Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο – Ας συμφιλιωθούμε με τη φύση μας και με τη φύση

» Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2009, σελ. 397

Πρόσφατα ο ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Κρήτης κ. Λευτέρης Ζούρος (1939- ) έλαβε το βραβείο της εξαίρετης διδασκαλίας που απονέμεται κάθε χρόνο από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Έρευνας (ΙΤΕ) στη μνήμη των αδικοχαμένων καθηγητών του Πανεπιστημίου Κρήτης κκ Βασίλη Ξανθόπουλου και Στέφανου Πνευματικού. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης και Αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Στο πόνημα του αυτό ο Λ. Ζούρος αναφέρεται στη θέση του ανθρώπου στο φυσικό κόσμο και στο φαινόμενο της εξελικτικής πορείας του καθώς και των έμβιων οργανισμών στη γη υπό την επίδραση του συνεχώς μεταβαλλόμενου φυσικού περιβάλλοντος η οποία διατυπώθηκε αρχικά από το Κάρολο Δαρβίνο (1809-1882).
Η άποψη για τη διαρκή εξέλιξη της ζωής στο πλανήτη βασίζεται στις ιδέες του Κ. Δαρβίνου για τη φυσική επιλογή όπως και η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι προιόν μιας μακρόχρονης εξελικτικής πορείας στη γη ενώ έχει κοινή προέλευση με άλλα ζώα. Η θέση αυτή του Κ. Δαρβίνου ήταν επαναστατική την εποχή που διατυπώθηκε, τον 190 αιώνα, καθώς ερχόταν σε απόλυτη αντίθεση με την επικρατούσα τότε άποψη ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα μιας υπερβατικής μεταφυσικής δύναμης.
Το πόνημα του συγγραφέα αποτελείται από τρείς ενότητες εκ των οποίων η πρώτη αναφέρεται στη γνώση, η δεύτερη στη ζωή ενώ η τρίτη στον άνθρωπο. Η προσπάθεια, αναφέρει ο συγγραφέας, κατανόησης και εξήγησης του φυσικού κόσμου που μας περιβάλλει και του οποίου αποτελούμε μέρος μπορεί να γίνει είτε με την εμπειρική γνώση που αποκτούμε για το φυσικό κόσμο γύρο μας ή αποδεχόμενοι την ύπαρξη μιας υπερβατικής οντότητας, την οποία δεν κατανοούμε πλήρως, η οποία δημιούργησε και εξουσιάζει το φυσικό κόσμο. Η κατανόηση του φυσικού κόσμου αναφέρει ο Λ. Ζούρος ακολουθεί τη διαδικασία της μάθησης μέσω των ερεθισμάτων των αισθήσεων και της αλληλεπίδρασης μας με το περιβάλλον ενώ σε δεύτερο στάδιο η μάθηση αποτυπώνεται σε γνώση του κόσμου που μας περιβάλλει. Η συσσωρευμένη και συστηματοποιημένη γνώση οδηγεί στη δημιουργία των διαφόρων επιστημονικών κλάδων και της επιστημονικής ερμηνείας των ποικίλων φαινομένων που παρατηρούνται εμπειρικά δίδοντας ευλογοφανείς ερμηνείες γι’ αυτά καθώς και για τη σχέση αιτίου και αποτελέσματος που τα διέπει.
Έτσι θα μπορούσε να λεχθεί, κατά το συγγραφέα, ότι επιστήμη είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να απαντήσει στο “πού, πότε και πώς“ στο χώρο και το χρόνο και ενώ μεν η διατύπωση αυτή καλύπτει τις φυσικές επιστήμες δεν είναι επαρκής για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, τις τέχνες και τα μαθηματικά. Η διαδικασία της υποθετικής-αφαιρετικής μεθόδου στη πορεία προόδου/εξέλιξης της επιστήμης ήταν σημαντική αναφέρει ο Λ. Ζούρος. Κατά τη διαδικασία αυτή διατυπώνεται αρχικά μία υπόθεση η οποία εξηγεί τα υπάρχοντα δεδομένα, διατυπώνεται βάσει αυτής μία πρόβλεψη η οποία στη συνέχεια ελέγχεται με τις υπάρχουσες εμπειρικές/πειραματικές παρατηρήσεις. Εάν τα δεδομένα συμφωνούν η πρόβλεψη γίνεται δεκτή, διαφορετικά απορρίπτεται. Έτσι η εξέλιξη της επιστήμης ακολουθεί την αρχή της διαψευσιμότητας όπως αυτή διατυπώθηκε από τον Karl Popper (1902-1994) ενώ αργότερα ο Thomas Kuhn (1922-1996) διατύπωσε τη θεωρία των επιστημονικών επαναστάσεων. Παράλληλα αναφέρεται στο ρόλο της τύχης στην εξέλιξη της ζωής, άποψη που διατυπώθηκε από τον Jacques Monod (1910-1976) ένα από τους σημαντικότερους βιολόγους του 20ου αιώνα (στο βιβλίο του “Τύχη και αναγκαιότητα”).
Η “ζωή” αναφέρει ο Λ. Ζούρος είναι μέρος του φυσικού κόσμου και μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο με τα ίδια εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να καταλάβουμε το φυσικό κόσμο. Στο δεύτερο μέρος του πονήματος του ο συγγραφέας επικεντρώνεται στο φαινόμενο και την έννοια της ζωής διατυπώνοντας ορισμένες βασικές ιδιότητες που τη χαρακτηρίζουν. Η πρώτη ιδιότητα που χαρακτηρίζει τη ζωή είναι η αναπαραγωγή η οποία καθώς δεν μπορεί να είναι αλάνθαστη ενέχει μέσα την ιδιότητα της μεταλλαγής.
Καθώς αναπαράγονται οι ζωικές μορφές, τυχόν λάθη στη διαδικασία αναπαραγωγής δημιουργούν μορφές ελαφρά τροποποιημένες/μεταλλαγμένες από τις αρχικές. Η συνύπαρξη των αρχικών με τις νέες, ελαφρά τροποποιημένες, μορφές ζωής σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον ευνοεί περισσότερο ή λιγότερο ορισμένες από αυτές οι οποίες σε βάθος χρόνου επικρατούν ενώ εκείνες που δυσκολεύονται/αποτυγχάνουν να προσαρμοσθούν εκλείπουν. Συνεπώς λόγω ακριβώς της φυσικής επιλογής επικρατούν και επιβιώνουν εκείνες οι μορφές ζωής οι οποίες προσαρμόζονται καλύτερα στο περιβάλλον που ζουν. Έτσι καταλήγει ο Λ. Ζούρος οι τρείς βασικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τη ζωή περιλαμβάνουν τις έννοιες της “αναπαραγωγής”, της “μεταλλαγής” και της “επιλογής”. Αυτό μπορεί να εκφραστεί καλύτερα με το κανόνα των τριών “– γη” ο οποίος χαρακτηρίζει τη ζωή. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι η μόνη υπάρχουσα αξιόλογη εναλλακτική θεώρηση της εξέλιξης της ζωής όπως αυτή διατυπώθηκε από το Κ. Δαρβίνο, δηλαδή με τη φυσική επιλογή, είναι ο δημιουργισμός ο οποίος θεωρεί ότι η δημιουργία της ζωής οφείλεται σε μία ανώτερη, και μη κατανοητή πλήρως, υπερβατική δύναμη. Η αντίθεση μεταξύ “εξέλιξης” και “δημιουργισμού” όσον αφορά τη ύπαρξη/εξήγηση της ζωής και του έμβιου κόσμου παραπέμπει στην αντίθεση μεταξύ φυσικής και μεταφυσικής θεώρησης του κόσμου. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι η φυσική ερμηνεία του κόσμου δεν μπορεί παρά να είναι υλιστική-μηχανιστική-φυσιοκρατική και αντίκειται στη μεταφυσική θεώρηση του. Η υλιστική αντίληψη του φυσικού κόσμου αποδέχεται ότι αυτός δεν έχει κάποιο προκαθορισμένο τελικό σκοπό προς τον οποίο κατευθύνεται. Ο Λ. Ζούρος αναφέρεται επίσης στη πολιτισμική εξέλιξη σε σύγκριση με τη βιολογική. Θεωρεί ότι η πολιτισμική εξέλιξη ακολουθεί, όπως και η βιολογική, δαρβινικές διαδικασίες όπου το γονίδιο υποκαθίσταται από το μιμίδιο ενώ θεωρεί τις αντιστοιχίες και τις παραλληλότητες μεταξύ βιολογικής και πολιτισμικής εξέλιξης εντυπωσιακές.
Θεωρεί ότι η πρόοδος της γνώσης συμβάλλει στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τα μεταφυσικά ερωτήματα και τις προκαταλήψεις που τον βασάνιζαν στη πορεία εξέλιξης του πολιτισμού συμπεριλαμβάνοντας και τις αγωνίες του για την ύπαρξη κάποιου προκαθορισμένου τελικού σκοπού στο φυσικό κόσμο. Η έννοια του “τελικού σκοπού”, της τελεολογικής δηλαδή θεώρησης του κόσμου σύμφωνα με την οποία αυτός οδεύει προς μία τελική κατάσταση για την εκπλήρωση κάποιου σκοπού (μη καθορισμένου από τον άνθρωπο) έχει θεμελιώδη σημασία σε πολλά φιλοσοφικά-κοινωνικοπολιτικά συστήματα (ενδεικτικά στη μαρξιστική θεώρηση του τέλους της ιστορίας που οδηγεί τη κοινωνία στο στάδιο του κομμουνισμού) και θρησκείες (ενδεικτικά στη χριστιανική θρησκεία όπου το τέλος είναι συνυφασμένο με τη δευτέρα παρουσία).
Το πόνημα αυτό του διακεκριμένου Ακαδημαϊκού αποτελεί μία εμπεριστατωμένη ανάλυση της εξελικτικής διαδικασίας μέσω της φυσικής επιλογής η οποία αρχικά διατυπώθηκε από το Κ. Δαρβίνο και αποτελεί σήμερα τη μόνη τεκμηριωμένη επιστημονική εξήγηση για την εξέλιξη της ζωής στο πλανήτη χωρίς μεταφυσικές και υπερβατικές ερμηνείες. Με το πλήθος των παραδειγμάτων που παραθέτει τεκμηριώνει τη Δαρβινική εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούνται στο φυσικό κόσμο και προσφέρει πολλά παραδείγματα για τη κατανόηση της θεωρίας της εξέλιξης παροτρύνοντας τον αναγνώστη να “προσπαθήσει να συμφιλιωθεί με το Δαρβίνο, με τη φύση του αλλά και με το φυσικό κόσμο”.
Ο συγγραφέας δηλώνει ότι το πόνημα του είναι αναρμόδιο για οτιδήποτε εντάσσεται στη σφαίρα της μεταφυσικής. Χρησιμοποιεί δε τις λέξεις της θρησκευτικότητας και θρησκείας για οτιδήποτε σχετίζεται με τις ιδέες και τις πράξεις του ανθρώπου για το μεταφυσικό. Ο άνθρωπος του παρελθόντος, εκτιμά, είχε τη ανάγκη να θρησκεύεται όπως θα την έχει και ο άνθρωπος του ορατού μέλλοντος. Η θρησκεία είναι ένα κράμα δόγματος και παράδοσης αλλά και ένας κώδικας κοινωνικής συμπεριφοράς. Πιστεύει ότι η ιστορία έχει δείξει ότι η προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου με φυσικά μέσα, δηλαδή με την επιστήμη, δεν συνεπάγεται τη μείωση της θρησκευτικότητας του ατόμου η οποία σχετίζεται με την ανάγκη του να πιστέψει στην ύπαρξη μιας μεταφυσικής υπερβατικής οντότητας/δύναμης με την οποία προσπαθεί να κατανοήσει/εξηγήσει διάφορα φαινόμενα του κόσμου που τον περιβάλλει. Συνεπώς η αποδοχή της σήμερα επαρκώς τεκμηριωμένης επιστημονικά θεωρίας της εξέλιξης δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη την απόρριψη της θρησκευτικότητας του ατόμου η οποία καλύπτει άλλες ανθρώπινες ανάγκες του.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Λ. Ζούρου ότι η θεωρία της βιολογικής και πολιτισμικής εξέλιξης προσφέρει μία εξήγηση για την ανάγκη που έχει ο άνθρωπος να αγκαλιάσει/προσεγγίσει το μεταφυσικό ενώ θεωρεί ότι οι απόψεις της φυσιοκρατίας και της μεταφυσικής είναι αναγκασμένες να συνυπάρχουν στο ορατό μέλλον. Ολοκληρώνοντας το ιδιαίτερα ενδιαφέρον πόνημα του ο συγγραφέας εστιάζει στις δύο μεγάλες πληγές της εποχής μας που θεωρεί ότι είναι η απληστία και ο φανατισμός και οι οποίες μπορούν να εξηγηθούν με τη θεωρία της εξέλιξης. Η απληστία σκοτώνει το φυσικό πλούτο του πλανήτη και τα διάφορα οικοσυστήματα του ενώ ο φανατισμός καταστρέφει το πολιτισμικό πλούτο της ανθρωπότητας οδηγώντας και οι δύο σε αδιέξοδα. Καταλήγοντας, θεωρεί ότι είναι αναγκαίο και απαραίτητο οι έννοιες της συνύπαρξης, της συνυπευθυνότητας, της συνεργασίας, της συμπληρωματικότητας και της συμφιλίωσης να υιοθετηθούν και να προωθηθούν από όλους εκείνους που σήμερα υπηρετούν τις επιστήμες και τις θρησκείες.
Το βιβλίο αυτό γραμμένο από ένα έμπειρο ακαδημαϊκό με εξαιρετικές επιδόσεις στη πανεπιστημιακή διδασκαλία είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για όσους ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν στη θεωρία της εξέλιξης με την οποία η επιστήμη ερμηνεύει σήμερα τη προέλευση και την εξέλιξη της ζωής στο πλανήτη χωρίς να επικαλείται μεταφυσικές εξηγήσεις αλλά επίσης και τη διαφορετική προσέγγιση στη γνώση και τη κατανόηση του φυσικού κόσμου που μας περιβάλλει χρησιμοποιώντας τα εργαλεία και τη μεθοδολογία της επιστήμης και όχι υπερβατικές μεταφυσικές ερμηνείες.
Αξίζει να αναφερθεί ότι πριν λίγα χρόνια έγινε η παρουσίαση, στο Νεώριο Μόρο στα Χανιά, ενός άλλου πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου του κ. Λευτέρη Ζούρου με τίτλο “Σε αναζήτηση σκοπού σε ένα κόσμο χωρίς σκοπό – Σκέψεις για μία ρεαλιστική ηθική” το οποίο έχει εκδοθεί και αυτό από τις ΠΕΚ.