Bιότοπος – περιγραφή
Η λατινική ονομασία του βοτάνου είναι FERULA communis (Φέρουλα η κοινή).
Ανήκει, μαζί με 60 περίπου άλλα είδη που φυτρώνουν στις παραμεσόγειες περιοχές και στη Δ. Ασία, στο γένος Φέρουλα (Ferula) της οικογένειας των Σκιαδοφόρων (Umbeliferae) στην ίδια δηλαδή οικογένεια με το Σέλινο, το Γλυκάνισο, το Μαϊντανό και τον Άνηθο με τον οποίο μοιάζουν πολύ. Το συναντούμε με τις κοινές ονομασίες, Άρτηκας, Νάρθηκας, Κουφόξυλο, Καλάγκαθας, Ανάθρηκα (Κύπρο), Βανούνες κ.α. Στη χώρα μας, εκτός από την Φέρουλα την κοινή αυτοφύονται άλλα 2 είδη. Η Φέρουλα η χιλίανθος (F. chiliantha) μοιάζει πολύ με το Νάρθηκα αλλά είναι πιο ισχυρή και έχει περισσότερα άνθη. Αυτοφύεται στα νησιά του Αν. Αιγαίου, και η Φέρουλα φερουλάγκο (F. ferulago) ή Μικρός άρτηκας, ένα είδος που δίνει φυτά σχετικά μικρά. Μορφολογικά παρόμοια φυτά είναι και τα είδη του γένους Φερουλάγο (Ferulago), γνωστά συχνά με τα ίδια ονόματα.
Πολυετής μεγάλος θάμνος που το ύψος του κυμαίνεται από ένα έως 4 μέτρα, εύρωστος με μεγάλη ταξιανθία πολυδιακλαδισμένη. Χονδρός, κυλινδρικός βλαστός. Με λεπτές ραβδώσεις, εσωτερικά κούφιος. Φύλλα τεράστια. Σε ωραίο πράσινο χρώμα, τρεις έως έξι φορές πτεροσχιδή, με λοβούς γραμμoειδείς – νηματοειδείς. Τα κατώτερα 30-60 εκατοστά, με μεγάλο μίσχο, τα ανώτερα με κολεό απίστευτα μακρύ. Επάκρια σκιάδια με 20 έως 40 ακτίνες πάνω σε κοντό ποδίσκο, που φέρουν γόνιμα κίτρινα άνθη, τα οποία περιβάλλονται από πλάγια σκιάδια σε μεγάλους ποδίσκους που φέρουν άγονα άνθη. Βλασταίνει από τα μέσα Φεβρουαρίου. Καρπός μέχρι 15 χιλιοστά, πεπιεσμένος, άνισα οδοντωτός. Το συναντούμε σε ασβεστώδη εδάφη, συχνά, κοντά σε κατοικημένες περιοχές. Είναι φυτό δηλητηριώδες και τα ζώα αποφεύγουν να το βόσκουν γιατί τους προκαλεί αιμορραγικές ασθένειες.
Ιστορικά στοιχεία
Το φυτό αυτό είναι ο “νάρθηξ” των αρχαίων ελλήνων. Το σαρκώδες περιεχόμενο των βλαστών του καίγεται πολύ αργά χωρίς να καίει το εσωτερικό περίβλημα και γι’ αυτό τον λόγο οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τους ξεραμένους βλαστούς του σαν πυρσούς. Με έναν τέτοιο πυρσό, όπως θέλει η μυθολογία, παρέδωσε ο Προμηθέας στους ανθρώπους την φωτιά.
Πράγματι, το εσωτερικό του βλαστού του νάρθηκα είναι πλούσιο σε εντεριώνη η οποία έχει την ιδιότητα να καίγεται αργά. Αυτό το βλαστό χρησιμοποιούσαν παλιά οι ναυτικοί με τον ίδιο έξυπνο τρόπο που τον χρησιμοποίησε και ο Προμηθέας. Τον άναβαν σε μια άκρη του με αποτέλεσμα το εσωτερικό του να καίγεται πάρα πολύ αργά, σαν την καύτρα του τσιγάρου. Έτσι διατηρούσαν τη φωτιά στα δύσκολα ταξίδια τους. Το μαλακό εσωτερικό του και η ευλυγισία του ξερού βλαστού ενός νάρθηκα αξιοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες και με έναν άλλο τρόπο. Το άνοιγαν κατά μήκος και το τοποθετούσαν για να περιβάλλουν και να ακινητοποιήσουν κάποιο ανθρώπινο μέλος που είχε υποστεί κάταγμα. Για το λόγο αυτό σήμερα, κάθε προστατευτικό που ακινητοποιεί ένα μέλος, εκτός από το γύψο, ονομάζεται συνήθως “νάρθηκας”.
Οι αρχαίοι συγγραφείς μνημονεύουν συχνά τον νάρθηκα. Ο Θεόφραστος αναφέρει σχετικά: «Ξύλον μεν εξ ινός και υγρού και ένια σαρκός ξυλούται γαρ σκληρυνομένη, οίον εν τοις φοίνιξι και νάρθηξι και ει τι άλλο εκξυλούται». Ο Διοσκουρίδης αναφέρεται στον νάρθηκα γράφων: «Κόστου, διαφέρει ο Αραβικός, λευκός ων και κούφος,… δευτερεύει δε ο Ινδικός, αδρός ων και μέλας και κούφος, ως νάρθηξ». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής 1, 16, 1).
Ο Άρτηκας ήταν αφιερωμένος στον Διόνυσο, το θεό του κρασιού. Έφτιαχναν λοιπόν μπαστούνια από Άρτηκα και στην άκρη του στερέωναν μία κουκουνάρα. Αυτά τα μπαστούνια ήταν γερά για το περπάτημα, αλλά έσπαγαν αμέσως αν κάποιος προσπαθούσε να το δοκιμάσει στην πλάτη κάποιου άλλου. Έλεγαν λοιπόν ότι ο θεός Διόνυσος είχε διατάξει όσοι έπιναν κρασί έπρεπε να κρατούν τέτοια μπαστούνια για να μην μπορούν να πληγώσουν τους συμπολίτες τους. Κατά τον 6ον αι.μ.Χ., επί του αυτοκράτορος Ιουστινιανού (527-565 μ.Χ.), Μοναχοί-σύμφωνα με την παράδοση- μετέφεραν σε κοίλους κορμούς νάρθηκα, που χρησιμοποίησαν δήθεν ως ραβδιά, σπόρους μεταξοσκώληκος από την Κίνα στην Κωνσταντινούπολη και έτσι διεδόθη η παραγωγή μεταξιού και στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία.Την ρίζα του καλάγκαθου την έριχναν κοπανισμένη στις όχθες των ποταμών όπου υπήρχαν χέλια. Αυτά ζαλιζόντουσαν και ξετρύπωναν από τις κρυψώνες τους και τα έπιαναν εύκολα.
Στην Κρήτη οι αγρότες βούταγαν το άκρο του στελέχους στα πιθάρια με τις φέτσες (μούργα) του λαδιού και τα έκαναν πυρσούς με τους οποίους μάζευαν χοχλιούς. Το χρησιμοποιούσαν επίσης στη λαϊκή χειροτεχνία για να κατασκευάζουν γερά και ελαφρά σκαμνιά που συναρμολογούσαν με ξυλόπροκες, ενώ τα παιδιά έφτιαχναν αρτηκόλυρες.
Οι πρακτικοί γιατροί χρησιμοποιούσαν το στέλεχος για ανάταξη καταγμάτων και οι χωρικοί έκοβαν την ρίζα σε μικρά κομμάτια τα οποία χρησιμοποιούσαν ως πώματα των φιαλών (στούμπουρα). Ξεχώριζαν δύο είδη Άρτηκα. Τον ήμερο και τον αγριάρτηκα. Την ρίζα του αγριάρτικα την χρησιμοποιούσαν για να πιάνουν τα χέλια σε στάσιμα νερά.
Συστατικά-χαρακτήρας
Το φυτό παράγει ένα αιθέριο έλαιο με κίτρινο χρώμα. Το κύριο συστατικό σε φυτά που συλλέχθηκαν στην Αλγερία είναι το μυρκένιο και ακολουθεί το α-πινένιο και το β-φυλλανδρένιο. Σε άλλα είδη του γένους Φένουλα, καθώς και στην ποικιλία F. c. glauca, η οποία φύεται στην Ιταλία, το α-πινένιο είναι το κύριο συστατικό του έλαιου, ενώ μοναδική είναι και η παρουσία του β-φυλλανδρένιου ως κύριο συστατικό.
Άνθιση – χρησιμοποιούμενα μέρη – συλλογή
Τα άνθη εμφανίζονται σε μεγάλες ταξιανθίες στην κορυφή των βλαστών από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο. Όλα τα είδη του γένους είναι αρωματικά και μερικά χρησιμοποιούνται στη φαρμακευτική. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιείται η ρίζα του φυτού.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Η ρίζα του βοτάνου χρησιμοποιείται στους διαλείποντες πυρετούς. Συχνά κοντά στις ρίζες του βοτάνου φυτρώνει ένα εδώδιμο μανιτάρι, ο αρτηκίτης (Pleurotus erygii var.ferulae). το οποίο μπορεί να φτάσει σε μεγάλες διαστάσεις και βάρος κοντά στα δύο κιλά.
Παρασκευή και δοσολογία
Είναι καλύτερα να αποφεύγουμε την χρήση του, δεδομένου ότι υπάρχουν αρκετά ασφαλή βότανα με την ίδια θεραπευτική ιδιότητα για τους διαλείποντες πυρετούς.
Προφυλάξεις
Ο Νάρθηκας είναι ένα φυτό αρωματικό, φαρμακευτικό αλλά και δηλητηριώδης. Είναι τοξικά όλα τα μέρη του φυτού.
Υ.Σ. Όλα τα προηγούμενα άρθρα της στήλης μπορούμε να τα βρούμε στη διεύθυνση www.herb.gr.
Επίσης αν κάποιος φίλος αναγνώστης γνωρίζει οποιαδήποτε θεραπευτική ιδιότητα βοτάνου του τόπου μας που δεν είναι ευρέως γνωστή ή έχει κάποιο ερώτημα μπορεί να το απευθύνει στην ηλεκτρονική διεύθυνση skouvatsos11@gmail.com.
