή αυτού του έργου (σελ. 17-23) ο διάσημος Φρέντρικ Τζέιμσον γράφει με την πρώτη του φάση: “Η ουτοπία ήταν ανέκαθεν πολιτικό ζήτημα, μοίρα παράξενη για μια λογοτεχνική μορφή που υπόκειται σε συνεχείς αμφισβητήσεις, έτσι και η πολιτική της θέση είναι δομικά αμφιλεγόμενη. Οι διακυμάνσεις των ιστορικών συμφραζομένων της ουτοπίας δεν καταφέρνουν να διαλύσουν αυτήν τη μεταβλητότητα, η οποία οπωσδήποτε δεν είναι ζήτημα γούστου ή ατομικής κρίσης”.
Η ΟΥΤΟΠΙΑ ΕχΕΙ ΞΑΝΑ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ
Βέβαια, κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, όπως και στην ανατολική Ευρώπη, αμέσως μετά η Ουτοπία είχε καταστεί συνώνυμο του σταλινισμού. Πρόδιδε μια βούληση για ομοιομορφία μέσα από τέλειο σύστημα που έπρεπε πάντα να επιβληθεί με τη βία στους ατελείς και απρόθυμους υπηκόους του.
Για να ταυτίσει αργότερα ο Μπόρις Γκρόις αυτή την κυριαρχία της πολιτικής μορφής επί της ύλης με τις επιταγές του αισθητικού μοντερνισμού, στο βιβλίο του από το Πανεπιστήμιο Πρίνστον των Η.Π.Α. 1992 με τίτλο: “Η ολοκληρωτική τάση του σταλινισμού” ουσιαστικά όμως η σχέση μεταξύ ουτοπίας και πολιτικής καθώς και τα ερωτήματα που αφορούν την πρακτική πολιτική αξία της ουτοπικής σκέψης και της ταύτισης σοσιαλισμού και ουτοπίας εξακολουθούν εν πολλοίς να παραμένουν ανεπίλυτα ακόμη και τώρα, όταν η ουτοπία δείχνει να έχει ανακτήσει τη δύναμή της ως πολιτικό σλόγκαν και η πολιτικά δυναμική προοπτική.
Με μια ολόκληρη γενιά της μετά την παγκοσμιοποίηση αριστεράς, της νέας αριστεράς, τους ανήκοντες στην αριστερή πτέρυγα της σοσιαλδημοκρατίας καθώς και πολιτιστικές μειονότητες του αναπτυγμένου κόσμου, ακτήμονες ή δομικά μη απασχολήσιμες μάζες συνιστούν την ολόκληρη γενιά που φαίνεται ολοένα και πιο πρόθυμη να υιοθετήσει το σλόγκαν που χαρακτηρίζει την ουτοπία πως δείχνει να έχει ανακτήσει τη δύναμή της, με δυναμική πολιτική προοπτική.
Με βάση την παγίωση έως παγκόσμιας αγοράς γιατί στην πραγματικότητα αυτό είναι το ζητούμενο.
ΟΛΟΙ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ Ή ΤΗΝ ΑΠΟ-ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ
Ομως η παγκοσμιοποίηση μπορεί τελικά να επιτρέψει τη δημιουργία νέων μορφών πολιτικής δράσης. Προοπτική, όμως, η οποία και τώρα (10 χρόνια από την κυκλοφορία του βιβλίου) “Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος” η παγκοσμοποίηση αποενισχύεται από τη μεγάλη κρίση της πολιτικής των παγκοσμιοποιημένων αυτοδιαψεύσεων που αυτή έχει δημιουργήσει για όλους τους λαούς ακόμα και στην Αμερική που έχει στηρίξει την προώθησή της σε συνάρτηση με την αμερικανική οικουμενική υπερεξουσιαστικότητα.
Και τούτο, παρά το γεγονός ότι (κατά τη Θάτσερ) ο ύστερος καπιταλισμός -όπως δήλωσε στην εποχή της- δείχνει να μην έχει κανένα φυσικό εχθρό (αφού και οι θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί που αντιδρούν γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον) στον αμερικανικό ή στον δυτικό ιμπεριαλισμό δεν έχουν σε καμιά περίπτωση υιοθετήσει αντικαπιταλιστικές θέσεις). Παρά το γεγονός της καπιταλιστικής καθολικότητας που καταλύει και καταργεί όλα τα μέτρα πρόνοιας, το δίχτυα ασφάλειας, το δικαίωμα, του συνδικαλίζεσθαι, τους βιομηχανικούς και οικολογικούς ρυθμιστικούς νόμους, προωθεί την ιδιωτικοποίηση των συντάξεων και τη διάλυση σε οτιδήποτε στέκεται εμπόδιο στην ελεύθερη αγορά σε ολόκληρο τον κόσμο.
ΚΡΙΣΙΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ
Ομως, τα ερωτήματα μορφολογικά και αναπαραστατικά επαναφέρουν το τέλος της εισαγωγής του βιβλίου στο πολιτικό ερώτημα της αρχής για να μας πει ο Φ. Τζέιμσον ότι: “Τώρα το ερώτημα έχει μετατραπεί σ’ ένα συγκεκριμένο μορφολογικό δίλημμα: πώς είναι δυνατόν έργα που θέτουν ως προσπάθεια το τέλος της ιστορίας να μπορούν ταυτόχρονα να προσφέρουν κάποιες χρήσιμες ιστορικές τάσεις κι ακόμη πώς μπορούν έργα που αποσκοπούν στην επίλυση όλων των πολιτικών διαφορών να είναι και πολιτικά, με οποιαδήποτε έννοια, αλλά και πώς είναι δυνατόν αυτά που έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να υπερβούν τις ανάγκες του σώματος να είναι και υλιστικά και πώς μπορούν τα οράματα της εποχής της ανάπαυσης (Morris) να μας ενεργοποιήσουν και να μας εξωθήσουν σε δράση;”.
Η ΟΥΤΟΠΙΚΗ ΡΟΠΗ ΔΙΕΠΕΙ ΟΛΗ ΤΗ ΖΩΗ
Εχουμε (λέει ο Τζέιμσον) επαρκείς λόγους να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν οριστικές απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Τούτο όμως δεν είναι απαραίτητα κακό, αρκεί να μην εγκαταλείψουμε την προσπάθεια να τα απαντήσουμε. Πράγματι, το βασικότερο πολιτικό κριτήριο όσον αφορά τα ουτοπικά κείμενα δεν είναι η αποτίμηση του συγκεκριμένου έργου, αλλά η δυνατότητά του να δημιουργεί καινούργια έργα, ουτοπικά οράματα που περιλαμβάνουν τα οράματα του παρελθόντος και τα τροποποιούν ή τα διορθώνουν.
Ωστόσο, στο κεφ. 1 αναφέρεται η υπενθύμιση στο έργο του Ernst Bloch, Γερμανού φιλοσόφου, που πραγματεύτηκε το μεγάλο θέμα της ουτοπίας από την πλευρά της μαρξιστικής οπτικής (γεν. 1885, θάνατος 1977). Για να πει ο Φρέντρικ Τζέιμσον ότι “όπως μας υπενθυμίζει το έργο ζωής του Μπλοχ η Ουτοπία δεν είναι απλώς το σύνολο των μεμονωμένων κειμένων της. Αλλά, η βασική υπόθεση του Μπλοχ είναι η ύπαρξη μιας ουτοπικής ροπής που διέπει κάθε στοιχείο της ζωής και του πολιτισμού που προσανατολίζεται στο μέλλον και περιλαμβάνει τα πάντα: από τα παιχνίδια ως τα φαρμάκια, από τους μύθους ως τη μαζική διασκέδαση, από την εικονογραφία ως την τεχνολογία, από την αρχιτεκτονική ως τον έρωτα, από τον τουρισμό ως τα ευφυολογήματα και το υποσυνείδητο”.
Η RΕΑL POLITIK ΚΑΤΑ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ
Για να αναφερθεί περαιτέρω στον μεγάλο γενάρχη της ουτοπίας του Μορ μιλώντας για την περιχαράκωση της ουτοπίας του η οποία επιτυγχάνεται μέσω της μεγάλης τάφρου που ο ιδρυτής αποφασίζει να σκεφτεί μεταξύ του νησιού και της ενδοχώρας και η οποία από μόνη επιτρέπει να καταστεί Ουτοπία: μια ριζική απόσχιση που υπογραμμίζεται περαιτέρω από τη μακιαβελική σκληρότητα της εξωτερικής πολιτικής της ουτοπίας η οποία με – δωροδοκίες, πολιτικές διαφωνίες, μισθοφορίες και άλλες μορφές ρεαλιστικής πολιτικής real politic – απορρίπτει όλες τις χριστιανικές έννοιες περί παγκόσμιας αδελφοσύνης και φυσικού νόμου και ορίζει τη θεμελιώδη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σ’ εκείνους και σ’ εμάς, ανάμεσα σ’ εχθρό και φίλο… Με την ολότητα να αποτελεί ακριβώς τον συνδυασμό περιχαράκωσης και συστήματος: Με την ολότητα να αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο των μορφών πραγμάτωσης της ουτοπίας: της ουτοπικής, πολύ ουτοπικής, επανάστασης. Αλλά για το μεγάλης σημασίας θέμα της ουτοπίας στις “Αρχαιολογίες του μέλλοντος” θα επανέλθουμε.
