» Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2002, σελ. 306
Ενα ξεχωριστό βιβλίο με τίτλο – “Η αόρατη δύναμη. Πώς τα μικρόβια κυβερνούν τον κόσμο” – το οποίο είναι ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα λόγω και της πανδημίας του κορωνοϊού έχει εκδοθεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Στο βιβλίο παρουσιάζονται συνοπτικά τα πορτραίτα 74 μικροβίων τα οποία στο παρελθόν επηρέασαν όπως επηρεάζουν και σήμερα τις ανθρώπινες κοινωνίες διαμορφώνοντας το μέλλον του πλανήτη. Στη πορεία της ιστορίας της γης και στην εξέλιξη των έμβιων οργανισμών σημαντικό ρόλο έχουν παίξει οι μικροοργανισμοί (στους οποίους περιλαμβάνονται τα βακτήρια, οι μύκητες, τα πρωτόζωα, τα άλγη-φύκη και οι ιοί) οι οποίοι αφ’ ενός απειλούν την ίδια μας τη ζωή και αφ’ ετέρου στηρίζουν τις ανάγκες μας και συμβάλλουν στην ευημερία μας.
Μία από τις φοβερότερες θανατηφόρες ασθένειες που γνώρισε η Ευρώπη, αναφέρει ο συγγραφέας, ήταν η βουβωνική πανώλη, γνωστή και σαν ο Μαύρος θάνατος, η οποία τον 14ο αιώνα σε διαδοχικά κύματα αφάνισε περίπου τα τρία τέταρτα (3/4) του πληθυσμού της ο οποίος δεν υπερέβαινε τότε τα 100 εκατ. άτομα. Υπεύθυνο για τη πανώλη, όπως απεδείχθη αργότερα, ήταν το βακτήριο Yersinia Pestis το οποίο σταμάτησε απότομα τη πληθυσμιακή αύξηση η οποία είχε σημειωθεί στη Ευρώπη τον ύστερο μεσαίωνα και όπως αναφέρει ο συγγραφέας κανένα άλλο μικρόβιο δεν είχε τόσο καταστρεπτικές συνέπειες για τον άνθρωπο.
Η βουβωνική πανώλη είναι μία φρικτή ασθένεια η οποία μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο και σήμερα γνωρίζουμε ότι ενδημεί στα ποντίκια καθώς και σε άλλα τρωκτικά ενώ μεταδίδεται και από τους ψύλλους. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι η πανώλη ξεκίνησε από την Ασία και έφθασε στην Ευρώπη μέσω του εμπορίου πιθανότητα από το δρόμο του μεταξιού. Ο μεγάλος λοιμός που έπληξε την Ευρώπη, σύμφωνα με ειδικούς, συνετέλεσε σε μεγάλες αλλαγές στη τότε Ευρωπαϊκή κοινωνία επισπεύδοντας την έλευση της Αναγέννησης.
Ενώ ένα βακτήριο προκάλεσε το μαύρο θάνατο τον 14ο αιώνα εξολοθρεύοντας πολλά εκατ. ανθρώπους ένας μικροσκοπικός μύκητας ο Phytophthora Infestaus συνέβαλε εμμέσως στο θάνατο τουλάχιστον 1 εκατ. Ιρλανδών τον 19ο αιώνα καταστρέφοντας πλήρως τη βασική πηγή διατροφή τους που ήταν η πατάτα.
Ο λοιμός που ακολούθησε τη καταστροφή της σοδειάς οδήγησε πέρα από τους προαναφερθέντες θανάτους και στη μετανάστευση 2 εκατ. Ιρλανδών στη Βόρεια Αμερική και στην Αυστραλία. Ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα η Ιρλανδία με 8 εκατ. κατοίκους θεωρείτο μία σχετικά πυκνοκατοικημένη Ευρωπαϊκή χώρα η διαδοχική ολοκληρωτική καταστροφή για δύο συνεχόμενα χρόνια της πατάτας οδήγησε στην εξαθλίωση των κατοίκων της και στο θάνατο από πείνα και ασιτία πολλών εξ αυτών.
Ταυτόχρονα η καταστροφή αυτή, αναφέρει ο συγγραφέας, συνέβαλε στη πληθυσμιακή αύξηση της Βόρειας Αμερικής αλλά και στη μετανάστευση μεταξύ άλλων και των οικογενειών Fitzgerald και Kennedy με αποτέλεσμα αρκετά χρόνια αργότερα ο John Kennedy να εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ.
Ένα άλλο βακτήριο το Vibrio cholerae είναι υπεύθυνο για ένα άλλο λοιμώδες νόσημα τη χολέρα η οποία, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, μπορεί να εξελιχθεί τόσο γρήγορα ώστε κάποιος υγιής το χάραμα να έχει πεθάνει και ταφεί πριν νυχτώσει.
Η χολέρα η οποία ενδημεί στην Ινδία έχει προκαλέσει πολλές πανδημίες μετρώντας εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς στην Ευρώπη στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα. Παρά τον επώδυνο χαρακτήρα της η χολέρα μπόρεσε να ελεγχθεί όταν έγινε κατανοητό ότι πρέπει να αποφεύγεται η τροφή και το νερό που έχουν μολυνθεί με ανθρώπινα περιττώματα.
Πέρα από τις καταστρεπτικές συνέπειες ορισμένων μικροβίων μεταξύ των οποίων και αυτών που προαναφέρθηκαν ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι μικροβιακοί πληθυσμοί της γης συμμετέχουν στη πλειοψηφία τους σε επωφελείς για τον άνθρωπο δραστηριότητες.
Ο άνθρωπος στη πορεία εξέλιξης του πολιτισμού έμαθε να αξιοποιεί τις δυνατότητες των μικροβίων προς όφελος του όπως φαίνεται στη συνέχεια.
Ο μύκητας Saccharomyces cerevisiae χρησιμοποιήθηκε για πολλούς αιώνες από τον άνθρωπο για τη παραγωγή του ψωμιού του κρασιού και της μπύρας. Θεωρείται ότι η σχέση του ανθρώπου με το χρήσιμο αυτό ζυμομύκητα χρονολογείται αρκετές χιλιάδες χρόνια πριν ενώ κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα λόγω και της σπουδαιότητας του για τον άνθρωπο άρχισε η συστηματική μελέτη του που διήρκεσε αρκετές δεκαετίες με αποτέλεσμα σήμερα να γνωρίζουμε αρκετά για τη δομή του και τη γονιδιακή αλληλουχία του.
Ο Bernard Dixon αναφέρεται στην ικανότητα των μικροβίων να παράγουν ουσίες με αντιμικροβιακές ιδιότητες. Αυτές σήμερα χρησιμοποιούνται στη θεραπεία διαφόρων λοιμώξεων και η βιομηχανία παραγωγής αντιβιοτικών βασίζεται στην ικανότητα τους αυτή. Η πενικιλίνη που παράγεται από το μύκητα Penicillium notatum είχε θαυματουργές ιδιότητες στην αντιμετώπιση σοβαρών λοιμώξεων προερχόμενων από βακτήρια του στρεπτόκκοκου και σταφυλόκοκκου και συνέβαλε, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, μαζί με τα άλλα αντιβιοτικά στη μεγάλη αύξηση της προβλεπόμενης διάρκειας ζωής του ανθρώπου.
Μία άλλη σημαντική βοήθεια που προσφέρουν οι μικροοργανισμοί στο σύγχρονο άνθρωπο σχετίζεται με το καθαρισμό των αστικών λυμάτων που προέρχονται από τις αποχετεύσεις. Στη περίπτωση αυτή πληθώρα μικροβίων συνεργατικά πλέον “καθαρίζουν τα λύματα από τις ακαθαρσίες” δηλαδή διασπούν τα σύνθετα οργανικά μόρια σε απλές ουσίες οι οποίες δεν ρυπαίνουν.
Στις εγκαταστάσεις επεξεργασίας των αστικών λυμάτων – τους βιολογικούς καθαρισμούς – που διαθέτουν πλέον όλες οι πόλεις οι μικροοργανισμοί είναι εκείνοι που εξουδετερώνουν τις ακαθαρσίες που εμπεριέχονται. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας ένα από τα καταπληκτικότερα χαρακτηριστικά του μικροβιακού κόσμου είναι η ικανότητα κάποιων μελών του να διασπούν ακόμη και τις ανθεκτικότερες ενώσεις που έχει δημιουργήσει η χημική βιομηχανία.
Αυτή η ανακάλυψη οδήγησε στη χρήση των μικροβίων για τη βιοαποκατάσταση μιας περιοχής, δηλαδή την επαναφορά της στη πρότερη κατάσταση μετά από σοβαρή ρύπανση της με τη βοήθεια ζώντων οργανισμών. Το βακτήριο Rhodococcus chlorophenolicus έχει χρησιμοποιηθεί επιτυχώς για την αποκατάσταση εδαφών και υπόγειων νερών ρυπασμένων με πολυχλωροφαινόλες (μία έντονα ρυπογόνα και δύσκολα επεξεργάσιμη χημική ένωση).
Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο του Bernard Dixon παρουσιάζει με απλό και εύληπτο τρόπο την επίδραση των μικροβίων στη ζωή του ανθρώπου και στη διαμόρφωση των γήινων οικοσυστημάτων. Όπως αποδεικνύεται από τα αναφερόμενα η δύναμη καταστροφής των μικροβίων είναι δυσανάλογη με το μέγεθος τους.
Αυτό είναι προφανές από το γεγονός ότι ένα αόρατο μικρόβιο με μικροσκοπικό μέγεθος μπορεί να σκοτώσει ένα μεγάλο θηλαστικό. Πρόσφατες εξ’ άλλου επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει ότι τα μικρόβια υπάρχουν στο πλανήτη εδώ και 3.5 δισεκατομμύρια χρόνια σε σχέση με κάποιες εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια ύπαρξης του homo sapiens. Θεωρείται δε σίγουρο ότι στο μέλλον, όταν το ανθρώπινο είδος θα εκλείψει από το πλανήτη, τα μικρόβια θα συνεχίσουν να μεταβάλουν και να εποικίζουν τη γη. Θα μπορούσε λοιπόν να λεχθεί ότι το πλανήτη δεν τον κυβερνούν ο άνθρωπος και τα “ανώτερα είδη”, δηλαδή τα μακρόβια, αλλά οι μικροσκοπικοί οργανισμοί, τα μικρόβια.
Ο κορωνοϊός που έχει προκαλέσει τη παγκόσμια πανδημία που βιώνουμε σήμερα είναι ένας μικροσκοπικός αόρατος με το μάτι ιός. Οι κορωνοϊοί συνήθως προσβάλουν τα ζώα και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούν να μολύνουν και τον άνθρωπο. Ένας μικροσκοπικός αόρατος ιός έχει ήδη σκοτώσει σε σύντομο χρονικό διάστημα χιλιάδες ανθρώπους ενώ απειλεί με μεγάλη ύφεση τη παγκόσμια οικονομία. Πολλοί εκτιμούν ότι οι μελλοντικές επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού στις ανθρώπινες κοινωνίες θα είναι τόσο μεγάλες που επιβεβαιώνουν την άποψη του B. Dixon για το σημαντικό ρόλο των μικροβίων στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας.
Όσον αφορά τη μεγάλη φετινή καταστροφή του ελαιοκάρπου στη Κρήτη είναι σήμερα ευρύτερα αποδεκτό ότι οι επικρατούσες κλιματολογικές συνθήκες ευνόησαν την εκτεταμένη προσβολή του ελαιοκάρπου από το δάκο ενώ στη συνέχεια μικροοργανισμοί-μύκητες βρήκαν την ευκαιρία να καταστρέψουν σχεδόν ολοκληρωτικά τον ελαιόκαρπο. Το γεγονός ότι η κλιματική αλλαγή σήμερα συνδυαζόμενη με τη δράση των μικροοργανισμών μπορεί να μας προκαλέσει απρόσμενες καταστροφές θα πρέπει να μας προβληματίσει για τον κυρίαρχο ρόλο του ανθρώπου στο γήινο οικοσύστημα.
