Δύο είδη λαϊκής τέχνης που κουβαλάνε ιστορία αιώνων αλλά παραμένουν ζωντανά μέχρι σήμερα. Ταυτισμένα με τις γυναίκες του χωριού και την αξιοσύνη τους. Συνυφασμένα με τα ήθη και τα έθιμα της κρητικής υπαίθρου. Την απλότητα αλλά και τη δεξιοτεχνία. Τη χρηστικότητα αλλά και την αισθητική. Ενας συνδυασμός που υπηρετούν με μοναδικό τρόπο οι παραδοσιακές τέχνες του αργαλειού και του κοπανελιού.
Οι “διαδρομές” ταξίδεψαν μέχρι τα Παλιά Ρούματα του Δήμου Πλατανιά και το Γαβαλοχώρι του Δήμου Αποκορώνου και μίλησαν από κοντά με γυναίκες που εξακολουθούν να υφαίνουν και να πλέκουν ακολουθώντας τα βήματα μιας μακραίωνης παράδοσης που παρέλαβαν από τις παλαιότερες γενιές και επιθυμούν να μεταλαμπαδεύσουν στις νεότερες.
Υφαίνοντας γέφυρες ανάμεσα στο χθες και το σήμερα
Κοινωνούν μια τέχνη λαϊκή, πανάρχαια και γοητευτική. Μια τέχνη που εδώ και εκατοντάδες χρόνια αποτυπώνει όλο το μεράκι και την επιδεξιότητα των γυναικών της υπαίθρου. Με σχέδια και ξόμπλια βγαλμένα από τη ζωή και τη φύση. Με δημιουργίες που γεννήθηκαν για να καλύψουν καθημερινές ανάγκες αλλά και να ικανοποιήσουν τη δίψα του ανθρώπου για ομορφιά. Ο λόγος για την τέχνη της υφαντικής, την τέχνη του αργαλειού, που στα Παλιά Ρούματα παραμένει ζωντανή υφαίνοντας γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα στην παράδοση και το σήμερα. «Ψυχή» αυτής της προσπάθειας είναι ο γυναικείος συνεταιρισμός Παλαιών Ρουμάτων που δραστηριοποιείται στην παρασκευή παραδοσιακών προϊόντων και την οικοτεχνία. Το Εργαστήρι στεγάζεται στο παλιό δημοτικό σχολείο του χωριού, όπου ανάμεσα στους ξύλινους αργαλειούς φιλοξενείται και μια μεγάλη συλλογή από υφαντά που δημιούργησαν γυναίκες του χωριού τα περασμένα χρόνια. Παράλληλα, στο πλαίσιο της προσπάθειας το μέλος του συνεταιρισμού Ευτυχία Μοτάκη – Κουμάκη παραδίδει μαθήματα υφαντικής σε κοπέλες και γυναίκες που θέλουν να διδαχθούν την τέχνη.
ΧΡΕΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
«Η υφαντική είναι μια τέχνη που έχουμε χρέος να τη διατηρήσουμε γιατί μέσα από αυτή καταγράφεται, μεταξύ άλλων, η ιστορία, τα ήθη και τα έθιμά μας», σημείωσε η κα Μοτάκη – Κουμάκη και τόνισε ότι η υφαντική “έντυνε” όλες τις εκδηλώσεις της καθημερινότητας των παλιών κοινωνιών, τις χαρές και τις λύπες τους. Ως πρώτες ύλες χρησιμοποιούνταν στην περιοχή το μετάξι και το λινάρι. Στο πλαίσιο αυτό τα μέλη του συνεταιρισμού εκτρέφουν μεταξοσκώληκες προκειμένου να έχουν το δικό τους μετάξι και επεξεργάζονται το δικό τους λινάρι. Η κα Μοτάκη – Κουμάκη είχε από παιδί παραστάσεις από την τέχνη της υφαντικής καθώς μεγάλωσε σε ένα σπίτι όπου η μητέρα της αλλά και γιαγιά της ύφαιναν στον αργαλειό. Η ίδια μεγαλώνοντας προσπάθησε να υφάνει μόνη της και αργότερα παρακολούθησε μια σχολή του ΟΑΕΔ όπου εξοικειώθηκε με τα “μυστικά” της λαϊκής αυτής τέχνης. «Ηταν όνειρο ζωής να ασχοληθώ με την υφαντική», μάς εξομολογείται. Πριν από 5 χρόνια ο Συνεταιρισμός με τη βοήθεια του Πανεπιστημίου των Ορέων ξεκίνησε τις προσπάθειες για την αναβίωση της υφαντικής, οι οποίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Μέσα σ’ αυτό το διάστημα πολλά κορίτσια και γυναίκες πέρασαν από τους ξύλινους αργαλειούς στο παλιό σχολείο.
ΜΙΑ ΤΕΧΝΗ ΓΕΜΑΤΗ ΣΟΦΙΑ
Μια από τις μαθήτριες είναι το μέλος του συνεταιρισμού Ιωάννα Θεοδωρίδη. Τη ρωτήσαμε τι την έφερε κοντά στην υφαντική: «Είναι κάτι πολύ γοητευτικό, έχει μια σοφία. Εχει κάτι δημιουργικό και σε ξεκουράζει παράλληλα. Νιώθεις σαν καλλιτέχνης, σαν ζωγράφος αλλά για εμένα είναι και ψυχοθεραπεία!». Η κα Ιωάννα παρακολουθεί τα μαθήματα τώρα και δύο χρόνια. Μικρή θυμάται τη μητέρα της και τη θεία της να υφαίνουν στον αργαλειό. «Εχουμε στο σπίτι αρκετά πράγματα που είχαν φτιάξει αυτές οι γυναίκες και τα χρησιμοποιώ ακόμα και σήμερα. Δεν είναι κάτι μουσειακό για εμένα».
ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΥΠΟΜΟΝΗ
«Η μητέρα μου μάς ανάθρεψε με την υφαντική αφού ο πατέρας ήταν άρρωστος», θυμάται η Ανδρονίκη Νύκταρη που είχε μυηθεί από μικρή στην τέχνη του αργαλειού αλλά μεγαλώνοντας την εγκατέλειψε. Πρόσφατα έπιασε ξανά το νήμα της δημιουργίας. «Αυτό είναι κάτι που δεν ξεχνιέται», μάς λέει, ενώ στην ερώτησή μας τι χρειάζεται μια καλή υφάντρα απαντά: «Υπομονή και να της αρέσει αυτό που κάνει! Αγάπη!». Μια από τις συμμαθήτριες της κας Ανδρονίκης είναι η Γεωργία Λουφαρδάκη. Θυμάται όταν ήταν παιδί τη μητέρα της να υφαίνει στο σπίτι. «Μου αρέσει πάρα πολύ ο αργαλειός αλλά θέλει χρόνο, θέλει αφοσίωση. Ομως αυτά που μπορείς να φτιάξεις είναι καταπληκτικά!», τονίζει και συμπληρώνει: «Νομίζω πως όποια το κάνει, ασχολείται με αυτό, είναι ευτυχισμένη».
Συλλογική τέχνη
Οι ξύλινοι χειροποίητοι αργαλειοί εντυπωσιάζουν μέχρι και σήμερα με τη “μηχανική” τους. Συνήθως επειδή τα σπίτια ήταν μικρά και υπήρχε στενότητα οι αργαλειοί στήνονταν τα καλοκαίρια κάτω από ένα μεγάλο δέντρο σε σκιά όπου ύφαιναν οι γυναίκες. Μόλις έρχονταν τα κρύα οι αργαλειοί ξεστήνονταν και αποθηκεύονταν, ενώ τα νοικοκυριά ασχολούνταν με την προετοιμασία των πρώτων υλών για την ύφανση. «Μέχρι να έρθουν οι βροχές οι γυναίκες έπρεπε να έχουν τελειώσει τα στημόνια τους», εξηγεί η Ευτυχία Μοτάκη – Κουμάκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τέχνη του αργαλειού ήταν μια συλλογική διαδικασία. Οι άντρες συνήθως συναρμολογούσαν τα ξύλα, οι γιαγιάδες έκλωθαν, οι πιο νέες κοπέλες έβαφαν τις κλωστές και οι κοπέλες που έκαναν την προίκα τους ύφαιναν. Η ολοκλήρωση ενός υφαντού είναι χρονοβόρα διαδικασία και εξαρτάται από το μέγεθος, το είδος του υφαντού, το σχέδιο κ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η ποιότητα των υφαντών είναι ασυναγώνιστα καλύτερη και πιο φιλική στο ανθρώπινο σώμα και δέρμα από τα περισσότερα συνθετικά ρούχα που κυκλοφορούν στο εμπόριο.
Πλέκοντας την ομορφιά με την παράδοση
Το κοπανέλι κρατά από τα χρόνια τα παλιά στο Γαβαλοχώρι. Κάποτε το έπλεκαν όλες οι γυναίκες του χωριού. Ακόμα και σήμερα, όμως, παρότι οι εποχές άλλαξαν, αρκετές γυναίκες συνεχίζουν να συναντιούνται και να πλέκουν κοπανέλι. Το ραντεβού τους είναι στα γραφεία της πρώην κοινότητας Γαβαλοχωρίου. Ενίοτε στην παρέα τους προστίθενται και νέες κάτοικοι της περιοχής, όπως η Μαρί από τη Γαλλία που παντρεύτηκε στον Αποκόρωνα όπου μετακόμισε. Στα έργα από κοπανέλι διακρίνουμε βραχιολάκια, το σχήμα της Κρήτης, ακόμα και χελιδόνια. Πρόσφατα, μάλιστα, το Γαλλογερμανικό κανάλι ART επισκέφτηκε το χωριό στο πλαίσιο ενός ντοκιμαντέρ για την ενετοκρατία στην Κρήτη και μίλησε με γυναίκες του Γαβαλοχωρίου για το κοπανέλι.
Ανταλλαγές προϊόντων με κοπανέλι
«Εγώ το κοπανέλι το άρχισα όταν ήμουν 8 χρονών. Τότε δεν είχαμε λεφτά αλλά είχε μεγάλη αξία το κοπανέλι. Είχαμε μπακαλικό και φέρνανε ένα πετσετάκι, ένα καρέ, να πάρουν φασόλες, ρεβίθια. Γινόνταν ανταλλαγές. Φέρνανε κοπανέλι και ψωνίζαν όσπρια», θυμάται η κα Σταυρούλα Λουράκη. «Εκείνα τα χρόνια από το Γαβαλοχώρι μένανε στην Αθήνα πολλές κοπέλες. Τα στέλναμε τα εργόχειρα στην Αθήνα, τα πωλούσαν και μας έστελναν τα λεφτά. Γινόταν μεγάλη κατανάλωση από το κοπανέλι στο Γαβαλοχώρι». Η ίδια φτιάχνει κοπανέλι εδώ και 70 χρόνια και όπως μας λέει οι επισκέπτες του χωριού εντυπωσιάζονται από το κοπανέλι.
Συναντήσεις στο παλιό κοινοτικό γραφείο
Την πρωτοβουλία για τις συναντήσεις τους τρεις φορές την εβδομάδα στο παλιό κοινοτικό γραφείο για να πλέκουν όλες οι γυναίκες μαζί, είχε η κα Ζαμπία Γεωργιλάκη. «Το έχουμε καθιερώσει τρεις μέρες την εβδομάδα, κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή, από τις 5 το απόγευμα έως τις 8 το βράδυ μπορεί οποιοσδήποτε να έρθει να μας βρει στο παλιό κοινοτικό κατάστημα», λένε οι γυναίκες. Η κα Γεωργιλάκη μας λέει ότι πλέκουν μαζί εδώ και τέσσερα χρόνια. «Πριν η καθεμία έραβε στο σπίτι της. Τώρα όποιος θέλει έρχεται».
«Από τα ξυλάκια που “κοπανιούνται”»
«Το κοπανέλι βγαίνει από τον χαρακτηριστικό ήχο που κάνουν τα ξυλάκια μεταξύ τους, τα οποία κοπανιούνται: Κρητική διάλεκτος: κοπανώ, κοπανιούνται τα ξυλάκια και βγαίνει το κοπανέλι» μας λέει η Τασία Φρονιμάκη. «Είναι δαντέλα η οποία γίνεται με πάρα πολύ λεπτή κλωστή. Είναι τυλιγμένη σε ξυλάκια. Και διασταυρώνονται μεταξύ τους και μοιάζει πάρα πολύ με το υφαντό. Είναι σαν ύφανση η τεχνική. Και εγώ έμαθα στην ηλικία των 7. Είναι παράδοση εδώ. Ολα τα κορίτσια μαθαίνουμε μικρά το κοπανέλι. Οπως μαθαίνουμε και άλλα είδη εργόχειρου, βελονάκι και οτιδήποτε άλλο. Αλλά μ’ αρέσει πάρα πολύ. Είναι πολύ δημιουργικό. Είναι τελείως διαφορετικό από τα κοινά εργόχειρα». Ακόμα η κα Φρονιμάκη σημειώνει ότι «η ομάδα αποτελείται από 10 γυναίκες, επαγγελματικά ασχολούνται οι 5. Παλιότερα ήταν όλο το χωριό. Ολοι ζούσαν από το κοπανέλι». Υπάρχουν, ωστόσο και κάποια νέα κορίτσια στο χωριό που έχουν ενδιαφερθεί να μάθουν κοπανέλι. Ποια είναι όμως η προέλευση του κοπανελιού; Σύμφωνα με την ίδια, «το κοπανέλι ήρθε από τις καλόγριες στις Κορακιές. Το έμαθαν οι καλόγριες στις Γαβαλιανές μέσα από μια Γαβαλιανή καλόγρια και πηγαίναν τα κορίτσια στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, δηλαδή το 1900, από το Γαβαλοχώρι στις Κορακιές για να μάθουν το κοπανέλι, αφού τους βοηθούσε στην επιβίωση της οικογένειας. Το κράτησαν στα στενά όρια του χωριού και κάθε μία είχε τα δικά της σχέδια, τα οποία έπλεκε». Ακόμα η κα Φρονιμάκη σημειώνει ότι «το κοπανέλι μπορεί να αφορά εμάς εδώ αλλά παλαιότερα στα Σφακιά το 1900 υπήρχε σαν τεχνική και υπάρχει στο μουσείο Καλοκαιρινού μία δωρεά σχετική».
Από τη Γαλλία
Η Μαρί είναι από τη Γαλλία, ζει στην Ελλάδα εδώ και ενάμιση χρόνο, παντρεύτηκε στην περιοχή, είδε το κοπανέλι,
της άρεσε αυτή η τεχνική και άρχισε να το μαθαίνει.
«Το μαθαίνεις αν έχεις τη θέληση»
Η κυρία Ιουλία Δρουβαλάκη η οποία κατάγεται από το Μυλοπόταμο και παντρεύτηκε στο χωριό, μας λέει: «Μου άρεσε πάρα πολύ. Το έμαθα και το πλέκω. Μ’ άρεσε τόσο πολύ που το ήθελα και το έμαθα. Γιατί άμα δεν το θέλεις και δεν το έχεις μέσα σου δεν πρόκειται να το μάθεις. Πρέπει να το έχεις θέληση. Αν δεν το έχεις, δεν το μαθαίνεις».
Και μνημείο
Στο χωριό υπάρχει και μνημείο για το κοπανέλι. Οπως μας λέει η Τασία Φρονιμάκη, το μνημείο για το κοπανέλι ήταν μια ιδέα της Χριστίνας Κουκουλάρη η οποία κατάγεται από το Γαβαλοχώρι και έχει ιδρύσει στην Αθήνα τον “Σύλλογο Κοπανελιού Χριστίνα” για τη διάσωση και διατήρηση του κοπανελιού. Το μνημείο δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της κυρίας Χριστίνας με τον τότε Δήμο Βάμου και τον Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού, το 2006.
