Αριστοφάνειος όχλος

Ο Αριστοφάνης μας περιέγραψε μια για πάντα και με μια πυκνότητα στον λόγο, που όμοια της μόνον σε μεγάλους δημιουργούς συναντάμε, την ψυχολογία και τη στάση του όχλου απέναντι στην πολιτική εξουσία. Οι 49 στίχοι του τρίτου στασίμου και 15 στίχοι (1340-1355) της εξόδου απ’ την κωμωδία Ιππείς μας δίνουν συνοπτικά, εύληπτα και χωρίς πλεονασμούς αυτή την ψυχολογία των μαζών όπως δεν κατάφερε να μας την δώσει ακόμα κι αυτός τούτος ο Gustav Le Bon 2500 περίπου χρόνια μετά.
Παρά το γεγονός ότι η περιγραφή αυτή αφορούσε στους Αθηναίους της πρώτης φάσης του Πελοποννησιακού πολέμου, ο Αριστοφάνης κατάφερε να δώσει τα πάγια χαραχτηριστικά των μαζών όλων των εποχών και των κοινωνιών όταν σκέπτονται και πράττουν ως εκλογικό σώμα. Σαν να γνώριζε ο ποιητής εκ των προτέρων ότι οι ανθρωπομάζες δεν αλλάζουν στη συμπεριφορά τους όταν πρόκειται να διάγουν μια περίοδο πολιτικής φαυλότητας κατά την οποία οι εξουσιαστές με τη μετριότητα και τη χαμέρπεια, που τους διακρίνει, τις διαπαιδαγωγούν προς την υιοθέτηση ανάλογων νοοτροπιών.
Οι Ιππείς ανέβηκαν το 424 π.Χ. όταν κυριαρχούσε στην πολιτική σκηνή ο Κλέωνας, ένας πολιτικάντης που όχι μόνον ο Αριστοφάνης αλλά κι ο Θουκυδίδης τον παρουσιάζει ως χαμερπή, αμαθή, δειλό και φιλοχρήματο. Την ίδια ακριβώς περίοδο ο λαός των Αθηνών, σύμφωνα πάντα με την κωμωδία, κρατάει μια συγκεκριμένη στάση: Ἀλλ’ εὐπαράγωγος εἶ/θωπευόμενός τε, χαί-/ρεις κἀξαπατώμενος,/πρὸς τὸν τε λέγοντ’ ἀεί/κέχηνας· ὁ νοῦς δέ σου/παρὼν ἀποδημεῖ· και λίγο πιο κάτω: Αὐτός τε γὰρ ἥδομαι/βρύλλων τὸ καθ’ ἡμέραν,/κλέπτοντά τε βούλομαι/τρέφειν ἕνα προστάτην [].
Αυτή όλη η κατάντια κι ο ξεπεσμός του εκλογικού σώματος δεν προέκυψε απ’ το πουθενά· ο λαός δεν οδηγείται από μόνος του στον ηθικό και πνευματικό βούρκο. Προηγείται πάντα εκείνος ο οδηγητής ή ο ηγέτης που ενσταλάζει στον όχλο, σιγά-σιγά και μέσω μιας αρνητικής διαπαιδαγώγησης, τα δικά του ποταπά χαραχτηριστικά προκειμένου αυτός ο καθοδηγούμενος όχλος να δημιουργήσει ή και να αποτελέσει ο ίδιος την προϋπόθεση για την καθιέρωση ενός τέτοιου «ταγού» και, μοιραίως, για τον ξεπεσμό του.
Έτσι, ο Κλέωνας (και μαζί οι Κλέωνες όλων των εποχών) πλάθει τον Δήμο (και μαζί τους Δήμους όλων των εποχών) κατ’ εικόνα κι ομοίωσή του προκειμένου να συνεχίσει να υπάρχει ως δημαγωγός, ενώ η Δήμος μεταμορφώνεται αβίαστα σε μικρονοϊκό, ψοφοδεές κι άθλιο άθυρμά του μόνον και μόνον για να συντηρεί τέτοιους Κλέωνες!
Σ’ αυτόν τον φαύλο κύκλο, όμως, υπάρχει μια παράμετρος που δεν ξέρω αλήθεια αν την πρόσεξαν δεόντως οι κοινωνικοί ψυχολόγοι. Η παράμετρος αυτή λειτουργεί ως καταλύτης στο αέναο γύρισμα αυτού του φαύλου κύκλου και νομίζω ότι εξηγεί επαρκώς την απάθεια και τον απόλυτο μιθριδατισμό του όχλου απέναντι στην επιρροή των Κλεώνων κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας: [] ἐγὼ δ’ ἑκὼν/ταῦτ’ ἠλιθιάζω· και παρακάτω, Τηρῶ γὰρ ἑκάστοτ’ αὐ-/τούς, οὐδὲ δοκῶν ὁρᾶν/κλέπτοντας· []. Βέβαια… έτσι είναι! Ο λαουτζίκος εν γνώσει του κυλιέται στον βόρβορο· έχει πλήρη επίγνωση των επιπτώσεων της κακής επιρροής του δημοκόπου ηγέτη του. Παρ’ όλ’ αυτά αφήνεται σ’ αυτήν την επιρροή, αφήνεται να παρασυρθεί στο κατρακύλισμα του και συνεχίζει ν’ αναδεικνύει κάθε φορά τον δήμιο του! Σκέψασθε δέ μ’, εἰ σοφῶς/αὐτοὺς περιέρχομαι/τοὺς οἰομένους φρονεῖν/κἄμ’ ἐξαπατύλλειν. Φυσικά! Και πώς να μην παραδίνεται στον κάθε σαλταροεπιδέξιο ταγό όταν αυτός συντελεί στην τρυφηλότητα και την τεμπελιά που ζητάει πάντα ο όχλος, δηλαδή σε καταστάσεις που ούτως ή άλλως ρέπει η ανθρώπινη φύση!
Απ’ τους σολωμικούς στίχους της παρηγοριάς, Δυστυχισμένε μου λαέ καλέ κι αγαπημένε/πάντα ευκολόπιστε και πάντα προδομένε, μέχρι τους πράγματι επικριτικούς, του ίδιου αυτού λαού, στίχους του Αριστοφάνη μεσολαβούν 2500 χρόνια κατά τα οποία οι Έλληνες δεν έχουν αλλάξει σε τίποτα. Ναι, πάντα ευκολόπιστος και πάντα προδομένος αλλά, πρώτα και κύρια, δ’ ἑκὼν  ταῦτ’  ἠλιθιάζω· και μάλιστα πολύ ἑκών!!!