» Η επιθυμία που λέγεται ουτοπία Μέρος δεύτερο ΦΡΕΝΤΡΙΚ ΤΖΕΪΜΣΟΝ, διάσημος Αμερικανός στοχαστής, Εκδόσεις: ΤΟΠΟΣ, σειρά: λογοτεχνικό δοκίμιο καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κριτικής Θεωρίας Υπεύθυνος σειράς: Αρης Μαραγκόπουλος Μετάφραση: Μιχάλης Μαυρώνας ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΚΑΒΕΛΑΚΗΣ Β’ κείμενο από την περιδιάβαση με δεύτερη ανάγνωση του σημαντικού βιβλίου του Αμερικανού καθηγητή, δ/ντή του Κέντρου Κριτικής Θεωρίας και διάσημου συγγραφέα Φρέντρικ Τζέιμσον με έργα του: Φυλακή της γλώσσας 1972, Υστερος Μαρξισμός 1990, Υπογραφές του ορατού 1990, Μεταμοντέρνο ή η πολιτική λογική του ύστερου καπιταλισμού 1992, η σπείρα του χρόνου 1994, οι αρχαιολογίες του χρόνου 2005 κ.λπ.
Ενα βιβλίο με πολλές μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες με την επιθυμία ως μια επικίνδυνη και απατηλή ελπίδα να διατρέχει, ουσιαστικά το μεγάλο θέμα της ουτοπίας που οραματιζότανε και πρότεινε έναν καλύτερο κόσμο, όπως τις σημαντικές μεσαιωνικές ουτοπίες και τις μετέπειτα πνευματικές εκφράσεις της, ως τις μεγάλες ουτοπίες – ιδεολογίες των φασιστικών καθεστώτων δύσης και ανατολής που δημιούργησαν τόσες τρομακτικές καταστροφές σε ολόκληρο τον κόσμο. Για να παρεξηγηθεί το ουτοπικό ιδεώδες πνευματικά, πολιτικά και κοινωνικά ακόμα ως σήμερα. Γιατί οι νέες ουτοπίες έχουν πολλές μορφές φυγής, καταφυγής, διαφυγής και αποφυγής. Αλλά έχουν και δημιουργικές νέες προτάσεις για ανατροπές ή τροπές με ουσιώδεις βελτιώσεις πολύμορφων ουτοπιών ακόμα στις δύσκολες καταστάσεις καθημερινότητας που βιώνει ο ελληνικός λαός, αλλά και τόσοι άλλοι λαοί σε Ευρώπη και κόσμο.
Οι οποίοι ζουν τη σκλαβιά της εθελοδουλίας ή ετεροδουλίας και υποκείμενοι στην ανάγκη της φυσικής ανθρώπινης επιθυμίας με Ελλάδα για μια καλύτερη ζωή πέρα από τον κόσμο της σκληρής ανταγωνιστικότητας για πλούτο, χρήμα, εκμετάλλευση, ανελευθερία, πολιτικών, οικονομικών, πολιτιστικών και πνευματικών αλλοτριώσεων. Καταστάσεις οι οποίες μαζί με τους σύγχρονους φόβους προάγουν τον πολιτικό αντι-ουτοπισμό με σύνθημα τη “ρεαλιστική” πολιτική του εδώ και τώρα που οδηγεί, που καταστρέφει κάθε δημιουργική ουτοπική προοπτική χωρίς αυτοσυνειδησία ενοχής για την καταστροφή όλων των ανθρώπινων και ανθρωπιστικών αξιών με ολοκληρωτική αντικατάστασή τους από το χρήμα… Με δημιουργία τεχνητών επιθυμιών υπερκατανάλωσης για συνεχή χρηματική κυριαρχία!
ΠΙΣΤΗ ΣΤΗΝ ΠΛΑΝΗ ΚΑΙ ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ
Συνεχίζοντας με το δεύτερο κείμενό μας (για τον προβληματισμό του χθες και του σήμερα με προοπτικές για το αύριο) ανασκάλεψα την επιθυμία που λέγεται ουτοπία (το βιβλίο “Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος”, του Φρέντρικ Τζέιμσον, μετάφραση Μιχ. Μαυρωνάς, εκδόσεις Τόπος). Θα αναφερθούμε διά μέσω των κεφαλαίων, σε χαρακτηριστικές μορφές και σημασίες της ουτοπικής επιθυμίας: Στο πρώτο κεφάλαιο (σελ. 31 – 32) ο συγγραφέας διερωτάται: για το πόσο ισχύει σήμερα η διάκριση μεταξύ αυθεντικού και μη αυθεντικού. Και μήπως αυτή η διάκριση τείνει να αναβιώσει τον πανάρχαιο πλατωνικό ιδεαλισμό της πραγματικής και της ψευδούς επιθυμίας της αυθεντικής ικανοποίησης ή ευτυχία της απόκρυψης ικανοποίησης και μάλιστα σε μια εποχή που προτιμούμε να πιστέψουμε περισσότερο στην πλάνη ή στην αλήθεια.
Για να υποστηρίξει στο κεφάλαιο 2 με τίτλο “Ο θύλακας της ουτοπίας” εν τω μεταξύ το ίδιο το πολιτικό σύστημα δημιουργεί τους νομομαθείς οι οποίοι αποτελούν ένα διαφορετικό επάγγελμα που διέπεται από έναν ξέχωρο τομέα γνώσης από τους διαχειριστές και τους γραφειοκράτες του. Τους εκλεγόμενους ανώτερους υπαλλήλους τους κρατικούς, δημοτικούς και ομοσπονδιακούς υπαλλήλους μαζί με πολλά άλλα επίπεδα του κράτους πρόνοιας, την εμφάνιση των κοινωνικών λειτουργών και τους διαφόρους τομείς παροχής κρατικών, ιατρικών υπηρεσιών και της επιστημονικής έρευνας… Ο Λούμαν ορίζει τη νεωτερικότητα ως την έλευση αυτής της διαδικασίας. Αρα μεταμοντερνισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας διαλεκτικός κορεσμός όπου τα μέχρι τότε ημιαυτόνομα υποσυστήματα αυτών των διάφορων κοινωνικών επιπέδων απειλούν να αυτονομηθούν και να δημιουργήσουν μια πολύ διαφορετική ιδεολογική εικόνα της συνθετότητας.
Μια εικόνα ενός διάσπαρτου πλήθους μιας ατομικής στάσης σε αντίθεση με την εικόνα της εξέλιξης που δημιουργούσε το προηγούμενο στάδιο της νεωτερικότητας. Αλλά τι έχει να προσφέρει αυτή η ενδιαφέρουσα ποίηση σε μια θεωρία παραγωγής της ουτοπίας; Γράφει ο διάσημος καθηγητής Τζέιμσον: “Πιστεύω ότι μπορούμε να ξεκινήσουμε από την υπόθεση ότι ο χώρος της ουτοπίας είναι ένας φανταστικός θύλακας εντός του πραγματικού κοινωνικού χώρου ή με άλλα λόγια ότι η ίδια η δυνατότητα ύπαρξης του χώρου και της ουτοπίας είναι αποτέλεσμα της διαφοροποίησης του χώρου και της κοινωνίας.
Ομως ο χώρος της ουτοπίας είναι ένα διπλωμένο παράγωγο και η δυνατότητα ύπαρξής των εξαρτάται από τη στιγμιαία δημιουργία μιας δίνης ή ενός αυτόνομου χώρου στασιμότητας μέσα στην ευρύτερη διαδικασία διαφοροποίησης και τη φαινομενική μη αναστρέψιμη φορά προς τα εμπρός”.
ΟΥΤΟΠΙΑ: ΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΧΩΡΟΥ – ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Για να διατυπωθεί περαιτέρω μια βαριά ερώτηση η εξής: Με βάση τις θεωρητικές απόψεις του σύγχρονου και σημαντικού Γερμανού κοινωνιολόγου των Μέσων Επικοινωνίας. “Μα τότε τι έχει να προσφέρει η ενδιαφέρουσα εικόνα κοινωνικής διαφοροποίησης σε μια θεωρία παραγωγής της ουτοπίας; Νομίζω ότι μπορούμε να ξεκινήσουμε από την υπόθεση ότι ο χώρος της ουτοπίας είναι ένας φανταστικός θύλακας εντός του πραγματικού κοινωνικού χώρου και της κοινωνίας. Ομως, ο χώρος της ουτοπίας είναι αποτέλεσμα της διαφοροποίησης του χώρου και της κοινωνίας. Ομως ο χώρος της ουτοπίας είναι ένα διαθλωμένο παράγωγο και η δυνατότητα ύπαρξής του εξαρτάται από τη στιγμιαία δημιουργία μιας δίνης ή ενός αυτόνομου χώρου στασιμότητας μέσα στην ευρύτερη διαδικασία διαφοροποίησης και τη φαινομενικά μη αναστρέψιμη πορεία προς τα μπρος.
ΣΧΕΣΗ ΟΥΤΟΠΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Για να δημιουργηθεί ένα είδος όπου μέσα εκεί μπορεί να λειτουργήσει η ουτοπική φαντασία. Αυτό το σχήμα επιτρέπει να συνδυάσουμε επωφελώς δύο αντιφατικά και τώρα χαρακτηριστικά σχέσης ουτοπίας με την κοινωνική πραγματικότητα: από τη μια η ίδια η ύπαρξη ή ανάδειξη της ουτοπίας ασφαλώς καταδεικνύει την αναταραχή των διαφόρων “μεταβατικών περιόδων” κατά τη διάρκεια των οποίων γράφτηκαν οι περισσότερες ουτοπίες. Ο όρος μεταβατικός παραπέμπει στην έννοια της εξέλιξης. Ενώ από την άλλη υποδηλώνει την απόσταση των ουτοπιών από την πρακτική πολιτική χάρη σε μια ζώνη της κοινωνικής ολότητας, η οποία φαντάζει αιώνια και αμετάβλητη, ακόμα και μέσα στην κοινωνική ζύμωση που χαρακτηρίζει την ίδια εποχή.
Οι ουτοπίες, ωστόσο, “στοχάζονται” αυτή την προσώρας μη επαναστατική τυφλότητα από τη σκοπιά των πιθανών τροποποιήσεων των συστημάτων εξουσίας και αυτή η τυφλότητα είναι η δύναμή τους εφόσον επιτρέπει στη φαντασία τους να υπερβεί τη στιγμή της ίδιας επανάστασης και να προτείνει μια διαφορετική – επαναστατική κοινωνία. Ομως οι ουτοπιστές, ωστόσο, στοχάζονται αυτή την προσώρας μη επαναστατική τυφλότητα από τη σκοπιά των όποιων τροποποιήσεων του συστήματος εξουσίας και αυτή η τυφλότητα, η δύναμη τους επιτρέπει στη φαντασία τους να υπερβεί τη στιγμή της ίδιας της επανάστασης και να προτείνει μια διαφορετική μετα-επαναστατική κοινωνία.
ΟΧΙ ΣΕ ΕΞΙΣΩΣΗ ΑΠΟΜΑΓΕΥΣΗΣ ΜΕ ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ
Οταν μέσα από την απομάγευση του κόσμου του καπιταλισμού και της νεωτερικότητας -με τον κόσμο της μαγείας να εξισώνεται με τη νοσταλγία- τότε μπορεί να εμφανιστεί ξανά η ουτοπική επιθυμία. Σε διεθνούς κυκλοφορίας έργα του φανταστικού του Μόρις και της Λε Γκεν διαφαίνεται εκ νέου εκείνη η μυστηριώδης γέφυρα που οδηγεί από έναν εκπεσόντα κόσμο σ’ έναν νέο χώρο στον οποίο μπορούμε να συλλάβουμε με τη φαντασία μας την ουτοπία.
ΥΠΟΒΙΒΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
Αλλά η εκπλήρωση μιας συλλογικής επιθυμίας – σε ουτοπικό κείμενο θα πρέπει να διαθέτει σημάδια εσωτερικής αρχής της πραγματικότητας, που είναι ο μόνος παράγοντας που του δίνει τη δυνατότητα να απεικονίσει την πραγμάτωση αυτής της επιθυμίας …Ομως, υπάρχει ένας συμβιβασμός της επιθυμίας και της διάψευσής της: Ο Φ.Τ. στο τέλος του 6ου κεφαλαίου του με τίτλο: “Πώς να εκπληρώσετε την επιθυμία” γράφει (σελ. 166-167) “όπως ίσως θα έλεγε ο Φρόυντ για το όνειρο ένας συμβιβασμός θα καθιστούσε κοινότυπη τη διαδικασία και θα υποβίβαζε το πολιτικό περιεχόμενο καθώς και τη σπουδαιότητα της ουτοπικής φαντασίας σε μια απατηλή ικανοποίηση. Χρειαζόμαστε μια πιο ευγενή λέξη από τη ματαίωση για ν’ αποδώσουμε τη διάσταση της ουτοπικής επιθυμίας που παραμένει ανικανοποίητη και που έχουμε την αίσθηση ότι για να εκπληρωθεί θα πρέπει να εκπέσει στο επίπεδο του κόσμου και να μετουσιωθεί σε μια ακόμη υποβαθμισμένη πράξη κατανάλωσης”…
Για να συνεχίσει ο Φρέντρικ Τζέιμσον με το κεφάλαιο 6 “Εκπλήρωση της επιθυμίας” να αντιμετωπίσει το φράγμα του χρόνου με αποσύνδεση της ουτοπικής φαντασίας από το καθημερινό εμπειρικό είναι με την ανάδυση του συστήματος που ενισχύει στην εποχή μας τις αντινομίες αιτίου και αιτιατού… μέσα από τη συστημική σκέψη στην ιστορία που έχει ως τίμημα την αυτοαναίρεση που είναι παγκόσμια και μπορεί να κινδυνεύσει από έναν αλληλένδετο ιστό που πάνω του μπορεί να συντριβεί μια πεταλούδα. Με προεκτάσεις ουτοπικές στις μετανθρώπινες και υπερανθρώπινες συμπαντικές πολιτείες. Ενα ουτοπικό θέμα το οποίο αντιμετωπίζεται στο όγδοο κεφάλαιο με τίτλο: “Η θέση του ανεπίγνωτου” για να τοποθετήσει πρωταρχικά στη γήινη σκέψη του μεγάλου Πολωνού συγγραφέα Στανισλάβ Λεμ με την αρνητική σκεπτικιστική θέση του που συνοδεύεται από μια ηθική προσταγή.
Ενώ ο Α. Κλαρκ στο έργο του και τόσα άλλα έργα άλλης αντίληψης με παραδοσιακή περίπου αφήγηση, ως αλληγορίες. Με ουτοπικές εκφράσεις και αναζητήσεις για τα ανθρώπινα όντα που παραμένουν σε αιχμαλωσία με βασικό θέμα “επαφής” μεταξύ ανθρωπότητας και οποιουδήποτε μη ανθρώπινου οργανισμού.
ΤΟ ΞΕΝΟ ΣΩΜΑ ΣΤΙΣ ΟΥΤΟΠΙΕΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑΣ
Το κεφάλαιο 9 με τίτλο το “ξένο σώμα” προσεγγίζει τις ουτοπίες της ανθρώπινης ετερότητας με καίρια επίθεση στις μεγάλες εταιρείες και στις πολυεθνικές. Αλλά και στον άνθρωπο από άλλη χώρα, γλώσσα κ.λπ. Με το πρώτο “ξένο” σώμα να είναι άνθρωπος αλλά αλλοδαπός, ο δεύτερος είναι ο εξωγήινος, από άλλο κόσμο και ο τρίτος είναι ο raman άνθρωπος και ηθική μονάδα, αλλά ανήκε σε άλλο είδος και ο τέταρτος είναι ο πραγματικά ξένος (varelse), δηλ. κατηγορία με όλα τα ζώα, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει συνομιλία μαζί τους. Γενικά αυτό το κεφάλαιο ξεπερνά το σημερινό πρόβλημα ξένων από άλλες χώρες με τρομακτικές προεκτάσεις (μέσα από σύγχρονες λογοτεχνικές κινηματογραφικές δημιουργίες) σε όλους τους άλλους της ζωής μέσα στον πλανήτη, στο ηλιακό σύστημα και έξω από αυτό καθώς και σε όλες τις μορφές μιας άλλης επικοινωνίας, συμβίωσης ηδονής, αναπαραγωγικής δημιουργίας κ.λπ.
Πέρα από τις μορφές που χιλιάδες χρόνια βιώνει ο παραδοσιακός και… εκσυγχρονιζόμενους άνθρωπος. Αυτός που έπεσε στη γη που έχει πλήρως αφομοιωθεί σ’ αυτόν και η διαφορά του από το άλλο έχει μετεξελιχθεί σε ταυτότητα… για να είναι σήμερα ως κατάληξη έκπτωση ή τύχη ένας απλός καπιταλιστικός όπως κι εμείς οι υπόλοιποι.
ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ ΠΑΡΟΡΑΜΑ ΜΕ ΨΕΥΔΟΟΥΤΟΠΙΕΣ ΚΑΙ ΔΥΣΤΟΠΙΕΣ
Βέβαια και ο Βλαντιμίρ Πούτιν με τα εξώγαμα καθώς και τα ετερόγαμα της πουτινικής δυναστείας του που επαναδημιουργεί ως ο Στάλιν τις νέες ουτοπίες του, όπως άλλωστε είχαν ποιήσει και οι ευρωπαϊκοί “λέοντες και χαμαιλέοντες” με τις αποικίες “ουτοπίες” τους, που τις συνέχισαν ως παραμορφωτικά και μεταμορφωτικά ιδεώδη οι δημιουργοί πατέρες (μαζί με τις μεγάλες μητέρες) της μεγαλύτερης αποικίας, που ήταν και εξακολουθεί με βία να επιβιώσει το ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ… που επέβαλε το πράσινο χρήμα, ως το υψηλό και εφιαλτικά καταστροφικό ιδεώδες της παράπλευρης ουτοπίας που έγινε ο αυτοσκοπός του αμερικανικού ονείρου… Αλλά περί αυτού του “ιδεώδους” θα ολοκληρώσουμε την περιδιάβασή μας στις “αρχαιολογίες του μέλλοντος” του Φρέντρικ Τζέιμσον ενός πολύγνωστου και τολμηρού συγγραφέα.
ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ ΤΟΥ ΥΣΤΕΡΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
Περιδιαβάζοντας και γράφοντας για τις σκέψεις, κρίσεις, κριτικές ιδέες, προτάσεις, ρίψεις, απορρίψεις και εκτιμήσεις του συγγραφέα για τον σύγχρονο και τον περασμένο ανθρώπινο πολιτισμό σε συνάρτηση με τα φανταστικά – πραγματικά που διαλαμβάνονται στις αρχαιολογίες του μέλλοντος βυθίστηκα σε μια κατάθλιψη για όλα όσα γίνονται στην Κρήτη (ιδιαίτερα με τη φρίκη των χημικών), αλλά και με τα των εκλογών με πάλαι παλιούς και νέους υποψηφίους οι οποίοι είναι καθηλωμένοι στις παλιές αρχαιολογικές ιδεολογίες και παραλογίες και καταλογίες και ψευδονεολογίες τους.
Πολιτικής (και μη πολιτικής) σε ώρες βαθιάς κρίσης για την ιστορική νήσο του πολιτισμού, αλλά και για την επίσης ιστορική χώρα μας η οποία τώρα ημιθανώς πλέει στη μολυσμένη λίμνη του ύστερου εφιαλτικού καπιταλισμού… (Στο επόμενο: η πρόταση κατάργησης του χρήματος με προλαλήσαντα τον Πλάτωνα).
