Εισαγωγή
Με αφορμή τη γενική παραδοχή στην ημερίδα της ΙΛΑΕΚ με θέμα: “Λισός και άλλες πόλεις της ευρύτερης περιοχής”, 8 Ιουλίου 2018 στη Σούγια, για τον αρχαιολογικό πλούτο των αρχαίων πόλεων του νομού μας, αλλά και την επισήμανση του διαπρεπoύς καθηγητή Αρχαιολογίας Λ. Πλάτων, ότι «Υπάρχει μεγάλο πεδίο έρευνας για όλες τις αρχαίες πόλεις της Νότιας Κρήτης», και ειδικότερα για την πόλη που ανέσκαψε ο πατέρας του αείμνηστος Νικ. Πλάτων (1959 – 1960), τη Λισό θεωρήσαμε σημαντικό να γνωρίσουμε τις πόλεις αυτές και να παρουσιάσουμε την καθεμιά ξεχωριστά.
Κατ’ αρχάς όμως θα υπενθυμίσουμε ότι αυτές ανήκουν μέσα στις εκατό πόλεις που ο Όμηρος στη μεν Ιλιάδα χαρακτηριστικά γράφει
Β 649 «ἄλλοι θ᾽ οἳ Κρήτην ἑκατόμπολιν ἀμφενέμοντο»…: και τους αλλους που ζούσαν στη Κρητη την εκατομπολη
Στη δε Οδύσσεια συμπληρώνει:
τ 174 «ἐν δ’ ἄνθρωποι πολλοί, ἀπειρέσιοι, καὶ ἐνενήκοντα πόληες»… «που έχει κάτοικους απείρους και έχει κώμας ενενήντα»
Ο λόγος μάλιστα της έκπτωσης των δέκα οφείλεται στο γεγονός ότι, όταν ο Ιδομενέας συμμετείχε στην Τρωική Εκστρατεία για λογαριασμό της Κρήτης, ο Λεύκος, τον οποίο είχε ορίσει ως φύλακα του Νησιού, μετά από Επανάσταση, κατέστρεψε τις 10.
“Το Κοινό των ΟΡΕΙΩΝ”
Αρχικά θα αναφερθούμε στις πόλεις που τον 3ο αιώνα π.Χ. δημιούργησαν μια Ομοσπονδία, μια Συμπολιτεία, η οποία χαρακτηρίστηκε από ερευνητές – μελετητές, ως «το Κοινό των Ορείων» και συμπεριλάμβανε αρχικά τις πόλεις, Έλυρο, Λισό, Συία, Υρτακίνα, Τάρρα, Ποικιλασό, και όπου αργότερα θα ενταχθεί, κατά το Στέφανο το Βυζάντιο, στον συνασπισμό και η Κάντανος με το επίνειο της, την Καλαμύδη.
Η Κωνσταντίνα Βενιέρη, αγαπητή μου μαθήτρια στο Γενικό Λύκειο Σούδας και νέα φέρελπις αρχαιολόγος, σε μια εμπεριστατωμένη εργασία της, ως εισηγήτρια στην Ημερίδα της ΙΛΑΕΚ, στη Σούγια, αναφέρει εκτενώς: «Οι πόλεις αυτές διέθεταν μια συγκεκριμένη Επικράτεια, την Ορεία, από την ΝΑ απόληξη των Λευκών Ορέων, δηλαδή από την έξοδο του Φαραγγιού της Σαμαριάς προς Ανατολάς που βρισκόταν η Τάρρα, και προς δυσμάς μέχρι τουλάχιστον την περιοχή της Υρτακίνας ή της Καλαμύδης, ανατολικότερα της σημερινής Παλαιόχωρας, όπου υπήρξε και το επίνειο της Καντάνου, αν το Κοινό συμπεριλάμβανε και αυτή».
Το Επίκεντρο του Κοινού των Ορείων υπήρξε αδιαμφισβήτητα η πόλης Ελυρος, με τα επίνειά της Συία και Λισό (κατά πολλούς ερευνητές και Ποικιλασσός).
Η Λισός μάλιστα, πέρα από επίνειο υπήρξε και Ιερά πόλη, όχι μόνο της περιοχής αλλά και του αρχαίου κόσμου ευρύτερα.
Λισ(σ)ός
Ιερά πόλη και επίνειο της Ελύρου και της Υρτακίνας, παρακείμενη της γειτονικής Συίας (σημερινή Σούγια). Κτισμένη σε μικρό ορμίσκο με φόντο το Λιβυκό Πέλαγος, ανοίγει τους εμπορικούς δρόμους του Νότου και επικοινωνίας με τη Βόρεια Αφρική, και ιδιαίτερα κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους. Ακμασε μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, και της αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός «η Δήλος της Κρήτης».
Η πανελλήνια φήμη της καταδεικνύεται από τις επιγραφές των αναθημάτων της αλλά και από μεγάλες και σημαντικές συνθήκες που έλαβαν χώρα σ’ αυτήν. Υπήρξε θεραπευτήριο του Ασκληπιού και της Υγείας και διάσημο ιαματικό κέντρο.
Τις πρώτες μαρτυρίες της ως μέλος του “Κοινού των Ορείων”, τις προσλαμβάνουμε από τα νομίσματά της και από τις επιτύμβιες επιγραφές της. Η συμμαχία της με τον Κυρηναίο βασιλιά Μάγα την καθιστά ακόμη περισσότερο γνωστή. Η συνθήκη συμφωνα με το περιεχόμενό της, εφυλάσσετο στημένη στο Ιερό Δίκτυννα της Λισού. Κατά τις ανασκαφές που έκανε το 1959 ο Νικ. Πλάτων, ανευρέθηκαν ερείπια θεάτρου, υδραγωγείου, ρωμαϊκές θέρμες, το νεκροταφείο της περιοχής με υπέργειους καμαροσκεπείς ρωμαϊκούς τάφους, θραύσματα σαρκοφάγων, λατρευτικές εγκαταστάσεις της αρχαίας πόλης, όπως του Μεγάλου Ασκληπιείου αλλά και εγκαταστάσεις παλαιοχριστιανικών βασιλικών.
Η πόλη δεν είχε οχυρώσεις λόγω της γεωμορφολογίας της αλλά και του γεγονότος ότι υπήρξε και μείζον θρησκευτικό και ναυτιλιακό κέντρο.
Η πόλη διέθετε αρχαίους δρόμους που την συνέδεαν με την Ελυρο, την Υρτακίνα και άλλες πόλεις της περιοχής, ίχνη των οποίων ανευρέθηκαν.
Η Λισός είχε δικό της νόμισμα, που απεικόνιζε από το ένα μέρος την Κεφαλή της Αρτέμιδος και από το άλλο δελφίνι και τη λέξη ΛΙΣΙΩΝ.
Είχε επίσης συμμαχία με την Υρτακίνα και έκαναν οι δύο πόλεις τις συναλλαγές τους με κοινό νόμισμα που είχαν κόψει με σύμβολα περιστέρι από τη μία όψη και άστρο από την άλλη, με οκτώ ακτίνες και τη λέξη ΛΙΣΙΩΝ Στη σημερινή βραχώδη ακτή της, ο επισκέπτης παρατηρεί την αρχαία ακτογραμμή ανυψωμένη κατά 6-9 μέτρα, αποτέλεσμα του τρομερού σεισμού που έπληξε την περιοχή, κατά την ύστερη αρχαιότητα και άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του σ’ όλη τη Δυτική Κρήτη. Η πόλη ήταν κτισμένη στην ανατολική πλευρά της σημερινής κοιλάδας. Στο δε εσωτερικό μυχό της κοιλάδας εντοπίζεται το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής.
Εκεί θα πρέπει να βρισκόταν το Ιερό της Δίκτυννας, και εκεί βρέθηκαν και τα απομεινάρια του Ασκληπιείου με την ιαματική πηγή, παρακάτω οι ρωμαϊκές θέρμες και δυτικά του ρέματος το αρχαίο θέατρο.
Ο Βυζαντινός ναός του Αη Κήρκου είναι κτισμένος βόρεια του θεάτρου σε ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής..
